Τρομοκρατία, η «Λερναία Ύδρα» του 21ου αιώνα

«Όσο η δημοκρατία είχε έναν ισχυρό εχθρό, τον ναζιστικό ή κομμουνιστικό ολοκληρωτισμό, μπορούσε να ζει αγνοώντας τις εσωτερικές της απειλές. Σήμερα πρέπει να τις αντιμετωπίσει» έγραφε το 2014 ο Tzvetan Todorov. Δεδομένης της παρακμής των ολοκληρωτισμών που συντάραξαν τον περασμένο αιώνα, ο Δυτικός πολιτισμός φαίνεται να κινδυνεύει από τις δικές του εσωτερικές τάσεις. Μοναδικός αντίπαλος της φιλελεύθερης δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, ο οποίος όμως δεν αποτελεί σοβαρή απειλή. Είναι όμως έτσι;

Οι ειδήσεις είναι ικανές να μας δημιουργήσουν μια διαφορετική εικόνα. Στη σύλληψη δύο 20χρονων Τσετσένων στη χριστουγεννιάτικη αγορά του Στρασβούργου προχώρησαν οι αρχές στα τέλη Νοεμβρίου 2019, επειδή θεωρήθηκαν ύποπτοι για τρομοκρατική δράση, πιθανότατα υποκινούμενοι από το «Ισλαμικό Κράτος» (ISIS). Στη δημοσιότητα δόθηκε επίσης το βίντεο από το σκηνικό της επίθεσης ενός υπόπτου με μαχαίρι στη London Bridge του Λονδίνου. Το περιστατικό έχει επίσης χαρακτηριστεί τρομοκρατικό από τις αρχές. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, διαβάζω ότι, σύμφωνα με τα στοιχεία που δόθηκαν στη δημοσιότητα, η ριζοσπαστική ισλαμική οργάνωση ADF πραγματοποίησε τουλάχιστον δέκα επιθέσεις, με εκατό νεκρούς, σε χριστιανικές κοινότητες στο Κονγκό.

Το βιβλίο της καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Louise Richardson είναι ενδεχομένως το καλύτερο που έχει γραφτεί για τη σύγχρονη τρομοκρατία.

Ύστερα από τον πρόσφατο θάνατο του ηγέτη του ISIS, Abu Bakr Al-Baghdadi, τα ερωτήματα για την τρομοκρατία, την τζιχάντ και το ριζοσπαστικό Ισλάμ ήρθαν ξανά στο προσκήνιο. Τι ακριβώς είναι ο ISIS; Ποια η κατάσταση στη Μέση Ανατολή και πόσο μεγάλο είναι το μερίδιο ευθύνης της Δύσης; Όλα τα παρακάτω αναγνώσματα, με διαφορετικό τρόπο το καθένα, ρίχνουν φως στα επίκαιρα ερωτήματά μας. Το βιβλίο της καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Louise Richardson είναι ένα από πληρέστερα που έχουν γραφτεί για τη σύγχρονη τρομοκρατία. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, ο έως τότε αφανής τομέας που μελετούσε η Ρίτσαρντσον ήρθε απροσδόκητα στο προσκήνιο και τελικά την ώθησε στη συγγραφή αυτού του βιβλίου. Συμπληρωματικό με το βιβλίο της είναι το Διεθνής τρομοκρατία του Luigi Bonanate, καθηγητή Διεθνών Σχέσεων στο πανεπιστήμιο του Τορίνο. Να σημειωθεί εδώ ότι και τα δύο βιβλία έχουν το μικρό μειονέκτημα ότι αγνοούν τις σύγχρονες εξελίξεις: συγκεκριμένα, το βιβλίο της Ρίτσαρντσον, που εκδόθηκε το 2006, επικεντρώνεται πολύ στην Αλ Κάιντα και τις παγκόσμιες συνέπειες της 11ης Σεπτεμβρίου, ενώ το βιβλίο του Μπονανάτε, που δημοσιεύθηκε το 1994 (με αναδημοσίευση το 2001), εστιάζει κυρίως στην ευρωπαϊκή τρομοκρατία.

Η Λουίζ Ρίτσαρντσον είναι καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών με εξειδίκευση στην τρομοκρατία. Από τον Ιανουάριο του 2016 έχει αναλάβει τη θέση του αντιπρύτανη του πανεπιστημίου της Οξφόρδης.

Σε αντίθεση με το οργανωμένο έγκλημα, που επιδιώκει την αφάνεια και το στενά ιδιοτελές συμφέρον, η τρομοκρατική δράση είναι συνδεδεμένη με ορισμένους ιδεολογικούς στόχους και την επιδίωξη δημοσιότητας, μας λέει αρχικά ο Μπονανάτε. Με τη σειρά της, η Ρίτσαρντσον παραμερίζει τη συζήτηση σχετικά με το τι αποτελεί δίκαιο και τι άδικο, καθώς και το κατά πόσο μπορούμε να κρίνουμε με βάση τους σκοπούς, προσανατολίζοντας την έρευνά της στα μέσα που χρησιμοποιούνται. Ως ορισμό για το φαινόμενο της τρομοκρατίας προτείνει τον ακόλουθο: «Τρομοκρατία είναι η εσκεμμένη και βίαιη στοχοποίηση αμάχων για πολιτικούς σκοπούς». Για να ξεχωρίσει την τρομοκρατία από τις πράξεις των κρατών ή των ομάδων ανταρτοπόλεμου, διατυπώνει επτά καίρια γνωρίσματα της τρομοκρατίας: κύρια χαρακτηριστικά της είναι ότι έχει πολιτικούς σκοπούς, εμπεριέχει βία (ή απειλή βίας), στέλνει ένα ξεκάθαρο μήνυμα, κάνει πράξεις συμβολικού χαρακτήρα, ασκείται από υποκρατικές ομάδες, στοχοποιεί ορισμένα θύματα για να δώσει ένα μήνυμα σε κάποιο ευρύτερο ακροατήριο και, τέλος, τα θύματά της είναι ο άμαχος πληθυσμός. Μια τρομοκρατική οργάνωση χαρακτηρίζεται ως τέτοια με βάση τα μέσα που χρησιμοποιεί για να πετύχει τους σκοπούς της και όχι από τους σκοπούς καθαυτούς. Όσον αφορά τώρα τους σκοπούς της, αυτοί ποικίλλουν σημαντικά: στις βιομηχανικές κοινωνίες αναπτύσσονται κατά κύριο λόγο τρομοκρατικές οργανώσεις με σοσιαλεπαναστατικά ιδεώδη (πχ RAF, Ερυθρές Ταξιαρχίες), στον αναπτυσσόμενο κόσμο, με μαοϊκές τάσεις και στη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Ασία δρουν κυρίως κινήματα ισλαμικού φονταμενταλισμού (π.χ. Αλ Κάιντα). Τέλος, υπάρχουν και οι εθνικοπατριωτικές οργανώσεις, οι οποίες ενδέχεται να κάνουν την εμφάνισή τους κυριολεκτικά οπουδήποτε.

«Τρομοκρατία είναι η εσκεμμένη και βίαιη στοχοποίηση αμάχων για πολιτικούς σκοπούς». Λουίζ Ρίτσαρντσον

Εξετάζοντας τις 77 τρομοκρατικές ομάδες που είναι επίσημα καταγεγραμμένες στο State Department του αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών, η Ρίτσαρντσον τις διαιρεί με βάση δύο μεταβλητές: αφενός τον χαρακτήρα των σκοπών της (προσωρινοί ή μετασχηματιστικοί) και αφετέρου τη σχέση με την κοινότητα που ισχυρίζονται ότι εκπροσωπούν. Για παράδειγμα, η ελληνική τρομοκρατική οργάνωση «17 Νοέμβρη» είναι απομονωμένη από την κοινότητα και έχει προσωρινούς σκοπούς (δηλαδή επιτεύξιμους χωρίς αναγκαστική αλλαγή του πολιτικού συστήματος και επομένως πιο διαπραγματεύσιμους από τους μετασχηματιστικούς). Με τη σειρά του, ο Μπονανάτε διαιρεί την τρομοκρατία αφενός σε εσωτερική ή διεθνή και αφετέρου σε συντηρητική ή επαναστατική. Με αυτό το κριτήριο, η «17 Νοέμβρη» θα χαρακτηριζόταν εσωτερική (η δράση της περιορίζεται στην Ελλάδα) και επαναστατική. Αναλύοντας συγκριτικά τις περιπτώσεις των πέντε βιαιότερων τρομοκρατών ηγετών στον κόσμο (Osama Bin Laden, Abimael Guzmán, Raúl Reyes, Velupillai Prabhakaran και Şamil Basayev), η Ρίτσαρντσον παρατηρεί ότι χαρακτηρίζονται από εξαιρετική ασάφεια όσον αφορά τους διακηρυγμένους και μακροπρόθεσμους σκοπούς τους.

Ο Λουίτζι Μπονανάτε διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο.

Αντίθετα, τα δευτερεύοντα κίνητρά τους είναι πολύ πιο ξεκάθαρα και κοινά για κάθε τρομοκράτη: εκδίκηση, φήμη, αντίδραση. Στην πρόκληση αυτών, οι τρομοκράτες σημειώνουν γενικά πολύ μεγαλύτερη επιτυχία σε σχέση με τους μακροπρόθεσμους σκοπούς τους (π.χ. ανατροπή καπιταλισμού, δημιουργία ανεξάρτητου από τη Δύση ισλαμικού κράτους κλπ.).

Ποιες είναι οι ιστορικές ρίζες της τρομοκρατίας; Η Ρίτσαρντσον υποδεικνύει τρεις ομάδες: τους Ιουδαίους «Ζηλωτές» του 1ου μ.Χ. αιώνα, τους ισλαμιστές «Ασασίνους» του Μεσαίωνα και τους Ινδούς «Θαγκ», που έδρασαν από τον 13ο ως τον 19ο αιώνα. Σημαντική επίδραση στη σύγχρονη τρομοκρατία άσκησαν επίσης: η Γαλλική Επανάσταση (που μας κληροδότησε τη λέξη «Τρόμος» και την ιδέα ότι κάποιοι άνθρωποι διαπράττουν εγκλήματα ως αυτόκλητοι εκφραστές της αυθεντικής βούλησης του λαού), οι Ιρλανδοί εθνικιστές του ύστερου 19ου αιώνα και οι Ρώσοι αναρχικοί, με σημαντικότερο εκπρόσωπό τους τον Mikhail Bakunin. Με τον Μπακούνιν, υπογραμμίζει, περνάμε από τον παλιό επαναστάτη της μαζικής βίας στον υπέρμαχο των μικρών βίαιων ομάδων. Σύμφωνα με τον Μπονανάτε, ο τρομοκράτης είναι πάντοτε ένας «προβοκάτορας», κάποιος που ανάβει τη φλόγα για την κατάκτηση ενός πολιτικού στόχου. Όπως παρατηρεί ο ίδιος, η τρομοκρατία αποτελεί τη σοβαρότερη απειλή του παγκόσμιου συστήματος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: είναι απρόβλεπτη, έχει πλήθος αιτίων και δεν γνωρίζει σύνορα. Κύριος στόχος της τρομοκρατικής δράσης είτε η επιτάχυνση των κοινωνικών εξελίξεων προς μια επιθυμητή κατεύθυνση.

Μια σημαντική παράμετρος που ο Μπονανάτε υπογραμμίζει ακούραστα στο βιβλίο του είναι ο προσωρινός χαρακτήρας της τρομοκρατίας: όσο περισσότερο διαρκεί η τρομοκρατική δράση μιας οργάνωσης, τόσο μειώνονται οι πιθανότητες να εκπληρώσει τους στόχους της.

Μια σημαντική παράμετρος που ο Μπονανάτε υπογραμμίζει ακούραστα στο βιβλίο του είναι ο προσωρινός χαρακτήρας της τρομοκρατίας: όσο περισσότερο διαρκεί η τρομοκρατική δράση μιας οργάνωσης, τόσο μειώνονται οι πιθανότητες να εκπληρώσει τους στόχους της. Ενώ η ανάλυση της Ρίτσαρντσον επικεντρώνεται στον χώρο (γεωγραφική κατάταξη τρομοκρατίας), ο Μπονανάτε εστιάζει στον χρόνο, ξεδιπλώνοντας την ιστορία της τρομοκρατίας: από το 1880 ώς το 1930 ήταν έντονη η παρουσία της στα Βαλκάνια και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, την περίοδο 1930-1950 αναπτύχθηκε στη Μέση Ανατολή, τη δεκαετία του 1960 στην αμερικανική ήπειρο, για να φτάσει κατά τη δεκαετία του 1970 στη Δυτική Ευρώπη. Στο βιβλίο εξετάζονται συνοπτικά οι Ερυθρές Ταξιαρχίες, η RAF, ο IRA καθώς και η Παλαιστινιακή τρομοκρατία στις διάφορες μορφές της. Σύμφωνα με τον Μπονανάτε, από το 1970 και κυρίως χάρη στα σημερινά μέσα επικοινωνίας, η τρομοκρατία φαίνεται να μη γνωρίζει πλέον σύνορα. Με την Ιρανική Επανάσταση (1979) έκανε την εμφάνισή του ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, ο οποίος μετά την παρακμή και πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων αντικατέστησε τον ιδεολογικό φανατισμό ως κίνητρο για τρομοκρατική δράση.

Κατά τη Ρίτσαρντσον, οι βασικοί παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνιση τρομοκρατίας είναι η ύπαρξη ιστορικού βίας σε έναν τόπο, μια βίαιη θρησκεία ή ιδεολογία, ένα διάχυτο αίσθημα κοινωνικής αδικίας και ένας διαθέσιμος εχθρός. Μπορεί να παρατηρηθεί ότι οι τρομοκράτες ως άτομα εμπνέονται από ένα αίσθημα εκδίκησης, το οποίο προέρχεται από την ταύτιση με τις δυστυχίες των άλλων, καθώς και μια μανιχαϊστική οπτική για τον κόσμο, που παρουσιάζει τις όποιες συγκρούσεις με απόλυτους όρους καλού-κακού. Δύο ακόμη σημαντικά στοιχεία που ευνοούν την τρομοκρατική δράση είναι τα κράτη-πάτρωνες των τρομοκρατών (π.χ. Ιράν), αλλά και οι οικονομικές ανισότητες, οι οποίες βιώνονται έντονα λόγω της σύγκρισης με τους πιο προνομιούχους και με την ευμάρεια του Δυτικού κόσμου (αυτό που η Ρίτσαρντσον ονομάζει χαρακτηριστικά «συγκριτική αποστέρηση»). Η βία των τρομοκρατικών οργανώσεων θα γνωρίσει έξαρση κατά τον 20ό αιώνα, ιδιαίτερα με τις βομβιστικές επιθέσεις αυτοκτονίας. Την περίοδο 1934-1937, η τότε Κοινωνία των Εθνών αναγνώρισε επίσημα το φαινόμενο της τρομοκρατίας, με συνθήκη που υπογράφηκε από 15 κράτη, αλλά τελικά δεν εφαρμόστηκε. Η συνηθέστερη μορφή τρομοκρατίας σήμερα είναι η βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας, όπως τη δεκαετία του ’70 ήταν η αεροπειρατεία (Ο Μπονανάτε μας λέει ότι η πρώτη αεροπειρατεία σημειώθηκε το 1948).

Ενώ οι σοσιαλεπαναστατικές ομάδες τείνουν να αρνούνται ριζικά το παρελθόν, επιθυμώντας μια νέα μορφή κοινωνίας, οι εθνικιστικές οργανώσεις συνήθως επικαλούνται το παρελθόν της κοινότητας την οποία διατείνονται ότι εκπροσωπούν, πράγμα που τους δίνει τη δυνατότητα να συνδέονται καλύτερα μαζί της και να διαρκούν περισσότερο.

Αντίθετα με τις δημοφιλείς προκαταλήψεις μας, οι τρομοκράτες κατά κανόνα δεν είναι ούτε ψυχοπαθείς ούτε «ανήθικοι» (δηλαδή άνθρωποι χωρίς ηθικές αρχές και ιδεώδη), αλλά το ακριβώς αντίθετο: έχουν ιδανικά και στόχους και θέτουν συγκεκριμένα και υπολογισμένα σχέδια προκειμένου να τους πετύχουν. Συνήθως οι ηγέτες μιας τέτοιας οργάνωσης (π.χ. Μπιν Λάντεν) είναι ηλικιακά πρεσβύτεροι, μορφωτικά ανώτεροι και οικονομικά ισχυρότεροι σε σχέση με τους οπαδούς τους. Επίσης, μπορεί να προέρχονται από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, μορφωτικό επίπεδο και ηλικία. Μια διαφορά μεταξύ τους είναι ότι, ενώ οι σοσιαλεπαναστατικές ομάδες τείνουν να αρνούνται ριζικά το παρελθόν, επιθυμώντας μια νέα μορφή κοινωνίας, οι εθνικιστικές οργανώσεις συνήθως επικαλούνται το παρελθόν της κοινότητας την οποία διατείνονται ότι εκπροσωπούν, πράγμα που τους δίνει τη δυνατότητα να συνδέονται καλύτερα μαζί της και να διαρκούν περισσότερο. Βέβαια, η τρομοκρατία δεν συνδέεται αναγκαστικά με τη θρησκεία. Κάποιοι τρομοκράτες είναι Μουσουλμάνοι, άλλοι Χριστιανοί, κάποιοι άλλοι είναι άθεοι. Η θρησκεία δεν προκαλεί την τρομοκρατική δράση αλλά μάλλον δίνει στις συγκρούσεις που προκύπτουν από αυτή έναν σκληρότερο και πιο αδιάλλακτο τόνο, μας λέει η Ρίτσαρντσον.

Οι σύγχρονες ισλαμικές μορφές τρομοκρατίας συνδυάζουν την επίκληση στο παρελθόν και την παράδοση με το όραμα του κοινωνικού μετασχηματισμού, πράγμα που τους προσδίδει μια ιδιαίτερη δύναμη, παρατηρεί η ίδια. Η Ρίτσαρντσον είναι ιδιαίτερα επικριτική όσον αφορά την πολιτική που ακολούθησαν οι ΗΠΑ απέναντι στην Αλ Κάιντα μετά την τραγωδία της 11ης Σεπτεμβρίου. Συγκεκριμένα, ο «πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία», που εξήγγειλε φιλόδοξα ο πρόεδρος Μπους, πέτυχε βέβαια την ανατροπή του καθεστώτος των Ταλιμπάν στον πόλεμο του Αφγανιστάν και του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ, αλλά διαμόρφωσε το πολιτικό τοπίο που ευνοούσε τη ριζοσπαστικοποίηση πολλών ανθρώπων, που ως τότε ήταν ακόμη ουδέτεροι. Η τρομοκρατία που ασκείται από υποκρατικές ομάδες και η τρομοκρατία του κράτους (γνωστή και ως «Τρομοκρατία», από το καθεστώς τον Ιακωβίνων) βρίσκονται σε σχέση φαύλου κύκλου: η τρομοκρατία μικρών ομάδων ωθεί τα κράτη σε βίαιες πράξεις καταστολής, οι οποίες με τη σειρά τους ριζοσπαστικοποιούν μερίδες του πληθυσμού, με αποτέλεσμα τη δημιουργία νέων τρομοκρατών κλπ. Γι’ αυτό και είναι άστοχο να μιλάμε για το τέλος της τρομοκρατίας. Η τρομοκρατία, θα μπορούσε να πει κανείς συνοψίζοντας τα δύο παραπάνω βιβλία, είναι μια σύγχρονη «Λερναία Ύδρα»: κόβοντας ένα κεφάλι της, εμφανίζονται περισσότερα. Όσο υπάρχουν συγκρούσεις και κάθε λογής αδικίες ενάντια σε αδύναμους σε πλανητικό επίπεδο θα αναδύονται διαρκώς νέες οργανώσεις σαν την Αλ Κάιντα.

Παιδιά ηλικίας 8-11 χρόνων σε στρατόπεδο εκπαίδευσης του ISIS.

Μια τέτοια οργάνωση ήταν το «Ισλαμικό Κράτος» (ISIS), που προέκυψε μετά τον δεύτερο πόλεμο του Κόλπου (2003) από τον ριζοσπάστη μαχητή και οπαδό του Ισλάμ Abu Musab al-Zarqawi, αρχικά ως τμήμα της Αλ Κάιντα στο Ιράκ. Συνοπτικά, η ιστορία έχει ως εξής: για να τεκμηριώσει η κυβέρνηση των ΗΠΑ ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν σχετίζεται με τον Μπιν Λάντεν, προέβαλε τον εξτρεμιστή ισλαμιστή Αλ Ζαρκάουι ως σύνδεσμο ανάμεσά τους. Το αποτέλεσμα ήταν η διεθνής αναγνώριση του τελευταίου, που προσέλκυσε τη στήριξη πολλών χορηγών και εξτρεμιστικών ομάδων του Ισλάμ. Η κατασκευή του «υπερτρομοκράτη» Αλ Ζαρκάουι ήταν επομένως μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία των Αμερικανών. Σχεδόν κανείς στη Δύση δεν έδινε ιδιαίτερη προσοχή σε αυτό μέχρι τις 29 Ιουνίου του 2014, όταν η ακραία ισλαμική τρομοκρατική οργάνωση «Ισλαμικό Κράτος» (με 2.500 μαχητές) νίκησε τον ιρακινό στρατό (60.000 ανδρών), κατέλαβε την πόλη της Μοσούλης και κήρυξε μονομερώς την ίδρυση Χαλιφάτου σε Ιράκ και Συρία, με πρωτεύουσα τη Ράκκα. Ο ηγέτης της, Abū Bakr al-Baghdadi, αυτοανακηρύχθηκε χαλίφης με το όνομα Ibrahim. Στο ISIS ορκίστηκε πίστη η τζιχαντιστική οργάνωση Ανσάρ Αλ Σαρία στη Λιβύη (Αύγουστος 2014), οι Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν (Ιανουάριος 2015) και η Μπόκο Χαράμ στη Νιγηρία (Μάρτιος 2015). Μάλιστα, το ISIS έφτασε να ελέγχει σε Ιράκ και Συρία μια έκταση λίγο μικρότερη από τη σημερινή Γαλλία, με πληθυσμό περίπου δέκα εκατομμύρια κατοίκους, έχοντας ως ετήσιο προϋπολογισμό του δύο δισεκατομμύρια. Μέσα στη διετία 2014-2015 καταγράφηκαν πάνω από 75 τρομοκρατικές επιθέσεις σε 20 χώρες.

Η Λορέτα Ναπολεόνι είναι δημοσιογράφος με ειδίκευση στην πολιτική ανάλυση και τη σχέση τρομοκρατίας και οικονομίας.

Αρχικά, καίριο ρόλο για την ανάδυση της ισλαμικής τρομοκρατίας έπαιξε η Ιρανική Επανάσταση, αλλά και οι πόλεμοι σε Αφγανιστάν και Λίβανο. Δεν είναι τυχαίο φυσικά το ότι η Αλ Κάιντα προέκυψε από τους Αφγανούς μουτζαχεντίν που πολεμούσαν τα σοβιετικά στρατεύματα (υποβοηθούμενοι σε αυτό από τις ΗΠΑ). Ενώ η Loretta Napoleoni αναλύει τις γεωπολιτικές σχέσεις που ευνόησαν την ανάδυση της συγκεκριμένης δύναμης, ο William McCants παρουσιάζει, με βάση τα πρωτότυπα αραβικά κείμενα, τα μεσσιανικά και εσχατολογικά οράματα που αυτή προβάλλει. Όταν ο ISIS ανακοίνωσε την πρόθεσή του να ιδρύσει ένα Ισλαμικό χαλιφάτο στη Μέση Ανατολή στα πρότυπα του 7ου αιώνα μ.Χ., ήταν η πρώτη φορά που μια τρομοκρατική οργάνωση περνούσε στον σχηματισμό κράτους μέσω ανταρτοπόλεμου. Συγκεκριμένα, υπό την ηγεσία του Αμπού Μουσάμπ Αλ Ζαρκάουι, ο ISIS συγκρούστηκε με την Αλ Κάιντα (και στη συνέχεια με την ιρακινή εκδοχή της, την Al-Nusra) και αυτοανακηρύχθηκε ως νέα εξουσία στην ευρύτερη περιοχή, εκτελώντας αμείλικτα οποιονδήποτε του αντιστεκόταν. Να σημειωθεί ότι ο ISIS εδραίωσε την εξουσία του εκμεταλλευόμενος το πολιτικό κενό που σχηματίστηκε από το 2010 στη Συρία με την εμφύλια σύγκρουση ανάμεσα στον Bashar al-Assad και τους επαναστάτες (στο πλαίσιο της ευρύτερης Αραβικής Άνοιξης). Σύμφωνα με τη Ναπολεόνι, το γεγονός ότι ζούμε σε έναν μεταψυχροπολεμικό και πολυπολικό κόσμο με διαρκώς μεταβαλλόμενες συμμαχίες και συμφέροντα έχει ως αποτέλεσμα η τρομοκρατία να χρηματοδοτείται από τα ίδια τα κράτη.

Στις περιοχές που καταλαμβάνουν, οι μαχητές του ISIS δεν εφαρμόζουν μονάχα τον αυστηρό ισλαμικό νόμο της Σαρία, αλλά διανέμουν ψωμί, φρούτα, λαχανικά, προσφέροντας προγράμματα υγείας, ακόμη και οργανωμένους εμβολιασμούς για την πολιομυελίτιδα. Η επιδίωξη δημιουργίας Ισλαμικού Χαλιφάτου αποτελεί τη σημαντικότερη γεωπολιτική ανακατάταξη στη Μέση Ανατολή από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Εκμεταλλευόμενος, λοιπόν, τις πολλαπλές πηγές χρηματοδότησης μαχητών ενάντια στον Ασάντ, ο ISIS σχημάτισε τον δικό του στρατό και συγκρούστηκε σφοδρά με τις υπόλοιπες δυνάμεις, οικοδομώντας έναν ημικρατικό σχηματισμό όπου οι υποδομές και η οικονομία προηγούνται χρονικά της διεθνούς πολιτικής αναγνώρισης (ένα “shell-state”, στα πρότυπα των παλαιστινιακών ομάδων). Συγκεκριμένα, στις περιοχές που καταλαμβάνουν, οι μαχητές του ISIS δεν εφαρμόζουν μονάχα τον αυστηρό ισλαμικό νόμο της Σαρία, αλλά διανέμουν ψωμί, φρούτα, λαχανικά, προσφέροντας προγράμματα υγείας, ακόμη και οργανωμένους εμβολιασμούς για την πολιομυελίτιδα. Η επιδίωξη δημιουργίας Ισλαμικού Χαλιφάτου αποτελεί τη σημαντικότερη γεωπολιτική ανακατάταξη στη Μέση Ανατολή από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (Σύμφωνο Sykes-Picot). Μια άλλη σημαντική πτυχή της δράσης του είναι η προπαγανδιστική εκμετάλλευση των κοινωνικών δικτύων, μέσω των οποίων σπέρνει τον φόβο για τη δράση του και ενθαρρύνει τους οπαδούς του (τα βίντεο εκτελέσεων των δημοσιογράφων James Foley και Steven Sotloff από τον γνωστό Βρετανό-Άραβα εκτελεστή «John Jihadi» ή αλλιώς Mohammed Emwazi έχουν κάνει τον γύρο του κόσμου), χωρίς να εμποδίζεται σε αυτό από την ακραία και οπισθοδρομική πίστη του, τον σαλαφισμό (ή αλλιώς ουαχαμπισμό), μια ριζοσπαστική ερμηνεία του σουνιτικού Ισλάμ, που διαμορφώθηκε γύρω στον 19ο αιώνα και επιδιώκει την αποκάθαρση των μουσουλμανικών χωρών από κάθε ίχνος Δυτικής επίδρασης και εκμοντερνισμό (π.χ. τεχνολογία). Η επιτυχής αναβίωση του Χαλιφάτου, μας λέει στο βιβλίο του ο McCants, σηματοδοτεί για τους μαχητές το τέλος του κόσμου.

Βέβαια, τα πιστεύω τους δεν ταυτίζονται με τον σαλαφισμό, αλλά αποτελούν μια εξτρεμιστική εκδοχή του, στο πλαίσιο της οποίας λαμβάνουν χώρα συζητήσεις σχετικά με το αν επιτρέπεται να χτυπά κανείς παλαμάκια ή να φορούν οι γυναίκες στηθόδεσμo. Ένα από τα ισχυρότερα «χαρτιά» του ISIS είναι ότι πλήθος ανθρώπων είναι τόσο απογοητευμένο από τη συριακή κυβέρνηση, που προτιμά τους τζιχαντιστές ριζοσπάστες από εκείνη. Όσο για τη συριακή κυβέρνηση, εκμεταλλεύεται το δίλημμα της επιλογής ανάμεσα στην ίδια και στους τζιχαντιστές. Μια προσωρινή ανακωχή μεταξύ επαναστατών και κυβέρνησης, λόγω ενδεχόμενων πιέσεων από ΗΠΑ, Ρωσία, Σαουδική Αραβία και Ιράν, θα ήταν ικανή να φέρει το πλεονέκτημα της σταθερότητας για πολλούς κατοίκους της Συρίας. Παρά τις αφελείς ελπίδες της Δύσης, η Αραβική Άνοιξη τελικά δεν αναδείχτηκε σε μεγάλο βήμα εκδημοκρατισμού για τη Μέση Ανατολή αλλά μάλλον σε μια αμείλικτη σύγκρουση με φυλετικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά, ανάμεσα σε κοσμική εξουσία και θρησκευτική τζιχάντ. Πολύ περισσότερο από τη στιγμή που εκείνα τα κράτη δεν διαθέτουν καμία άλλη ισχυρή ιδεολογία (π.χ. σοσιαλισμός, εθνικισμός) που να λειτουργεί συσπειρωτικά αντί για τις θρησκευτικές και εθνοτικές διαμάχες. Πραγματικά, οι αραβικές κοινωνίες που προέκυψαν από τη διάλυση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στηρίζονται αφενός στην παραδοσιακή ταυτότητα της φυλής (οικογένειες) και αφετέρου στην πίστη τους στο Ισλάμ. Για όλους αυτούς τους λόγους, η τρομοκρατική δράση στη Μέση Ανατολή έχει ισχυρές βάσεις. Και όχι μόνο εκεί. Ο Μπιν Λάντεν είναι πια νεκρός. To ίδιο και οι Αλ Ζαρκάουι και Αλ Μπαγκντάντι. Η τρομοκρατία όμως ήρθε για να μείνει.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.

Τι θέλουν οι τρομοκράτες
Λουίζ Ρίτσαρντσον
Μτφρ. Άσπα Γολέμη
Τόπος 2008
Σελ. 480, τιμή εκδότη €29,30

Διεθνής τρομοκρατία
Luigi Bonanate
Μτφρ. Ντίνα Σιδέρη
Κέδρος 2009
Σελ. 232, τιμή εκδότη €16,30

Ο ισλαμιστικός φοίνικας
Το ισλαμικό κράτος και οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή
Loretta Napoleoni
Μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου
Πατάκης 2015
Σελ. 192, τιμή εκδότη €10,45

Isis: η αποκάλυψη
Η ιστορία, η στρατηγική και το όραμα για την ημέρα της κρίσης του Ισλαμικού Κράτους
William McCants
Μτφρ. Αλέξανδρος Ηλιόπουλος
Πεδίο 2016
Σελ. 256, τιμή εκδότη €14,90