alt

Για το βιβλίο του Σταύρου Ζουμπουλάκη «Στ' αμπέλια» (εκδ. Πόλις).

Της Διώνης Δημητριάδου

Ίσως αν είχα την τύχη (ή την ατυχία άραγε;) να έχω μεγαλώσει σε μια επαρχιακή γωνιά της Ελλάδας, να ένιωθα διαφορετικά τις προσωπικές μνήμες του Σταύρου Ζουμπουλάκη· πιστεύω πως θα μου έφερναν στον νου δικές μου εικόνες από εκείνα τα δύσκολα χρόνια (είμαστε σχεδόν συνομήλικοι) μιας πατρίδας απόμερης, συχνά ξεχασμένης στη συνείδηση αυτών που διαβιούσαν στα αστικά κέντρα, αυτών που το ξεκαλοκαίριασμά τους είχε την απατηλή αίγλη ενός θέρετρου στην καλύτερη περίπτωση ή μιας πιο φτωχικής λύσης, αν τα οικονομικά της οικογένειας δεν επέτρεπαν, ωστόσο με τις στοιχειώδεις ανάγκες καλυμμένες. Επιχειρώντας, αναπόφευκτα, μια ανάγνωση του βιβλίου από την πλευρά της αστικής ζωής και νοοτροπίας, νομίζω πως παίρνει άλλη αξία το γεγονός πως οι εικόνες του κατόρθωσαν να μου μιλήσουν – ακόμη κι αν η «γλώσσα» τους αρχικά με ξένισε.

«Τ’ αμπέλια», πρώτα απ’ όλα, δεν παραπέμπουν στα κλήματα αλλά στα μέρη έξω από τον οικισμό, εκεί που όλο σχεδόν το χωριό «ξεκουβαλιόταν το καλοκαίρι», δημιουργώντας έτσι έναν δεύτερο τόπο εγκατάστασης, μια δεύτερη γειτνίαση των ταπεινών καταλυμάτων τους.

Τ’ αμπέλια, πρώτα απ’ όλα, δεν παραπέμπουν στα κλήματα αλλά στα μέρη έξω από τον οικισμό, εκεί που όλο σχεδόν το χωριό ξεκουβαλιόταν το καλοκαίρι, δημιουργώντας έτσι έναν δεύτερο τόπο εγκατάστασης, μια δεύτερη γειτνίαση των ταπεινών καταλυμάτων τους (καλύβες με κλαριά ήταν) και διατηρώντας τις συνήθειές τους, όπως τις είχαν στη Συκιά της Λακωνίας (αυτός είναι ο χώρος του αφηγήματος). Φυσικά ο τόπος δεν ήταν σε καμία περίπτωση παραθεριστικός, όπως τον έχουμε στο μυαλό μας. Για τις δουλειές τους πήγαιναν εκεί, βαριές, κοπιαστικές και συνεχείς – σύκα και λάδι. 

Ο συγγραφέας, από το 1959 (που μετακόμισαν από το χωριό οικογενειακώς στην Αθήνα) και για εννιά συνεχόμενα χρόνια, περνούσε τους καλοκαιρινούς μήνες στ’ αμπέλια – όχι φυσικά (λόγω ηλικίας) για δουλειές αλλά για ένα πρόγραμμα… πάχυνσης (ήταν βερέμης, δηλαδή αδύνατος πολύ), κάτι που πίστευαν οι δικοί του πως θα επιτυγχανόταν ευκολότερα στο φυσικό περιβάλλον παρά στην πόλη. Είχε, έτσι, ο μικρός άπλετο χρόνο στη διάθεσή του για να παρατηρήσει, να αποτυπώσει, να ρωτήσει και να μάθει – ακόμη και για να βαρεθεί. Όταν μάλιστα επέστρεφε στο άστυ, είχε πολλά παράξενα και πρωτάκουστα να διηγηθεί στους φίλους του, που αδυνατούσαν να κατανοήσουν. Όπως για παράδειγμα, τον βραδινό ύπνο στο τσαρδί, υπαίθριο κρεβάτι υπερυψωμένο, που σου επέτρεπε να μαγεύεσαι από τον ουρανό, όλον στη διάθεσή σου. «Ο ύπνος στο τσαρδί, κάτω από τ’ αστέρια, χιλιάδες αστέρια, ήταν για μένα η μισή χαρά της ζωής στ’ αμπέλια. Όταν ξανασυναντούσα τα γειτονόπουλά μου, επιστρέφοντας στην Αθήνα, τους μιλούσα με ενθουσιασμό για τις νύχτες στο τσαρδί, και με κορόιδευαν. Ο βραδινός μου παράδεισος ήταν γι’ αυτούς αντικείμενο ειρωνείας».

Εκεί, σ’ αυτόν τον χώρο της ομαδικής νυχτερινής κατάκλισης, οι μεγάλοι έβρισκαν την ευκαιρία να αφηγηθούν τις ιστορίες τους και οι μικρότεροι να αποθηκεύσουν στη δική τους μνήμη τις μνήμες των άλλων. Η παρατήρηση μαζί με την ακρόαση, πολύτιμα εφόδια για τον μελλοντικό συγγραφέα. Πέρα, ωστόσο, από τα σχεδόν γραφικά και ευπρόσδεκτα για μια αστική ανάγνωση, συναντάμε στις μνήμες από τα καλοκαίρια του μικρού παιδιού και εικόνες με τις οποίες δύσκολα συμφιλιώνεται η ευαισθησία μας. Η σκληρότητα των ανθρώπων της υπαίθρου απέναντι στα ζώα, για παράδειγμα. Όχι μόνον η αντίληψη για τη χρηστικότητά τους ως αποκλειστικό λόγο ύπαρξης αλλά, κυρίως, η μεταχείρισή τους όταν πλέον αχρηστεύεται και καταργείται (από γηρατειά ή ασθένεια ή τραυματισμό) ο ρόλος στη ζωή των κατοίκων και στην οικονομία του νοικοκυριού. Σωστά, νομίζω, χρησιμοποιώ εδώ ενεστώτα χρόνο για να φανεί η διαχρονικότητα της βαναυσότητας – διαρκεί ακόμη και δεν ήταν μόνον σημείο των αλλοτινών καιρών. Παρόμοια αντίδραση εύλογα δημιουργείται στον αναγνώστη, όταν προκύπτει πρόβλημα αισθητικής. Οι δύο κόσμοι σε πλήρη διάσταση: «Ο άνθρωπος του αγροτικού πολιτισμού γενικώς δεν γνωρίζει την αισθητική στάση. Ένας τόπος δεν είναι γι’ αυτούς ωραίος ή άσχημος, αλλά εύφορος ή άφορος. […] Αυτή τη μη αισθητική στάση οι άνθρωποι του αγροτικού πολιτισμού την τηρούσαν ακόμη και έναντι του μεγαλύτερου μέρους των έργων που σήμερα τα θεωρούμε λαϊκή τέχνη».

Η λαϊκή θρησκευτικότητα, για παράδειγμα, η ιδιότυπη προσέγγιση του θείου από απλούς ανθρώπους, δεν έχει μόνον την αίγλη που πηγάζει μέσα από τα παπαδιαμαντικά κείμενα.

Ένα ιδιότυπο «μάθημα» εξοικείωσης με την έννοια του διαφορετικού για όσους, με την κάλυψη που τους προσφέρει η προσωπική τους κουλτούρα και παιδεία, αγνοούν (ή ηθελημένα αποκρύπτουν) τις άλλες όψεις της θεώρησης των πραγμάτων. Ωστόσο, υπάρχουν. Αλλά είναι και όσοι με μια εικαζόμενη κατανόηση προσεγγίζουν αυτά που αδυνατούν στην ουσία να κατανοήσουν. Η λαϊκή θρησκευτικότητα, για παράδειγμα, η ιδιότυπη προσέγγιση του θείου από απλούς ανθρώπους, δεν έχει μόνον την αίγλη που πηγάζει μέσα από τα παπαδιαμαντικά κείμενα – όπως φυσικά αυτοί τα «διαβάζουν» αφαιρώντας μάλλον όσα στοιχεία δεν ταιριάζουν στην εξωραϊσμένη εικόνα της υπαίθρου αλλά και του ίδιου του κοσμοκαλόγερου. Γιατί ο ρεαλισμός του Παπαδιαμάντη, στον τρόπο που αποτυπώνει την ύπαιθρο, πολύ απέχει από τον δήθεν ειδυλλιακό κόσμο που κάποιοι διαβάζουν στα διηγήματά του. «Αθηναίοι θεολόγοι της δεκαετίας του 1960, που είχαν ανατραφεί μέσα στις ευσεβιστικές οργανώσεις, εξωράισαν αφελώς, ως αντίδραση σε αυτό που είχαν ζήσει, τη λαϊκή ευλάβεια. […] Ο Παπαδιαμάντης πάντως, αντίθετα από τους αστούς θεολόγους του 1960, ήξερε από πρώτο χέρι τον κόσμο του ελληνικού χωριού και δεν τον εξωράιζε». 

Ένας κόσμος όπου συνυπάρχει η νηστεία και η ευλάβεια με την κακοψυχιά και τον φθόνο. Η αγάπη και η θαλπωρή με τη σκληρότητα. Γράφει, όμως, για τον τόπο του με γνήσια συγκίνηση.

Ο Ζουμπουλάκης, επίσης, δεν έχει καμία διάθεση εξωραϊσμού, προκειμένου νοσταλγικά να δώσει μια εικόνα «αγνής ελληνικής υπαίθρου». Προτιμά τη ρεαλιστική γραφή, που εύστοχα αποδίδει τις αντιφάσεις της ζωής. Ένας κόσμος όπου συνυπάρχει η νηστεία και η ευλάβεια με την κακοψυχιά και τον φθόνο. Η αγάπη και η θαλπωρή με τη σκληρότητα. Γράφει, όμως, για τον τόπο του με γνήσια συγκίνηση. Αποφεύγει να πει πως όλο αυτό συνιστά μια νοσταλγική επιστροφή. Είναι ειλικρινής. Δεν υπάρχει τίποτε να νοσταλγήσει. Θέλει να δώσει τη δική του κατάθεση για τον κόσμο αυτόν που έχει παρέλθει. Είναι, λοιπόν, ιστορική η αξία του αφηγήματός του; Θα έλεγα πως όχι· περισσότερο είναι μια προσωπική του ανάγκη να ανασυντάξει μέσα του τον κόσμο του – τουλάχιστον ένα μέρος του που τον καθόρισε ως προς τη ηθική του στάση. Όσο μακριά και αν φτάσει κάποιος, όσο ψηλά και αν κατορθώσει να ανέβει, κάπου στο παρελθόν του ακουμπούν δίπλα στις παιδικές του μνήμες κάποιες συντεταγμένες, από τις οποίες δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί. Αυτές θέτουν τα όρια του ήθους του, συχνά και κάποιες επιλογές πολιτικής ένταξης. Κάνοντας τον απολογισμό αυτών των χρόνων («εννιά παιδικά καλοκαίρια αδιατάρακτης ευτυχίας») που πέρασε στ’ αμπέλια, ομολογεί: «Εκείνο που τους χρωστάω κυρίως είναι ότι εκεί έχει τη ρίζα της μια ηθική επιλογή, που κάποτε πήρε και πολιτικά χαρακτηριστικά, ότι θα είμαι πάντα με τη μεριά των φτωχών και των αδικημένων».

Κι αν πει κανείς πως οι προσωπικές μνήμες δεν αφορούν τους αναγνώστες, καθώς υπερβαίνουν τα όρια της λογοτεχνικής αφήγησης, ο αντίλογος τοποθετεί αλλιώς τα πράγματα. Μπορεί να απέχουν από τη μυθοπλασία –ετούτο το μαγικό ψεύδος της λογοτεχνίας– όμως ποιούν μύθους, φτιάχνουν και υπερασπίζονται τη δική τους μυθολογία. Και κάπου εκεί συναντιόμαστε μαζί τους.

* Η ΔΙΩΝΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΟΥ είναι συγγραφέας.

→ Στην κεντρική εικόνα, φωτογραφία © από το αρχείο του Γιάννη Δ. Λύρα: Γυναίκες αναποδογυρίζουν τα σύκα για να λιαστούν και από τις δύο πλευρές.


altΣτ' αμπέλια
Σταύρος Ζουμπουλάκης
Πόλις 2018
Σελ. 96, τιμή εκδότη €8,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗ

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ο άλιωτος και άλλες ιστορίες με βρυκόλακες» (κριτική) – Η γκόθικ λογοτεχνική παράδοση της Ελλάδας

«Ο άλιωτος και άλλες ιστορίες με βρυκόλακες» (κριτική) – Η γκόθικ λογοτεχνική παράδοση της Ελλάδας

Για την ανθολογία διηγημάτων «Ο άλιωτος και άλλες ιστορίες με βρυκόλακες – Μια ελληνική ανθολογία λαογραφικού τρόμου» (ανθολόγηση – εισαγωγή – επίμετρο: Γιώργος Θάνος, εκδ. Ροές).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Νεράιδες, στοιχει...

«Η Περσεφόνη στο στόμα του λύκου» της Δήμητρας Λουκά (κριτική) – Πρόσωπα και προσωπεία του μύθου

«Η Περσεφόνη στο στόμα του λύκου» της Δήμητρας Λουκά (κριτική) – Πρόσωπα και προσωπεία του μύθου

Για τη συλλογή διηγημάτων της Δήμητρας Λουκά «Η Περσεφόνη στο στόμα του λύκου» (εκδ. Κίχλη). Κεντρική εικόνα: Daniel Egnéus

Γράφει η Διώνη Δημητριάδου

Πώς μπορεί ένας αρχετυπικός μύθος, διατηρημένος μέσα στους αιώνες στη βασική του δομή ...

«Ελσίνκι» του Θεόδωρου Γρηγοριάδη (κριτική) – Διπλές ταυτότητες ως μορφές απόκρυψης

«Ελσίνκι» του Θεόδωρου Γρηγοριάδη (κριτική) – Διπλές ταυτότητες ως μορφές απόκρυψης

Για το μυθιστόρημα του Θεόδωρου Γρηγοριάδη «Ελσίνκι» (εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: Ο πρωταγωνιστής της ιρακινής ταινίας «The Heart Sculpture».

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Το τελευταίο αυτό μυθιστόρημα του Θεόδωρου Γρηγοριάδη ανήκει καταρχάς στη ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Στη Ρέιτσελ Κασκ το βραβείο Γκόλντσμιθς 2024: Για το Parade που «γυρίζει τον κόσμο μας ανάποδα»

Στη Ρέιτσελ Κασκ το βραβείο Γκόλντσμιθς 2024: Για το Parade που «γυρίζει τον κόσμο μας ανάποδα»

Στη Ρέιτσελ Κασκ [Rachel Cusk] απονεμήθηκε το βραβείο Γκόλντσμιθς [Goldsmiths] για το μυθιστόρημά της Parade. Τα βιβλία της Κασκ κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Gutenberg.

Επιμέλεια Book Press

Στη ...

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Τσεκούρα «Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν – Ένα queer αστυνομικό ψυχόδραμα» που θα κυκλοφορήσει στις 14 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Η ανάκριση»

...
«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

Για το βιβλίο του Εντ Γιόνγκ [Ed Yong] «Ένας απέραντος κόσμος» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Πεδίο), «ένα μεγάλο δώρο που μπορούμε να κάνουμε στον εαυτό μας, στην προσπάθεια να αξιολογήσουμε ορθότερα την παρουσία μας σε τούτο τον πλανήτη».

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

«Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν» του Δημήτρη Τσεκούρα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Δημήτρη Τσεκούρα «Ο εραστής του Ντεβ Μάρτιν – Ένα queer αστυνομικό ψυχόδραμα» που θα κυκλοφορήσει στις 14 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Η ανάκριση»

...
«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Βάννας Κατσαρού «Το παιδί και το κρι κρι», σε εικονογράφηση της Μαίης Σταθοπούλου, το οποίο κυκλοφορεί στις 6 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίγα λόγια για...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ