Φεμινισμός, της Ντέμπορα Κάμερον – πώς οι γυναίκες διεκδίκησαν και διεκδικούν τη ζωή τους

Γύρω στη δεκαετία του 1940, όταν ακόμη επικρατούσαν διάφορες αντιλήψεις, οι οποίες όριζαν το φύλο αποκλειστικά με βάση τις βιολογικές και αναπαραγωγικές λειτουργίες του, ήρθε στο προσκήνιο η φιλόσοφος Σιμόν ντε Μπουβουάρ, η οποία πρεσβεύοντας μια ριζοσπαστική ιδέα που συνοψίζεται στο γνωστό της σύνθημα «γυναίκα δε γεννιέσαι, γίνεσαι», ανέδειξε την κοινωνική κατασκευή του φύλου. Μέχρι σήμερα, οι φεμινίστριες διαιρούν το φύλο σε βιολογικό (“sex”) και κοινωνικό (“gender”) και η σχετική συζήτηση συνεχίζεται με θέρμη. Ωστόσο, αν και η Σιμόν ντε Μποβουάρ είναι ευρέως γνωστή, δεν είναι όμως εξίσου γνωστή η ιστορία του φεμινιστικού κινήματος ούτε οι κεντρικοί προβληματισμοί του. Το απλό, σύντομο και περιεκτικό Φεμινισμός: παρελθόν και παρόν ενός κινήματος (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), της Βρετανίδας καθηγήτριας Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Ντέμπορα Κάμερον, προσφέρει μια πραγματικά πανοραμική θέα στο φεμινιστικό κίνημα. Το βιβλίο περιστρέφεται γύρω από έξι κεντρικούς θεματικούς πυλώνες: κυριαρχία, δικαιώματα, εργασία, θηλυκότητα, σεξ, και τέλος, πολιτισμός. Τι είναι λοιπόν ο φεμινισμός και πότε εντοπίζονται οι απαρχές του ως κινήματος;

Αν και προϋπήρχε μια πολύ παλαιότερη λογοτεχνική παράδοση που προέβαλε την άδικη αντιμετώπιση του γυναικείου φύλου (π.χ. το περίφημο “Le Livre de la cité des dames”, 1405), μας πληροφορεί η Κάμερον, ο φεμινισμός ως πολιτικό κίνημα ξεκινά στην Ευρώπη γύρω στον ύστερο 18ο αιώνα, μέσα στο πλαίσιο της Γαλλικής επανάστασης, όταν η θεατρική συγγραφέας Ολέμπ ντε Γκουζ δημοσιεύει το έργο της Διακήρυξη των δικαιωμάτων της γυναίκας και της πολίτισσας, καθώς η συντακτική συνέλευση δεν είχε συμπεριλάβει τις γυναίκες στην ιστορική διακήρυξη δικαιωμάτων της.

Παρά τις διαφωνίες και τις συγκρούσεις ανάμεσα σε επιμέρους τάσεις του φεμινιστικού κινήματος, όλοι ανεξαιρέτως οι φεμινιστές και οι φεμινίστριες ασπάζονται δύο στοιχειώδη αξιώματα: αφενός ότι οι γυναίκες στην παρούσα φάση βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση μέσα στην κοινωνία λόγω του φύλου τους και αφετέρου ότι αυτός ο υποβιβασμός δεν είναι ούτε επιθυμητός αλλά ούτε και αναπόφευκτος, παρά μπορεί να αλλάξει με πολιτική δράση.

Η λέξη «φεμινισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά μόλις έναν αιώνα μετά. Παρά τις διαφωνίες και τις συγκρούσεις ανάμεσα σε επιμέρους τάσεις του φεμινιστικού κινήματος, όλοι ανεξαιρέτως οι φεμινιστές και οι φεμινίστριες ασπάζονται δύο στοιχειώδη αξιώματα: αφενός ότι οι γυναίκες στην παρούσα φάση βρίσκονται σε υποδεέστερη θέση μέσα στην κοινωνία λόγω του φύλου τους και αφετέρου ότι αυτός ο υποβιβασμός δεν είναι ούτε επιθυμητός αλλά ούτε και αναπόφευκτος, παρά μπορεί να αλλάξει με πολιτική δράση. Αν η κοινωνία καταπιέζει τις γυναίκες, αυτό συμβαίνει επειδή είναι ανδροκρατούμενη. Σύμφωνα με την Κάμερον, μια ανδροκρατούμενη (ή αλλιώς πατριαρχική) κοινωνία χαρακτηρίζεται συνήθως από την προσφορά μεγαλύτερου αναγνωρισμένου κύρους στις ανδρικές δραστηριότητες, άσκηση εξουσίας (και μερικές φορές βίας) σε βάρος των γυναικών, μονοπώληση των θέσεων εξουσίας, καθώς και κατοχή περισσότερων νομικών δικαιωμάτων και οικονομικών πόρων από το ανδρικό φύλο. Αν και παραδέχεται τη συνήθη φεμινιστική άποψη ότι η ανδρική κυριαρχία μερικές φορές έχει βλαπτικές συνέπειες και για τους άνδρες (π.χ. όταν αποτυγχάνουν να προσαρμοστούν στα πρότυπα αρρενωπότητας), η Κάμερον επιμένει ότι όπως κάθε άλλη μορφή αδικίας, η συγκεκριμένη κυριαρχία διατηρείται ακριβώς επειδή λειτουργεί προς όφελος κάποιου, που δεν είναι άλλος από το ανδρικό φύλο. Αυτό σημαίνει ότι ο κόσμος είναι φτιαγμένος για να εξυπηρετεί πρωτίστως τις ανάγκες των ανδρών και όχι των γυναικών.

Η εικονιζόμενη Audre Lorde είναι εμβληματική μορφή του αγώνα των μαύρων γυναικών.

Συνήθως επιμένουμε να διαιρούμε ιστορικά τον φεμινισμό σε τέσσερα «κύματα»: το πρώτο, που κράτησε από τα μέσα του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 1920, και διεκδικούσε για τις γυναίκες ορισμένα βασικά νομικά και αστικά δικαιώματα (π.χ. εκλογική ψήφο), το δεύτερο κύμα (οι ίδιες/ίδιοι οι εκπρόσωποί του το ονόμασαν έτσι, προκειμένου να δηλώσουν τη συνέχεια με το αμέσως προηγούμενο) ξεκίνησε στις Η.Π.Α. στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και αποτέλεσε μια έκρηξη φεμινιστικού ακτιβισμού, έπειτα, το τρίτο κύμα αναγγέλθηκε από ακτιβίστριες στις αρχές του 1990, και τέλος, η πρόσφατη αναβίωση φεμινιστικών ιδεών και τάσεων την τελευταία δεκαετία ονομάζεται μερικές φορές ως το «τέταρτο κύμα» και χαρακτηρίζεται από διαθεματικότητα στις προσεγγίσεις του. Όσον αφορά την πολιτική, ο φιλελεύθερος φεμινισμός τείνει γενικά να ζητά δικαιώματα, ενώ ο επαναστατικός στηρίζεται σε συγκρουσιακά μοντέλα περί κοινωνίας (π.χ. μαρξισμός, αναρχισμός) και δεν επιδιώκει να κατακτήσει περισσότερα δικαιώματα εντός μιας κοινωνίας που θεωρεί εξοργιστικά άδικη, αλλά να ανατρέψει αυτή την κοινωνία οικοδομώντας μια καινούργια, όπου θα επικρατεί αληθινή ισότητα σε κάθε επίπεδο (όπως π.χ. η αναρχική φεμινίστρια Έμα Γκόλντμαν που απέρριπτε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, θεωρώντας το εξαπάτηση).

«Ενώ κατά το πρώτο κύμα του φεμινισμού λέξη κλειδί ήταν η «ισότητα» γυναικών και ανδρών, κατά το δεύτερο κύμα λέξη κλειδί έγινε η «διαφορά». Ευγενία Σηφάκη

Γενικά πάντως, οπουδήποτε ο φεμινισμός κατόρθωσε να ασκήσει σημαντική επίδραση, αυτό συνέβη κατά κανόνα επειδή συμμάχησε (ή και συγχωνεύτηκε) με άλλα πολιτικά κινήματα. Πέραν του “Le Livre de la cité des dames” που αναφέρθηκε ήδη, κάποια κλασικά φεμινιστικά κείμενα είναι: η Αναγνώριση των δικαιωμάτων της γυναίκας της Μαίρη Γουόλστονκραφτ, η Καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του κράτους του Φρίντριχ Ένγκελς, το Ένα δικό της δωμάτιο της Βιρτζίνια Γουλφ, και φυσικά, το περίφημο έργο της Σιμόν ντε Μποβουάρ Το δεύτερο φύλο καθώς και η Αναταραχή φύλου της Τζούντιθ Μπάτλερ. Δεν πρέπει όμως να λησμονεί κανείς ότι ο φεμινισμός, αντίθετα λόγου χάρη με τα φιλοσοφικά ρεύματα, δε συγκροτείται γύρω από ορισμένα κανονιστικά έργα, τονίζει η Κάμερον.

Σήμερα που οι γυναίκες έχουν μπει στην αγορά εργασίας, λέει η Κάμερον, πολλές δουλειές εξακολουθούν να υφίστανται ένα είδος έμφυλου διαχωρισμού, με τις υποτιθέμενες «γυναικείες» να θεωρούνται συνήθως υποδεέστερες των «ανδρικών».

Η Κάμερον σκιαγραφεί επίσης μια σύντομη ιστορία των κοινωνικών σχέσεων των δύο φύλων. Αρχικά, μας λέει, στις μικρής κλίμακας παραδοσιακές κοινωνίες τα δύο φύλα αλληλεξαρτώνται οικονομικά και η σχέση τους μπορεί να χαρακτηριστεί ως ισότιμη. Σε κοινωνίες προβιομηχανικές, όπως είναι εκείνες του Μεσαίωνα και της Πρώιμης Νεωτερικότητας, το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής δημιουργούνταν εντός του οίκου με τη συνεργασία και των δύο φύλων και προοριζόταν για ιδιοκατανάλωση, πράγμα που έδινε στις γυναίκες κάποια επιρροή, αν και η σχέση τους με τους άνδρες δεν ήταν φυσικά ισότιμη. Τέλος, με τη Βιομηχανική επανάσταση συντελέστηκε για πρώτη φορά ο διαχωρισμός του εργασιακού πεδίου από το κοινωνικό, με τον άνδρα να είναι ο «κουβαλητής» και τη γυναίκα νοικοκυρά στο σπίτι. Σήμερα που οι γυναίκες έχουν μπει στην αγορά εργασίας, λέει η Κάμερον, πολλές δουλειές εξακολουθούν να υφίστανται ένα είδος έμφυλου διαχωρισμού, με τις υποτιθέμενες «γυναικείες» να θεωρούνται συνήθως υποδεέστερες των «ανδρικών». Προσπαθώντας να δώσει απάντηση στο ερώτημα του γιατί ορισμένες γυναίκες είναι από προσωπική τους επιλογή αντίθετες στον φεμινισμό, η ίδια μάς εξηγεί ότι οι δύο συνηθέστεροι λόγοι είναι: η ταύτιση των συγκεκριμένων γυναικών με τα συμφέροντα των ανδρών με τους οποίους είναι συναισθηματικά συνδεδεμένες (π.χ, σύζυγοι, αδελφοί, γιοι) αφενός, και αφετέρου η εσωτερικευμένη αποδοχή από αυτές της κοινωνικής τους υποτέλειας, λόγω επιρροής του περιβάλλοντος και της εκπαίδευσης.

Η Ντέμπορα Κάμερον είναι κοινωνιογλωσσoλόγος, καθηγήτρια γλωσσολογίας και επικοινωνίας στο Κολέγιο Γούστερ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στη σχέση της γλώσσας με το φύλο και τη σεξουαλικότητα, στην ιδεολογία της γλώσσας, καθώς και στην ανάλυση ομιλίας. Έχει δημοσιεύσει επίσης τα βιβλία Working with Spoken Discourse (2001), The Myth of Mars and Venus (2007), Verbal Hygiene (2012) κ.ά. Διατηρεί το blog Language: a feminist guide.

Μέσα στο βιβλίο θίγονται και άλλα κεντρικά ζητήματα της φεμινιστικής θεωρίας, όπως είναι το μισθολογικό χάσμα (“wage gap”), η «γυάλινη οροφή», το φαινόμενο Ματίλντα (σε αντιδιαστολή με το φαινόμενο Μάθιου) και τα “slutwalks”, οι μαζικές πορείες γυναικών με προκλητικό ντύσιμο, με σκοπό την προβολή και εμπέδωση της ιδέας ότι θα πρέπει να γίνονται σεβαστές ανεξαρτήτως της ένδυσής τους. Όπως μας διευκρινίζει η Κάμερον, μόλις το δικαίωμα ψήφου για τις γυναίκες κατακτήθηκε, άρχισαν νέες διχογνωμίες και διασπάσεις μέσα στο κίνημα. Για παράδειγμα, στη Βρετανία του 1930, ο λεγόμενος «παλιός φεμινισμός» διεκδικούσε συνήθως δικαιώματα τονίζοντας ότι οι γυναίκες είναι και αυτές άνθρωποι όπως οι άνδρες (ομοιότητα), ο «νέος φεμινισμός» τονίζει περισσότερο τη διαφορετικότητά τους σε σχέση με τους άνδρες (π..χ ότι κυοφορούν) και προσπαθεί να βελτιώσει τη θέση τους βάσει αυτού.

Πάντως, όχι μόνο τα προτάγματα των επιμέρους ρευμάτων αλλά ακόμη και οι αντιλήψεις των επιμέρους φεμινιστριών ενός συγκεκριμένου ρεύματος δεν είναι σε καμία περίπτωση μονοσήμαντα και ενιαία. Τα δικαιώματα και η ισότητα δεν ερμηνεύονται από όλες και όλους κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο. 

Φεμινισμός
Παρελθόν και παρόν ενός κινήματος
Deborah Cameron
Mτφρ. Φιλώτας Δήτσας
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2020
Σελ. 208, τιμή εκδότη €13,00 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ DEBORAH CAMERON

Τι συνιστά τη «γυναικεία ταυτότητα»;

Είναι λόγου χάρη η πορνεία ή η παρένθετη μητρότητα εκδηλώσεις της ελεύθερης επιλογής των γυναικών να διαθέτουν το σώμα τους ή μήπως πρόκειται για καταδικαστέα φαινόμενα εκμετάλλευσής τους υπέρ του ανδρικού φύλου; Πρέπει να αμείβονται από το κράτος οι νοικοκυρές για την οικιακή εργασία τους ή κάτι τέτοιο θα δρα περιοριστικά για την περαιτέρω επαγγελματική εξέλιξή τους καταδικάζοντάς τες σε μια απομονωμένη και άχαρη δουλειά ισοβίως; Τι συνιστά τη «γυναικεία ταυτότητα»; Απαιτείται κάποια προσωπική ιστορία για την απόκτησή της, όπως έδειχνε να πρεσβεύει το δεύτερο κύμα του φεμινισμού, ή, όπως πιστεύει ο σύγχρονος genderqueer φεμινισμός, πρακτικά οποιοδήποτε άτομο μπορεί να αυτοπροσδιοριστεί ως γυναίκα; Το πορνό αποτελεί άραγε μορφή σεξουαλικής απελευθέρωσης ή «προπαιδεία» της βίας; Είναι η ίδια η σεξουαλική δραστηριότητα κάτι το πολιτικά προοδευτικό ή μήπως υπό το καθεστώς της πατριαρχίας καταλήγει μια ακόμη μορφή εκμετάλλευσης του γυναικείου φύλου; Αυτά και άλλα σοβαρά ερωτήματα, λέει η Κάμερον, προβληματίζουν και μερικές φορές διχάζουν μέσα στο φεμινιστικό κίνημα. Ωστόσο, όλες οι φεμινίστριες και οι φεμινιστές μοιράζονται την κοινή πεποίθηση ότι οι γυναίκες είναι αυτόνομα όντα και, ως τέτοια, κανείς δεν έχει το ηθικό δικαίωμα να τις μεταχειριστεί χρηστικά.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

→ Στην κεντρική εικόνα: Η Simone de Beauvoir μαζί με άλλες φεμινίστριες, διαδηλώνουν για το δικαίωμα στην έκτρωση, το 1972 με αφορμή τη δίκη Bobigny.