Τα βιβλία του 2013 - Επιλογές ελληνικής πεζογραφίας

Ένα από τα ωραιότερα φετινά μυθιστορήματα ήταν αυτό του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη, με τίτλο Το ελάχιστο ίχνος (εκδ. Ροδακιό). Σε αυτό παρακολουθούμε τις παράλληλες ιστορίες δύο ανθρώπων, που η μοίρα τούς επεφύλλασε αλλόκοτο παιχνίδι. Ο Αυγουστίνος, νόθο παιδί, καρπός της ένωσης μιας παραμάνας και του πλούσιου εφήβου γιου, τον οποίο αυτή μεγάλωσε, απάγεται υπό μυστήριες συνθήκες και «ανταλλάσεται» με το ασθενικό βρέφος ενός ζευγαριού από την επαρχία. Εκεί, στην επαρχία, η Φανή, με την κλονισμένη υγεία, και ο Ανδρέας, με τον υπέρμετρο θρησκευτικό ζήλο, θα μεγαλώσουν τον Αυγουστίνο σαν δικό τους παιδί, χωρίς όμως να καταφέρουν ποτέ να τον αγαπήσουν. Οι τύψεις και οι ενοχές της εγκατάλειψης του πραγματικού τους γιου θα τους στοιχειώνουν μέχρι το τέλος. Με τα χρόνια, ο Αυγουστίνος θα σπουδάσει ηθοποιός και θα προαχθεί σύντομα σε θιασάρχη, με τη βοήθεια του πραγματικού του πατέρα, βάσει μιας οικονομικής συμφωνίας – αντάλλαγμα και εξιλέωση για όσα συνέβησαν. Στην πορεία θα αναμετρηθεί με τον ταλαντούχο συμφοιτητή του Σέργιο Λυκίδη, θα ερωτευτεί τη Βιολέτα και θα γνωρίσει τον «αδερφό» του, τον πραγματικό γιο δηλαδή των ανθρώπων που τον μεγάλωσαν. Το βιβλίο είναι γραμμένο με αριστοτεχνικό τρόπο και η πένα του Χατζηγιαννίδη απογειώνει μια κοινότοπη και εν πολλοίς μελό ιστορία.

Με απλά υλικά αλλά με συναρπαστικό τρόπο δοσμένα δομείται και το μυθιστόρημα του Βασίλη Αλεξάκη, Ο μικρός Έλληνας (εκδ. Εξάντας). Με αφορμή ένα ατύχημα, που είχε ο ίδιος ο Αλεξάκης, επιστράτευσε όλους του τους αγαπημένους ήρωες των Κλασικών Εικονογραφημένων κι έπλασε μια φανταστική ιστορία, η οποία εκτυλίσσεται κατά μεγάλο μέρος στον Κήπο του Λουξεμβούργου. Οι περίφημοι υπόνομοι του Παρισιού, οι άστεγοι, ένας θίασος κουκλοθεάτρου και βέβαια οι ήρωες των αγαπημένων βιβλίων του Αλεξάκη συνθέτουν το βιβλίο. Όπως και στα υπόλοιπα βιβλία του συγγραφέα, έτσι και σε αυτό, η ανάγνωση μοιάζει με ταξίδι σε έναν πολυδαίδαλο ποταμό, όπου ποτέ δεν ξέρεις τι θα κρύβεται στην επόμενη στροφή.

Πολυεπίπεδο και απαιτητικό είναι και το μυθιστόρημα του Δημήτρη Νόλλα, Το ταξίδι στην Ελλάδα (εκδ. Ίκαρος). Εδώ ο ήρωας του βιβλίου, ο Αρίστος καλείται να κάνει ένα ταξίδι από τη Γερμανία στην Ελλάδα, συνοδεύοντας τη Βασιλική. Οι ανατροπές θα είναι αρκετές και το ταξίδι του ήρωα θα συνεχιστεί σε διάφορα σημεία της Ελλάδας. Ο Νόλλας έδωσε φέτος ίσως το καλύτερό του μυθιστόρημα καταφέρνοντας να μιλήσει για τη μνήμη, την ξενιτιά και τη νοσταλγία. Με γλώσσα συμπυκνωμένη σκιαγράφησε τα πολιτικά πάθη της μετεμφυλιακής Ελλάδας ως προσχήματα βαθύτερων πληγών και συγκρούσεων των ηρωών του.

Μεγάλο ταξίδι κάνει και ο ήρωας του μυθιστορήματος της Σώτης Τριανταφύλλου, Σπάνιες Γαίες (εκδ. Πατάκη). Ο Πραβιέν Σεργκέγεβιτς Μακάρεφ ξεκινάει από το Μουρμάνσκ, της βορειοδυτικής Ρωσίας και, περιπλανώμενος στη χώρα, σπουδάζει εδαφολογία στο Λένινγκραντ, ερωτεύεται μια ακροβάτισσα, διαπράττει ένα έγκλημα, κυκλοφορεί μεταμφιεσμένος για χρόνια σαν κλόουν και κάποιο βράδυ συναντά τον Στάλιν. Αργότερα, γνώριζει έναν Άγγλο κατάσκοπο, αναζητεί Σπάνιες Γαίες, βρίσκει μετά από χρόνια τον πατέρα του και γράφει τα απομνημονεύματά του. Τρυφερό με τους ήρωές του και την ίδια στιγμή με διάθεση να καταδείξει το σκληρό πρόσωπο μιας εποχής και ενός καθεστώτος, το μυθιστόρημα αυτό της Τριανταφύλλου μας συστήνει ίσως τον πιο αδύναμο ήρωα, και γι' αυτό από τους πιο συμπαθείς, ο οποίος τελικά δεν καταφέρνει να επαναστατήσει και να καταγράψει μια, μικρή έστω, προσωπική νίκη.

Ο ορισμός του looser όμως βρίσκεται στον ήρωα που έχει επινοήσει ο Μάκης Τσίτας στο μυθιστόρημα Μάρτυς μου ο Θεός (εκδ. Κίχλη). Εκεί ο ήρωας, αν και συχνά αυτοσαρκαζόμενος, ακολουθεί καθοδική πορεία προς τον προσωπικό του γκρεμό. Ο Χρυσοβαλάντης είναι ένας πενηντάρης, ευτραφής, ρομαντικός, ανέραστος, άνεργος και θεοσεβούμενος ανθρωπάκος, ταλαιπωρημένος από τη ζωή, τους γονείς, τους εργοδότες και φυσικά τις γυναίκες. Ψημένος στην πιάτσα και συγχρόνως τόσο αφελής. Ευαίσθητος και ρομαντικός και την ίδια ώρα σκληρός και αποφασισμένος ν' αλλάξει και να πάψει να πιάνεται κορόιδο. Αυτό που κατάφερε ο Τσίτας με αυτό το μυθιστόρημα είναι να συστήσει έναν ήρωα μοναδικό και συγχρόνως αντιπροσωπευτικό του μέσου ταλαιπωρημένου ανθρώπου των τελευταίων χρόνων.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το μυθιστόρημα του Νίκου Δαββέτα, Ο ζωγράφος του Μπελογιάννη (εκδ. Μεταίχμιο). Το ιστορικό πλαίσιο είναι οι μέρες μας, όπου η Ντενίς, βαφτισιμιά του Αντώνη Καμιλλή, ενός έλληνα διανοούμενου χρόνια εγκατεστημένου στη Γαλλία, ζητά τη βοήθεια του Στάθη, ερασιτέχνη ιστορικού και λάτρη των άγνωστων λεπτομερειών της Ιστορίας. Η βοήθεια συνίσταται στο να διερευνήσουν αν ορισμένα προσχέδια του διάσημου πορτρέτου του Μπελογιάννη, που φιλοτέχνησε ο Πάμπλο Πικάσο, είναι γνήσια. Τα προσχέδια αυτά βρέθηκαν στην κατοχή της Ντενίς έπειτα από τον αιφνίδιο και μυστηριώδη θάνατο του Καμιλλή. Η έρευνα προχωρά μέχρι και τη δεκαετία του '50 και την υπόθεση Μπελογιάννη. Άγνωστα ιστορικά γεγονότα, πρόσωπα από το παρελθόν των ηρώων, πολιτικοί κρατούμενοι, καλλιτέχνες και διανοούμενοι παρελαύνουν στις σελίδες του μυθιστορήματος. Ο Δαββέτας, όπως και η Τριανταφύλλου στις Σπάνιες Γαίες, χρησιμοποιήσε την Ιστορία με φειδώ και ανέδειξε έναν ενδιαφέροντα λογοτεχνικό ήρωα.

Υποδειγματική από κάθε απόψη είναι η νουβέλα του Αχιλλέα Κυριακίδη, 360 (εκδ. Πατάκη). Ο συγγραφέας, σ' αυτό το μικρό βιβλίο, παραδίδει μαθήματα ελλειπτικής γραφής, παιχνιδιού με τον αφηγηματικό χρόνο και πλάγιας ματιάς στα πρόσωπα και τις πράξεις τους. Η σαφήνεια, η καθαρότητα και η ακρίβεια των λέξεων αποτελούν συστατικά στοιχεία του βιβλίου. Ενας μουσικός συγγραφέας συναντά, στο καφέ όπου συχνάζει καθημερινά, μια γυναίκα, η οποία του θυμίζει τη μητέρα του. Εκείνη θεωρώντας ότι είναι ντετέκτιβ του ζητά αποδείξεις για την απιστία του άντρα της με μια ψυχίατρο. Αμέσως μετά η ψυχίατρος μας εξιστορεί και αυτή τη ζωή της και την αφοσίωσή της στον γιο της, τον Ιάσονα. Στο ίδιο καφέ, σερβιτόρα είναι η κατά το ήμισυ Αυστριακή Μάρτα, σύζυγος χρυσαυγίτη ταξιτζή, ο οποίος πλακώνει στο ξύλο μετανάστες και «αγαπά» τα νεαρά λευκά αγόρια, όπως ο Ιάσονας. Η ανοϊκή μητέρα της είναι καθηλωμένη στην παιδική της ηλικία στην Αυστρία. Η ψυχίατρος της μητέρας της είναι η ίδια που πετάγεται έξω απ' το ταξί του άντρα της Μάρτα, καθώς πηγαίνει σε μια διάλεξη, όταν αυτός μιλάει ρατσιστικά, η ίδια, με την οποία, ο Γιάννης απατά τη γυναίκα του και τέλος η ίδια που συντρώγει με το ζεύγος (της απατημένης συζυγού και του Γιάννη) έπειτα από τη διάλεξη.

Μια από τις καλύτερες συλλογές διηγημάτων, που κυκλοφόρησαν τη χρονιά που μας πέρασε, ήταν και αυτή της Ελισάβετ Χρονοπούλου, με τίτλο Φοράει κοστούμι (εκδ. Πόλις). Η πρωτοεμφανιζόμενη στη γραφή, αλλά όχι και στην αφήγηση (αναγνωρισμένη σκηνοθέτης και μοντέζ), συγγραφέας, μας δίνει οκτώ διηγήματα πυρετώδους γραφής, με ενδιαφέρουσα αφηγηματική ματιά, ξεκάθαρους και σαφείς χαρακτήρες και κυρίως με λογοτεχνικό ύφος που αιχμαλωτίζει τον προσεκτικό αναγνώστη. Αυτό που ξεχωρίζει σε όλα τα διηγήματα είναι η δομή τους. Όλα αυτά που μας αποκαλύπτει σταδιακά και κυρίως όλα αυτά που μας αποκρύπτει. Ένα παιχνίδι με τα στοιχεία, τις πληροφορίες, το χρόνο και τον τόπο. Η πεζογραφική «φωνή» της Χρονοπούλου δεν μετέρχεται εύκολων εντυπωσιασμών αλλά προβάλλει ισχυρή και κατασταλαγμένη. Έτοιμη να αναμετρηθεί με λέξεις, εικόνες και αισθήματα.

Ενδιαφέρουσα αφηγηματική «φωνή» έχει βρει και ο Πάνος Τσίρος, στο δεύτερό του βιβλίο, τη συλλογή διηγημάτων Δεν είν' έτσι; (εκδ. Μικρή Άρκτος). Με δεκατρία ιδιότυπα αφηγήματα, αστικού περιβάλλοντος, ο Τσίρος συνθέτει έναν κόσμο με καθημερινούς ήρωες, συμπυκνωμένα βιώματα και καταστάσεις φαινομενικά ασήμαντες. Όλα αυτά αποτελούν ένα οργανικό υλικό, που παραπέμπτει σε κάτι δυσοίωνο και σκοτεινό. Η γραφή συνεχώς υπονομεύει τις ιστορίες και τους ήρωες προσδίδοντας ειρωνεία και σαρκασμό. Η κανονικότητα ανατρέπεται, η λογική παύει να εξηγεί τα πάντα και αυτό που μένει είναι η ασθματική ανάσα των ηρώων.

Ασθματικός είναι και ο ρυθμός της ανάσας του ήρωα της νουβέλας του Γιάννη Τσίρμπα, Η Βικτώρια δεν υπάρχει (εκδ. Νεφέλη). Με λόγο τραχύ και παραληρηματικό ο ήρωας του Τσίρμπα αφηγείται περιστατικά από τη ζωή στην πλατεία Βικτωρίας τόσο από τη σημερινή εποχή όσο και από την παιδική του ηλικία. Μένει ακόμα με τους γέρους του και είναι φοβικός απέναντι σε κάθε ξένο στοιχείο που έχει αλλοιώσει την περιοχή τα τελευταία χρόνια. Η πλατεία σκιαγραφείται σχεδόν εξιδανικευμένη στο παρελθόν, ενώ σήμερα όλα έχουν αλλάξει προς το χειρότερο. Μετανάστες, δυσωδία, βία στο δρόμο μεταξύ των συμμοριών, μικροπωλητές στα πεζοδρόμια, βαριές μυρωδιές στους φωταγωγούς των πολυκατοικιών. Όλα τον ενοχλούν και αποφασίζει να δράσει. Να βάλει σε τάξη αυτό το χάος που επικρατεί. Η λύση είναι απλή: Μια σακούλα με φαγητό κρεμασμένη δίπλα στους κάδους των απορριμμάτων. «Φτιάχνουμε ψωμάκι, βάζουμε μέσα το φαρμακάκι, το βάζουμε στο σακουλάκι, το δένουμε στον κάδο σαν καλοί άνθρωποι, το παίρνει το Πακιστανάκι, τέζα το Πακιστανάκι. Κατάλαβες;». Ρατσισμός, μίσος, αποκτήνωση. Παράλληλα με την κεντρική ιστορία ο Τσίρμπας επιλέγει να θέσει εμβόλιμα και πέντε διηγήματα, στα οποία η πλατεία αποτελεί driving character. Έναν κοινό τόπο, όπου συγκεντρώνονται κάθε λογής ξένοι και αποσυνάγωγοι. Τα εν λόγω διηγήματα, αν και αξιόλογα, έχουν μια χαλαρή και εν μέρει προσχηματική σύνδεση με την κεντρική ιστορία, για να προκύψει η νουβέλα. Μια νουβέλα που θα μπορούσε να είναι και συλλογή διηγημάτων, αν η παράθεση ήταν γραμμική.

Λιτή και γι' αυτό τοσο δυνατή είναι η συλλογή διηγημάτων του Αλέξανδρου Στεφανίδη, Το χάδι (εκδ. Άγρα). Ο πρωτοεμφανιζόμενος συγγραφέας, με αφηγηματική λιτότητα, εξιστορεί περιστατικά από την παιδική και εφηβική του ηλικία στο ορφανοτροφείο στα χρόνια της Χούντας και της Μεταπολίτευσης. Με αφορμή ένα έγκλημα κι έπειτα τον θάνατο του πατέρα του στη φυλακή, η μητέρα του αφηγητή αποφασίζει να βάλει το μικρό παιδί στο ορφανοτροφείο. Σκληραίνει η καρδιά και το βλέμμα του μικρού κάθε φορά που την αντικρίζει στο επισκεπτήριο. Οι δώδεκα ιστορίες που συνθέτουν αυτό το τοσο εκλυστικό βιβλίο αποτελούν δείγμα ώριμης γραφής, με ακρίβεια και λεκτική απογύμνωση. Η συγκίνηση που εκμαιεύει ο συγγραφέας προέρχεται από το πώς διαχειρίζεται τη βαθύτερη πληγή του. Τη μνήμη, την απουσία της μάνας, την ανάμνηση ενός χαδιού, που έχει μείνει μετέωρο στην παιδική του ηλικία.