alt

Σειρά σημειώσεων και προβληματισμού πάνω σε επίκαιρα θέματα φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ' οίκον περιορισμού, συνδεδεμένες με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές, για την πληρέστερη θεώρηση κάθε ζητήματος.

Του Άλκη Γούναρη

Τι έκαναν οι φιλόσοφοι στην καραντίνα; Μπορεί να μη βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πυρός για την καταπολέμηση της πανδημίας, όμως προσέφεραν θεραπεία με αντίδοτα ιδεών, καθώς η κρίση συνέβαλε στον ανορθολογισμό και ανέδειξε παλαιότερα και νέα προβλήματα θέτοντας σε δοκιμασία το ηθικό, πολιτικό και οικονομικό μας σύστημα. Σε αυτήν τη σειρά σημειώσεων, κατέγραψα ορισμένα επίκαιρα σημεία που αποτέλεσαν αντικείμενο φιλοσοφικού διαλόγου στις μέρες του κατ’ οίκον περιορισμού, συνδέοντάς τα με κλασικές ή και νεότερες βιβλιογραφικές αναφορές βάσης, αν θέλει κάποιος να αποκτήσει μια πληρέστερη θεωρητική αντίληψη κάθε θέματος.

Keywords 
κοινοτισμός / ευζωία / κοινωνικό αγαθό

Ακούσαμε πολλές φορές τον Αμερικανό πρόεδρο, κατά τη διάρκεια της ενημέρωσης των δημοσιογράφων από τον Λευκό Οίκο, να προσδίδει εθνικά χαρακτηριστικά στον ιό, αποκαλώντας τον «κινέζικο» ιό. Ο Ζαν Λυκ Νανσύ διερωτάται γιατί να μην του δώσουμε πολιτικά χαρακτηριστικά, αποκαλώντας τον τελικά «κομμουνοϊό». Στο ομότιτλο άρθρο του που δημοσίευσε στη Liberation[i], ο Γάλλος φιλόσοφος υποστηρίζει με χιούμορ ότι κάτι τέτοιο θα ήταν δικαιολογημένο για δυο λόγους: Πρώτον ο ιός όντως προέρχεται από την κομμουνιστική Κίνα, η οποία χάρη στην πολιτική ετοιμότητά της και στον πειθαρχημένο λαό της, αντιμετώπισε πολύ πιο αποτελεσματικά την κρίση από τις χώρες της Δύσης, και δεύτερον, η πανδημία αυτή συνέβαλε τελικά, στο να είμαστε όλοι μαζί, ακόμα και όντας σε καραντίνα, και να αποκτήσουμε ξανά τη χαμένη μας «κοινωνία», δηλαδή την ιδιότητά μας να συμμετέχουμε στα κοινά, να επικοινωνούμε, να λαμβάνουμε μια κοινή ανθρώπινη στάση απέναντι στα προβλήματα.

Θέλουμε να είμαστε αυτοί που προσδιορίζονται μέσα από την κατανάλωση των υλικών αγαθών, ή θέλουμε να αποτελούμε μια «μοναδική δυνατότητα πραγμάτωσης» ως αναπόσπαστο μέρος μιας κοινότητας, επαναπροσδιορίζοντας και δίνοντας νέο νόημα στις έννοιες της ατομικής και συλλογικής ιδιοκτησίας; 

Ο Νανσύ, με μια ιδιότυπη υπαρξιακή και φαινομενολογική προσέγγιση της κοινότητας [1], αναζητά μια σύγχρονη έκφραση του δημόσιου βίου κατά την οποία το «εμείς» δεν θα δημιουργείται ως μια ταυτότητα «αποκλεισμού» του άλλου. Η σημερινή κρίση, υποστηρίζει, μπορεί να μας βάλει μπροστά στο δίλημμα να σκεφτούμε ξανά ποιοι θέλουμε να είμαστε. Θέλουμε να είμαστε αυτοί που προσδιορίζονται μέσα από την κατανάλωση των υλικών αγαθών, ή θέλουμε να αποτελούμε μια «μοναδική δυνατότητα πραγμάτωσης» ως αναπόσπαστο μέρος μιας κοινότητας, επαναπροσδιορίζοντας και δίνοντας νέο νόημα στις έννοιες της ατομικής και συλλογικής ιδιοκτησίας; 

Η συζήτηση για την κοινοτική διάσταση της ανθρώπινης φύσης, ωστόσο, μας οδηγεί αναπόφευκτα πίσω στον Αριστοτέλη. Περιγράφοντας τα χαρακτηριστικά κάθε πολιτεύματος και αναζητώντας τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι ενώνονται σε κοινότητες και οργανώνουν κράτη, ο Αριστοτέλης εντοπίζει τις διαφορετικές περί δικαίου θεωρήσεις εκείνων που επιλέγουν κάθε πολιτικό σύστημα. Για παράδειγμα, όσοι υποστηρίζουν τις ολιγαρχίες, που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των οικονομικά ισχυρών, θεωρούν δίκαιο να υπάρχει ανισότητα, αφού οι πλούσιοι είναι εκείνοι που προσφέρουν περισσότερα στην πολιτική ένωση. Αντίθετα, εκείνοι που υποστηρίζουν τις δημοκρατίες των φτωχών, όπως λέει, θεωρούν δίκαιο να υπάρχει ισότητα, αφού απαιτείται συμμετοχή όλων στην επίλυση των προβλημάτων επιβίωσης.

Ωστόσο, το οικονομικό συμφέρον ή η αντιμετώπιση των προβλημάτων επιβίωσης, δεν αποτελούν σύμφωνα με τον Αριστοτέλη την «ουσία» της Πολιτείας. Όπως διευκρινίζει (Πολιτικά: 1280α), η συνένωση των ανθρώπων σε κράτος δεν συμβαίνει ούτε για τις εμπορικές συναλλαγές και το αμοιβαίο οικονομικό συμφέρον (την χρήσιν την προς αλλήλους), ούτε για να μπορούν οι αδύναμοι πολίτες από κοινού να αντιμετωπίσουν καταστάσεις έκτακτης ανάγκης όπως είναι οι πόλεμοι, οι λοιμοί και οι φυσικές καταστροφές. Στο σκεπτικό του Αριστοτέλη [2], ο σκοπός της Πολιτείας είναι φύσει ανώτερος από μια «απλή κοινότητα συμφερόντων». Η κοινωνική συμβίωση αποσκοπεί σε ένα ορισμένο τέλος, σε έναν ανώτερο σκοπό που δεν είναι άλλος από το «ευ ζην». 

Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι κάθε άνθρωπος πραγματώνεται μόνο εντός της πόλεως, και πως η πόλη αποτελεί τον τόπο και το μέσο όπου η προσωπική ευδαιμονία και το κοινό όφελος συνυπάρχουν αλληλένδετα και δεν μπορεί να εννοηθεί το ένα χωρίς το άλλο. Η ένωση των ανθρώπων σε κοινότητα αποτελεί μια έλλογη, συνειδητή, «κατά προαίρεσιν», επιλογή και στοχεύει στην ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων και αρετών, ώστε οι πολίτες να είναι σε θέση να συμμετέχουν στα κοινά, να διαμορφώνουν πολιτική κρίση, να διαβουλεύονται για το κοινό αγαθό και να ενδιαφέρονται για το μέλλον της κοινότητας ως όλου.

Ο δημοφιλής καθηγητής του Harvard τονίζει πως ο σκοπός της Αριστοτελικής πολιτείας είναι ανώτερος από τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας των πολιτών (όπως επιδιώκει ο ωφελιμισμός), ή την καθιέρωση δίκαιων κανόνων (όπως επιδιώκει η δεοντοκρατία και η θεωρία δικαιοσύνης του Ρωλς), καθώς και οι δύο αυτές κατευθύνσεις αποσκοπούν στην προώθηση των ατομικών συμφερόντων.

Μια σύγχρονη ανάγνωση της πολιτικής σκέψης του Αριστοτέλη πραγματοποιεί ο Μάικλ Σαντέλ [3], ο οποίος θεωρεί ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για δικαιοσύνη χωρίς να λαμβάνουμε υπόψιν μας την έννοια του αγαθού, αλλά και τους φυσικούς σκοπούς και τις προδιαθέσεις του ανθρώπου ως κοινωνικής οντότητας. Ο δημοφιλής καθηγητής του Harvard τονίζει πως ο σκοπός της Αριστοτελικής πολιτείας είναι ανώτερος από τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας των πολιτών (όπως επιδιώκει ο ωφελιμισμός), ή την καθιέρωση δίκαιων κανόνων (όπως επιδιώκει η δεοντοκρατία και η θεωρία δικαιοσύνης του Ρωλς), καθώς και οι δύο αυτές κατευθύνσεις αποσκοπούν στην προώθηση των ατομικών συμφερόντων. 

Ο Σαντέλ, ξεμπλέκοντας τον Αριστοτέλη από τα δίχτυα του Χέγκελ –στον οποίο λίγο πολύ αποδίδεται η υιοθέτηση ενός πολιτικού νατουραλισμού που ευνόησε τα ολοκληρωτικά καθεστώτα του 20ου αιώνα–, ξαναβάζει την κοινότητα σε πρώτο πλάνο (έναντι του ατόμου), καθώς θεωρεί ότι έτσι εκφράζεται καλύτερα η βαθύτερη ανθρώπινη φύση και ανοίγει ο δρόμος για την εκδίπλωση και την άνθιση των ανθρώπινων ικανοτήτων σε όλο τους το εύρος. Παράλληλα, μας καλεί να ξεμπερδέψουμε στο μυαλό μας τις έννοιες της «οικονομίας της αγοράς» και της «κοινωνίας της αγοράς»[ii]. Κάθε φορά που μετράμε την καθημερινή μας ζωή με οικονομικούς όρους και αξίες της «αγοράς», είναι σαν να υποστηρίζουμε ότι τα πάντα είναι προς πώληση και τα πάντα μπορούν να αγοραστούν. Με αυτόν τον τρόπο όμως χάνεται το πραγματικό νόημα της κοινωνίας. 

Η αριστοτελική έννοια της κοινωνίας ή της κοινότητας, όπως είδαμε παραπάνω, στοχεύει σε υψηλότερες αξίες από συναλλαγές και συμφωνίες. Όταν οι κανόνες της αγοράς εκτείνονται πέρα από τα υλικά-καταναλωτικά αγαθά, στα κοινωνικά αγαθά, ο χαρακτήρας και το νόημα των κοινωνικών αγαθών (όπως είναι για παράδειγμα η υγεία) αλλοιώνεται, παύει να είναι ο ίδιος και η κοινωνία χάνει στην πραγματικότητα το υψηλότερο νόημά της. Το γεγονός ότι υπάρχουν οικονομικές ανισότητες, το γεγονός ότι υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, δεν σημαίνει ούτε ότι πρέπει τα πάντα να αποτιμώνται σε οικονομικές αξίες, αλλά και ούτε ότι πρέπει να επιδιώκουμε έναν οικονομικό εξισωτισμό. Η δίκαιη πολιτεία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, δεν χρειάζεται ισότητα. Αυτό που χρειάζεται, όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Σαντέλ, είναι να μπορούν οι πολίτες να μοιράζονται μια κοινή ζωή, ακόμα και αν προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα ή έχουν διαφορετικές οικονομικές δυνατότητες. Και κοινή ζωή σημαίνει να έχουν όλοι την ίδια ακριβώς πρόσβαση στα κοινωνικά αγαθά, όπως για παράδειγμα στην υγεία, στην παιδεία, στον δημόσιο λόγο, στον δημόσιο βίο. 

Ο κοινοτισμός του Σαντέλ, ως μια ευκαιρία ανάδειξης της αξίας των κοινών και της επανάκτησης της εμπιστοσύνης στο είδος πολιτικής και κοινωνικής ζωής που δεν θα αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση μεγάλων οικονομικών, αλλά ούτε μικρών συντεχνιακών και πελατειακών συμφερόντων, μπορεί να προσφέρει γόνιμο πεδίο σε μια μετά την πανδημία νηφάλια αξιολόγηση και αναζήτηση νέων προοπτικών. Τέτοιες «ανοιχτής» δομής κοινοτιστικές αντιλήψεις, που δεν στοχεύουν στον εμπλουτισμό μιας επιχειρηματολογίας ολοκληρωτικού εξισωτισμού –πολλώ δε μάλλον σε μια ουτοπική αναζήτηση ενός νέου κομμουνιστικού ιδεώδους–, συνεισφέρουν γόνιμα στον δημόσιο διάλογο τόσο για τη διατήρηση της αρετής ως κριτήριο δικαιοσύνης, όσο και για την προτεραιότητα της αξίας των κοινωνικών έναντι των καταναλωτικών αγαθών. 

* Ο ΑΛΚΗΣ ΓΟΥΝΑΡΗΣ είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας, επιστημονικός συνεργάτης 
και ερευνητής στο ΕΚΠΑ - https://alkisgounaris.gr/.

[i] Διαβάστε το άρθρο του Νανσύ εδώ.
[ii] Δείτε την ομιλία του Σαντέλ για την οικονομία και την κοινωνία των αγορών στο TED εδώ.

ΓΙΑ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ 
ΕΠΙ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ

[1] [2] [3]
alt alt alt
Η αλήθεια της δημοκρατίας
Jean-Luc Nancy
Μτφρ. Βίκυ Ιακώβου
Πλέθρον

Η πολιτική σκέψη
του Αριστοτέλη

Wolfgang Kullmann
Μτφρ. Αντώνης Ρεγκάκος
ΜΙΕΤ

Δικαιοσύνη
Τι είναι το σωστό;
Michael Sandel
Μτφρ. Αλέξανδρος Κιουπκιολής
Πόλις

alt alt alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Διαβάζοντας τον Κλάουζεβιτς σήμερα: Γιατί γίνονται πόλεμοι; Είναι ο συμβατικός πόλεμος σε αποδρομή;

Τρία άκρως κατατοπιστικά βιβλία για τη σημερινή έννοια του πολέμου και η σύνδεσή τους με τις βασικές θεωρίες του Καρλ Φίλιππ Γκότλιμπ φον Κλάουζεβιτς [Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz] που υπήρξε ο βασικός διαμορφωτής της νεωτερικής επιστήμης του πολέμου. Κεντρική εικόνα: Προσωπογραφία του Κλάουζεβιτς από τ...

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

«Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» του Γιώργου Ανδρέου (κριτική)

Για το βιβλίο του Γιώργου Ανδρέου «Η ευρωπαϊκή διακυβέρνηση στην εποχή των πολλαπλών κρίσεων: Η πρόκληση της ανθεκτικότητας» (εκδόσεις Κριτική), Kεντρική εικόνα: ©Unsplash. 

Γράφει ο Αλέκος Κρητικός 

Στο βιβλίο του ...

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

«Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (κριτική) – Αναζητώντας τη ρίζα των θρησκειών

Για το βιβλίο «Συγκριτική θρησκειολογία» του Έρικ Τζ. Σαρπ (μτφρ. Στέλιος Παπαλεξανδρόπουλος, εκδ. Άρτος Ζωής). Κεντρική εικόνα: Οι «Τέσσερις Ευαγγελιστές», πίνακας του Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς. 

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

Αν αναλογισθεί κανείς πόσο μεγ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Παρουσίαση του «Γαργαντούας – Πανταγκρυέλ» και βράβευση του Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή από τη γαλλική κυβέρνηση

Παρουσίαση του «Γαργαντούας – Πανταγκρυέλ» και βράβευση του Φίλιππου Δ. Δρακονταειδή από τη γαλλική κυβέρνηση

Εκδήλωση για την παρουσίαση του βιβλίου του Φρανσουά Ραμπελαί [François Rabelais] «Γαργαντούας – Πανταγκρυέλ – Πανταγκρυελίνειον Προγνωσιάριον» (μτφρ. Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) την Τρίτη 5 Δεκεμβρίου στο βιβλιοπωλείο «Επί λέξει». 

Επιμέλεια: Book ...

Τιμώντας την Βισουάβα Σιμπόρσκα με ένα αφιέρωμα και μια έκθεση

Τιμώντας την Βισουάβα Σιμπόρσκα με ένα αφιέρωμα και μια έκθεση

Με αφορμή την 100η επέτειο από τη γέννηση της βραβευμένης με Νόμπελ Λογοτεχνίας Πολωνής ποιήτριας Βισουάβα Σιμπόρσκα [Wislawa Szymborska 1923-2012], η Πρεσβεία της Πολωνίας σε συνεργασία με την Φιλοσοφική Σχολή του ΕΚΠΑ διοργανώνουν στις 7 Δεκεμβρίου ένα αφιέρωμα στη ζωή και στ...

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

«Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» του Δημοσθένη Δαββέτα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Δημοσθένη Δαββέτα «Το τέλος της Αισθητικής; Τεχνομηδενισμός και Σύγχρονη Τέχνη» (Επίμετρο: Μάνος Στεφανίδης) το οποίο θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

«Χωριό Ποτέμκιν» του Γιώργου Παναγή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Γιώργου Παναγή «Χωριό Ποτέμκιν», που κυκλοφορεί στις 28 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Τόπος. [Η έκφραση «Χωριό Ποτέµκιν» (ρωσικά: по­тёмкинские деревни) περιγράφει ένα κατασκεύασµα που έχει στόχο να αποκρύψει την αλήθεια ή να εξωραΐσει µια κατάσταση].

Επιμέλεια:...

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

«Ο Γιουγκοσλάβος» της Άνα Βούτσκοβιτς (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άνα Βούτσκοβιτς [Ana Vučković] «Ο Γιουγκοσλάβος» (μτφρ. Απόστολος Θηβαίος), το οποίο κυκλοφορεί αρχές Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η ΜΠΑΝΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ