alt

Για το μυθιστόρημα της Βασιλικής Πέτσα «Το δέντρο της υπακοής» (εκδ. Πόλις).

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Εκατό (δύο) χρόνια μετά την Οκτωβριανή επανάσταση και τριάντα μετά την κατάρρευση του κομμουνιστικού ονείρου, όπως επιχειρήθηκε να πραγματωθεί στην ΕΣΣΔ· δύο χιλιάδες δεκαεννέα χρόνια μετά τη γέννηση του Χριστού κι εκατό τριάντα εφτά χρόνια μετά τον «θάνατο του Θεού» διά στόματος Φρίντριχ Νίτσε. Στην εποχή της μετανεωτερικότητας τέτοιες μεγάλες αφηγήσεις, όπως είναι ο υπαρκτός Σοσιαλισμός και ο Χριστιανισμός, αμφισβητούνται, κι οι άνθρωποι νιώθουν το κενό από την καταβαράθρωσή τους, αισθάνονται την απογοήτευση από την απώλειά τους και συνάμα ένα είδος παραίτησης από την προσπάθεια να ξαναστήσουν ένα –προσωπικό ή συλλογικό– μεσσιανικό όραμα.

Στα ερείπια λοιπόν τέτοιων αυτοκρατοριών και στο λυκόφως ιδεολογιών και θρησκειών, πώς μπορούμε να συλλάβουμε τον κατακερματισμένο κόσμο μας, σαν βάζο που χρειάζεται συγκόλληση ή σαν διαλυμένο παζλ που δεν μπορεί να ολοκληρωθεί; 

Ο αναγνώστης εισπράττει την αίσθηση της ματαιότητας, της απογοήτευσης και της ανεπάρκειας σε ένα τοπίο που δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Αυτό επιτυγχάνεται τόσο με τις περιγραφές που σχεδόν ιμπρεσιονιστικά διαφεύγουν, όσο και με τις ασύμπτωτες ιστορίες οι οποίες διαπλέκονται μεταξύ τους χωρίς ουσιαστικά να συναντιούνται. 

Το τελευταίο μυθιστόρημα της Βασιλικής Πέτσα προτείνει τη δεύτερη εκδοχή, καθώς επιλέγει τη μορφή ενός κύβου του Ρούμπικ, που καλεί τον αναγνώστη να τον λύσει: πρόκειται για ένα πολύεδρο κείμενο τόσο στα συναισθήματα που αναδίδει όσο και στη μορφή της σπονδυλωτής αφήγησης που επιλέγει. Ο αναγνώστης εισπράττει την αίσθηση της ματαιότητας, της απογοήτευσης και της ανεπάρκειας σε ένα τοπίο που δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Αυτό επιτυγχάνεται τόσο με τις περιγραφές που σχεδόν ιμπρεσιονιστικά διαφεύγουν, όσο και με τις ασύμπτωτες ιστορίες οι οποίες διαπλέκονται μεταξύ τους χωρίς ουσιαστικά να συναντιούνται. 

Έξι άσχετες ιστορίες, που εναλλάσσονται και διαπλέκονται πάνω σε έναν αφανή παρονομαστή. Ο πατέρας απάγει το μωρό του ζεύγους και φεύγει από την Ιρλανδία για το Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα της Ισπανίας, η Παναγία εμφανίζεται σε τρία παιδιά στην Πορτογαλία και τους εκμυστηρεύεται τρεις προφητείες, η μεγάλη σοβιετική ηθοποιός Λιουμπόβ Ορλόβα παραλληλίζεται με το ομώνυμό της κρουαζιερόπλοιο που κατασκευάστηκε έναν χρόνο μετά τον θάνατό της (1975), οι Μπολσεβίκοι διώκουν τους Παλαιόπιστους, όπως την οικογένεια Λυκόβ, η οποία καταφεύγει στη δασώδη τάιγκα να ζει πρωτόγονα, o Έι. Τζ. Σμιθ ξεκινά την αναζήτηση της Κιβωτού στο Αραράτ, η πορεία των μετασοβιετικών δημοκρατιών δείχνει τα κοινωνικά και ψυχικά ερείπια, που άφησε η ΕΣΣΔ, τις ανεπάρκειες του συστήματος, τα λάθη σε μεγάλα σχέδια όπως στη λίμνη Αράλη κ.ά.

Όλες οι ιστορίες έχουν τη δική τους αυτονομία, αλλά το σύνολο ολοκληρώνει μια μετα-ιδεολογική θέση της συγγραφέως, η οποία ανασυντίθεται μόνο αν ο αναγνώστης καταφέρει να ευθύνει σωστά τα τετραγωνάκια του κύβου, με τα ποικίλα χρώματα, τους αφηγητές και τις οπτικές γωνίες, τα ιδεολογήματα και τα συναισθήματα των χαρακτήρων. Μόνο δηλαδή αν μέσα στα πολλά ρεαλιστικά στοιχεία και στις σκέψεις των προσώπων καταφέρουμε να βρούμε τα νήματα που θα συνδέσουν το ετερόκλητο αυτό σύνολο σε ένα αφαιρετικό υφαντό, μόνο τότε θα αποκαλυφθεί μπροστά μας η συνολική εικόνα.

Δύο είναι οι βασικοί άξονες που αποκαλύπτονται αν συνομαδωθούν οι ποικίλες πλευρές αυτού του σπονδυλωτού μυθιστορήματος. 

Από τη μία, η Οκτωβριανή Επανάσταση κι ο νέος κόσμος που δημιούργησε στην πρώην Σοβιετική Ένωση, από το 1917 έως το 1989, διαμόρφωσε μια πραγματικότητα ελπίδων αλλά και απογοητεύσεων. Η ματιά του βιβλίου, παρόλο που διαδραματίζεται ως επί το πλείστον μέσα σ’ αυτά τα χρόνια, είναι μετασοβιετική, καθώς αναδεικνύει τη φυλάκιση του πρώτου συζύγου της Λιουμπόβ Ορλόβα Αντρέι Μπερεζίν το 1930, ενώ εκείνη αποτελούσε το πουλέν του καθεστώτος, την αυτοεξορία όσων έβρισκαν τους Κόκκινους φοβερούς διώκτες και αντίχριστους, την καταστροφή της λίμνης Αράλης και τα χημικά και βακτηριολογικά όπλα που ετοίμαζαν τα σοβιετικά εργαστήρια έρευνας στη νήσο Βοζροντένιε. Πολύ εύστοχα η ΕΣΣΔ παραλληλίζεται με το κρουαζιερόπλοιο «Λιουμπόβ Ορλόβα», που γνώρισε μεγάλες δόξες αλλά τελικά έμεινε εγκαταλελειμμένο και αζήτητο. 

Πολλές ιστορίες μοιράζονται σε διαφορετικούς αφηγητές, γίνονται ορατές υπό ποικίλες οπτικές γωνίες, σπείρουν τα χωράφια τους με διαφορετικά φυτά, που ανθίζουν ανεπαίσθητα, όταν έχουμε φύγει από αυτά.

Από την άλλη, ο Χριστιανισμός ήρθε κι έκανε τη δική του επανάσταση, αλλά συνάμα δημιούργησε και το μεσσιανιστικό όραμα της τυφλής κι ενίοτε αφελούς πίστης. Όλα, ακόμα και η οικογενειακή ευτυχία, θυσιάζονται στο Απόλυτο, ενώ το όραμα, η ανάταση, η αποστολή, η αυτοθυσία, ίσως κι η φαντασιοπληξία, γίνονται οδηγός ζωής ακόμα και για τα παιδιά, η Κιβωτός γίνεται εμμονή που φτάνει και σε αντεπιστημονικές παραδοχές, η πίστη οδηγεί ακόμα κι έξω από τον πολιτισμό… 

Κάθε αφήγηση δεν είναι προσανατολισμένη μονότροπα σε έναν από τους δύο άξονες, αφού μερικές περιλαμβάνουν δείγματα και των δύο. Πολλές ιστορίες μοιράζονται σε διαφορετικούς αφηγητές, γίνονται ορατές υπό ποικίλες οπτικές γωνίες, σπείρουν τα χωράφια τους με διαφορετικά φυτά, που ανθίζουν ανεπαίσθητα, όταν έχουμε φύγει από αυτά.

Η συγγραφέας εγκαταλείπει το τοπικό και το διαλεκτικό (των προηγούμενων έργων της) κι ανοίγεται στο παγκόσμιο, όπως αυτό αιμορραγεί μετά τα διαδοχικά δυστυχήματα που το σημάδεψαν. Έτσι, οι χαρακτήρες της –όπως και τα επεισόδια της δράσης– είναι ακρωτηριασμένοι, αμήχανοι, βλέπουν τα τοπία να περνούν χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν, είτε βρίσκονται σε βάρκα στο ποτάμι είτε σε κρουαζιερόπλοιο στο πέλαγος. Η Ιστορία εν συνόλω –και πιο συγκεκριμένα το γκρέμισμα των μεγάλων αφηγήσεων– αφήνει πίσω της σοκαρισμένους τύπους, που δεν μπορούν ούτε να αντιδράσουν αξιοπρεπώς.

Πολλά από τα ελληνικά μυθιστορήματα τα τελευταία χρόνια, ακολουθώντας μια ανερχόμενη τάση στην Ευρώπη και την Αμερική, είναι σπονδυλωτά, αποσπασματικά, πολυεπίπεδα και παλίμψηστα. Πρόκειται για μεγάλες συνθέσεις, όπως αυτή της Βασιλικής Πέτσα, με πολλά πρόσωπα και σκηνικά, που πηγαινοέρχονται στον χρόνο και στον χώρο, κινούνται φυγόκεντρα στο παγκόσμιο και παγκοσμιοποιημένο χωριό, δένουν χαλαρά ιδεολογικά μοτίβα, θρησκευτικά σύμβολα, ιστορικά –της μεγάλης και της μικρής Ιστορίας– δεδομένα, διεθνείς κοινούς τόπους, αφήνουν νήματα χωρίς τέλος, συν-υφαίνουν κλωστές από πολλές επιστήμες και κόσμους σε ένα χωνευτήρι, συνδυάζουν το παρόν και το παρελθόν, την επικαιρότητα και την Ιστορία, ξαναδιαβάζουν τη ζωή κι επιχειρούν να την ξαναδούν με βάση τις πολλές μικροϊστορίες που συγκλίνουν ή αποκλίνουν απείθαρχα.

Το πρώτο θέμα που εγείρεται είναι τα όρια της λογοτεχνίας που ανοίγουν απεριόριστα και φυγόκεντρα κι οι επακόλουθες δυνατότητες του αναγνώστη να παρακολουθεί και να συνδέει ετερόκλητα στοιχεία.

Το πρώτο θέμα που εγείρεται είναι τα όρια της λογοτεχνίας που ανοίγουν απεριόριστα και φυγόκεντρα κι οι επακόλουθες δυνατότητες του αναγνώστη να παρακολουθεί και να συνδέει ετερόκλητα στοιχεία. Ο τελευταίος όλο και περισσότερο οφείλει να σκέφτεται οριζόντια και κάθετα, να φεύγει από τη γραμμική σειρά, να συναρμόζει γρανάζια και να συνδέει νοηματικούς άξονες.

Αφετέρου, Το δέντρο της υπακοής συνδέεται στενά με τα πραγματικά γεγονότα της Φάτιμας στην Πορτογαλία με την εμφάνιση της Παναγίας το 1917, του κρουαζιερόπλοιου «Λιουμπόβ Ορλόβα», το οποίο το 2013 αποφασίστηκε να αποσυρθεί για να διαλυθεί, αλλά εγκαταλείφθηκε στον Ατλαντικό Ωκεανό να πλέει ανεξέλεγκτο, ή της οικογένειας Λυκόβ που έζησε από το 1936 έως το 1979 μόνη της στα βάθη της σοβιετικής τάιγκας και άλλα ανάλογα. Η συγγραφέας βέβαια δεν τα αναπαράγει πιστά, δεν αποδίδει δημοσιογραφικά τα γεγονότα, αλλά τα μετουσιώνει σε αφήγηση, τεμαχισμένη κι επικεντρωμένη στο μικρό απ’ όπου θα αναχθεί επαγωγικά στο μεγάλο, μη διστάζοντας ακόμα και να αλλοιώσει εύλογα την ιστορική ακρίβεια πολλών λεπτομερειών. 

Αυτού του είδους η αφήγηση, που δεν κατασκευάζει ούτε αναπαράγει ολοκληρωμένα εντός των σελίδων της πλήρεις κόσμους, αυτού του είδους η αφήγηση, που εξαρτά την πρόσληψή της και από την πραγματικότητα, την οποία δηλώνει και όχι την πραγματικότητα που σημαίνει, θέτει το δεύτερο θέμα προς συζήτηση. Πόσο ένα έργο που δεν έχει τη δική του αυτονομία, ειδικά στη μοντέρνα και μεταμοντέρνα αφαιρετικότητα, μπορεί να γίνει κατανοητό από έναν –ενεργό έστω– αναγνώστη, χωρίς να αναζητήσει έξω από αυτό τα πραγματολογικά στοιχεία που το συνθέτουν.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο του βιβλίο, η «Βιβλιογραφία για τον Νίκο Καζαντζάκη» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).

 Στην κεντρική εικόνα το κρουαζιερόπλοιο «Λιουμπόβ Ορλόβα».


altΤο δέντρο της υπακοής
Βασιλική Πέτσα
Πόλις 2018
Σελ. 336, τιμή εκδότη €15,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΕΤΣΑ

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η λίμπιντο των αγγέλων» του Νίκου Μάντζιου (κριτική) – Όταν η τέχνη ευαισθητοποιεί

«Η λίμπιντο των αγγέλων» του Νίκου Μάντζιου (κριτική) – Όταν η τέχνη ευαισθητοποιεί

Για το μυθιστόρημα του Νίκου Μάντζιου «Η λίμπιντο των αγγέλων» (εκδ. Γραφή).

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Για μας τους κριτικούς δεν πρέπει να παίζει ρόλο το όνομα του συγγραφέα: αν είναι γνωστός με περγαμηνές στο ενεργητικό του, δεν σημαίνει ...

«Ένα κομμάτι χαρτί» του Δημήτρη (Τάκη) Φραγκούλη (κριτική) – Ένα διαφορετικό μυθιστόρημα για τη μαυρίλα του Εμφυλίου

«Ένα κομμάτι χαρτί» του Δημήτρη (Τάκη) Φραγκούλη (κριτική) – Ένα διαφορετικό μυθιστόρημα για τη μαυρίλα του Εμφυλίου

Για το μυθιστόρημα του Δημήτρη (Τάκη) Φραγκούλη «Ένα κομμάτι χαρτί» (εκδ. Αλεξάνδρεια). Κεντρική εικόνα: © Roman Kraft (Unsplash). 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Το μόνο που αλλάζει είναι το παρελθόν, όλες οι άλλ...

«Η φωνή της» (κριτική) – Πενήντα τρεις γυναίκες γράφουν για την έμφυλη βία

«Η φωνή της» (κριτική) – Πενήντα τρεις γυναίκες γράφουν για την έμφυλη βία

Για το συλλογικό έργο «Η φωνή της» (εκδ. Καστανιώτη). Κεντρική εικόνα: © Oscar Keys (Unsplash). 

Γράφει η Ιωάννα Σπηλιοπούλου

Πενήντα τρεις γράφουσες, μέλη του Δικτύου γυναικών συγγραφέων κατά της ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αστυνομικό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαργιωρή «Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα», το οποίο κυκλοφορεί στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ήρωες, μίξερ, μανταλάκια, σερβιέτες…» Μέσα στο ...

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Τζορντάνα Λεβίν [Jordanna Levin] «Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» (μτφρ. Νοέλα Ελιασά), που θα κυκλοφορήσει στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας. 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

Αυτή είναι η βραχεία λίστα για το Βραβείο Μπούκερ 2023

Αυτή είναι η βραχεία λίστα για το Βραβείο Μπούκερ 2023

Οι έξι συγγραφείς που επιλεχτήκαν από την κριτική επιτροπή «παρουσιάζουν έργα εντυπωσιακής δομής». Ανάμεσά τους βρίσκονται δύο πρωτοεμφανιζόμενοι πεζογράφοι. Στη φωτογραφία, η υποψήφια Σάρα Μπερνστάιν [Sarah Bernstein].

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

«Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα» του Βαγγέλη Μαργιωρή (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αστυνομικό μυθιστόρημα του Βαγγέλη Μαργιωρή «Το σπίτι με την κόκκινη πόρτα», το οποίο κυκλοφορεί στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ήρωες, μίξερ, μανταλάκια, σερβιέτες…» Μέσα στο ...

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

«Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» της Τζορντάνα Λεβίν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Τζορντάνα Λεβίν [Jordanna Levin] «Manifest – Υλοποίησε τη ζωή των ονείρων σου» (μτφρ. Νοέλα Ελιασά), που θα κυκλοφορήσει στις 25 Σεπτεμβρίου από τις εκδόσεις Μίνωας. 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Ηλίας Πετρόπουλος: Σκληρός από τρυφερότητα» του Τζον Τέιλορ (προδημοσίευση)

«Ηλίας Πετρόπουλος: Σκληρός από τρυφερότητα» του Τζον Τέιλορ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση του προλόγου του μεταφραστή Γιώργου Ι. Αλλαμανή, στο βιβλίο του Τζον Τέιλορ [John Taylor] «Σκληρός από τρυφερότητα – Ο Έλληνας ποιητής και λαογράφος του άστεως Ηλίας Πετρόπουλος», το οποίο κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Δίχτυ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

4 σημαντικές εκδόσεις για την Αθήνα – Όψεις μιας πόλης σε διαρκή κίνηση

4 σημαντικές εκδόσεις για την Αθήνα – Όψεις μιας πόλης σε διαρκή κίνηση

Τέσσερις εκδόσεις για τη μελέτη, το σήμερα και το άλλοτε της Αθήνας. Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία της Διονυσίας Αλεξιάδου, από το λεύκωμα των εκδόσεων Καπόν «Η Αθήνα στον καιρό της πανδημίας».

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

03 Σεπτεμβρίου 2023 ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΝΕΑ

23 σημαντικές εκδηλώσεις στο πλαίσιο του 51ου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Πεδίον του Άρεως

Πρόγραμα σημαντικών εκδηλώσεων στην Κεντρική Σκηνή «Μελίνα Μερκούρη» στη διάρκεια όλων των ημερών του 51ου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Πεδίον του Άρεως. Επιμέλεια: Book Press

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ