Για το ιδιαίτερο βιβλίο του Κώστα Αρκουδέα «Μυστική Ιθάκη», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη. «Μέσα από τον βίο των υπό εξέταση συγγραφέων επιχειρεί, με επιτυχία, να ανιχνεύσει τις υπόγειες διαδρομές, τα ρεύματα ιδεών, τον εσωτερικό κόσμο και τον ψυχισμό που συνδέουν ήσσονες και ελάσσονες συγγραφείς, σε παγκόσμιο επίπεδο».
Γράφει η Σοφία Μούτσου
«Η μοναδική έγνοια ενός καλλιτέχνη είναι να επιδιώξει μια μορφή τελειότητας και μάλιστα με τους δικούς του όρους, κανενός άλλου», γράφει ο Τζ. Ντ. Σάλιντζερ. Έτσι ορίζει ο Αρκουδέας το δικό του στίγμα, τη δική του πορεία σε αυτή τη Μυστική Ιθάκη, μια μορφή τελειότητας με τους δικούς του αποκλειστικά όρους.
Η Μυστική Ιθάκη αποτελεί, με μια πρώτη ματιά, τη λογοτεχνική εξερεύνηση των πρωτοπόρων της λογοτεχνίας. Μέσα από τις σελίδες του ογκώδους σε μέγεθος και έρευνα βιβλίου, οδηγούμαστε σε μια κατάβαση «στα σκαλοπάτια της σκοτεινής γραφής», συντροφιά με τους πλέον καινοτόμους και μοναχικούς δημιουργούς, που όντας μπροστά από την εποχή τους εξερευνούν την αθέατη πλευρά της ανθρώπινης φύσης και προσπαθούν να λύσουν αινίγματα του σύμπαντος κόσμου. Η εκτεταμένη βιβλιογραφία που παρατίθεται στο βιβλίο είναι αποδεικτική της σοβαρής ενασχόλησης του συγγραφέα με το αντικείμενό του και του χρόνου που δαπανήθηκε για τη συγγραφή του έργου.
«Οι πρωτοπόροι της συγγραφικής τέχνης, οι ιχνηλάτες, είναι το θέμα του βιβλίου τούτου. Χωρισμένοι σε ζεύγη, ο Κωνσταντίνος Καβάφης και η Έμιλυ Ντίκινσον, ο Τζερόμ Σάλιντζερ και ο Φερνάντο Πεσσόα, ο Αρθούρος Ρεμπώ και ο Σάρλ Μπωντλαίρ, ο Φίλιπ Ντικ και ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Στέφαν Τσβάιχ και η Βιρτζίνια Γουλφ απαρτίζουν μια ένδοξη σύναξη. Ευφυείς και μοναχικοί, σε διαρκή αναζήτηση, διαβαίνουν ένα κήπο μυστικό όπου όλα επιτρέπονται» διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. Η ανάγνωση του βιβλίου μάς βάζει στον μυστικό αυτό κήπο, που μοιάζει με έναν ολόκληρο κόσμο.
Σε ποιο είδος ανήκει το βιβλίο;
Έχει γραφτεί ήδη ότι πρόκειται για «ένα εξαιρετικό βιβλίο για τους λάτρεις της λογοτεχνίας, με πλούσια αναφορά στις ζωές των πρωτοπόρων συγγραφέων, ένα βιβλίο θησαυρό για όσους αγαπούν τη λογοτεχνία και την τέχνη της γραφής, ιδανικό για όσους δεν τους αρκεί να διαβάζουν τα άπαντα των αγαπημένων τους συγγραφέων αλλά ποθούν διακαώς να διαβάζουν οτιδήποτε έχει γραφεί γι’ αυτούς...» Τι κάνει όμως αυτό το βιβλίο τόσο εξαιρετικό για τους λάτρεις της λογοτεχνίας, και μάλιστα ενώ δεν είναι σαφές το λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκει; Είναι ένα αριστουργηματικό μυθιστόρημα; Ένα σπάνιο δοκίμιο; Μια σπουδαία έρευνα για τη ζωή και το έργο των ιερών τεράτων της λογοτεχνίας του 19ου, του 20ού και του 21ου αιώνα;
Είναι όλα αυτά μαζί, σαφώς διακριτά, αλλά σφιχτοδεμένα στον ασφαλή καμβά της μυθιστορηματικής γραφής
Είναι όλα αυτά μαζί, σαφώς διακριτά, αλλά σφιχτοδεμένα στον ασφαλή καμβά της μυθιστορηματικής γραφής, με τέτοια εσωτερική ενότητα και ομοιογένεια, ώστε να προσφέρουν στον αναγνώστη ταυτόχρονα με την ευχαρίστηση της ανάγνωσης και την πολυτέλεια της απόκτησης μεγάλου εύρους γνώσεων για τους υπό εξέταση λογοτέχνες.
Ο Κώστας Αρκουδέας έχει αποδείξει ήδη από τα προηγούμενα έργα του, Το χαμένο Νόμπελ (Καστανιώτης 2015) και τους Επικίνδυνους συγγραφείς (Καστανιώτης 2019), ότι διαθέτει πέρα από τη συγγραφική δεινότητα και μια πολύ ξεχωριστή ικανότητα: να παρουσιάζει με μυθιστορηματικό τρόπο τα μεγάλα ονόματα της λογοτεχνίας μέσα από πολυπρόσωπες συνθέσεις, που κινούνται με μεγάλη άνεση σε διαφορετικές περιοχές της λογοτεχνίας, σε διαφορετικές εποχές και χώρες. Διαθέτει, θα έλεγα, μια σκηνοθετική ματιά, που προϋποθέτει και τον αναγκαίο ευρυγώνιο φακό, ώστε τη στιγμή της συγγραφής να έχει πλήρη εποπτεία του συνόλου της λογοτεχνικής παραγωγής και των επικρατουσών ιδεών σε διάφορες περιοχές της γης, χωρίς ούτε στιγμή να χάνει τον στόχο του, κρατώντας ταυτόχρονα αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη παρά τον όγκο του ανά χείρας έργου.
Το τελευταίο μέρος μιας άτυπης τριλογίας
Η Μυστική Ιθάκη είναι το τρίτο μέρος της άτυπης τριλογίας που άρχισε με Το χαμένο Νόμπελ και συνεχίστηκε με τους Επικίνδυνους συγγραφείς. Πρόκειται για το μέρος εκείνο που πραγματικά εξυψώνει όλη την τριλογία. Ειρήσθω εν παρόδω, η τριλογία αυτή αποτελεί έναν εξαίρετο οδηγό για τους μελετητές της λογοτεχνίας και ασφαλώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στις πανεπιστημιακές παραδόσεις ως μια πολύ σημαντική καταγραφή της διεθνούς λογοτεχνικής παραγωγής των τελευταίων αιώνων. Αντίστοιχες καταγραφές του ίδιου βάθους και εύρους ως πρωτότυπες εργασίες δεν έχουμε στη χώρα μας.
Σε ένα ονειρικό σκηνικό θα μπορούσαμε να φανταστούμε όλους τους συγγραφείς που αναφέρει ο Αρκουδέας να διαβαίνουν στον μυστικό κήπο, ίσως και να συνομιλούν. Γιατί όμως αυτοί; Τι τους συνδέει, τι τους ζευγαρώνει; «Πάντα υπάρχει χώρος για το φως. Ακόμα και στο πιο βαθύ σκοτάδι, σκέφτηκε κοιτώντας τις σκιές που σάλευαν στο ημίφως. Μια λάμψη αρκεί για να διώξει το φόβο....Το πένθος και το πάθος. Μια λεκτική φενάκη, συλλογίστηκε. Η έννοια του νοσηρού και η αντίληψη του ωραίου. Έννοιες ταυτόσημες»
Το φως και το βαθύ σκοτάδι της ψυχής και της δημιουργίας, η λάμψη της μεγαλοφυΐας, το πένθος και το πάθος, οι λεκτικές φενάκες, η έννοια του νοσηρού και η αντίληψη του ωραίου.
Αυτά ακριβώς είναι τα στοιχεία που συνδέουν όλους αυτούς τους συγγραφείς, πεζογράφους και ποιητές, που περιλαμβάνει η Μυστική Ιθάκη. Το φως και το βαθύ σκοτάδι της ψυχής και της δημιουργίας, η λάμψη της μεγαλοφυΐας, το πένθος και το πάθος, οι λεκτικές φενάκες, η έννοια του νοσηρού και η αντίληψη του ωραίου. Κι επίσης, η Τέχνη, ένας κοινός τόπος, από τον πρώτο ως την τελευταία, διάσημους, καταραμένους, χαϊδεμένους.. «Και μες την τέχνη πάλι ξεκουράζομαι από τη δούλεψή της». Ο στίχος του Καβάφη τούς δένει όλους μαζί, η Τέχνη είναι το λιμάνι τους, η ρότα τους για την Ιθάκη, το ταξίδι τους στα Κύθηρα.
«Τα μικροπράγματα παράγουν την εντέλεια και η εντέλεια δεν είναι καθόλου μικρό πράγμα», λέει ο Μιχαήλ Άγγελος σε έναν φίλο που παρατήρησε πως δεν είχε προχωρήσει καθόλου από την τελευταία φορά που τον είδε... (σελ. 16). Το ίδιο είπε και ο Ξενόπουλος όταν γνώρισε τον Καβάφη: «Τώρα ο ποιητής θα λεπτολογήσει, με όλο του το δικαίωμα πλέον, και θα έχει να κάνει με όλα εκείνα τα "μικρά πράγματα" του Μιχαήλ Αγγέλου, τα βασανιστικά, που αποτελούν την τελειότητα, η οποία όμως δεν είναι μικρό πράγμα...»
Πανταχού παρών ο Καβάφης. Η προσωπικότητα, η τέχνη του, ο ψυχισμός του διατρέχουν το βιβλίο αυτό και αποτελούν τη ραχοκοκαλιά του. Μ' αυτόν σχετίζεται ακόμα και ο τρόπος που έχει δομηθεί το βιβλίο, σε πέντε μέρη, με τίτλους ταιριαστούς στις κατηγορίες των ποιημάτων του: αναγνωρισμένα, αφανή, αποκηρυγμένα, ατελή, άγνωστα ή πεζά. Σ’ αυτά εντάσσονται αντίστοιχα τα ζεύγη των Καβάφη-Ντίκινσον, Σάλιντζερ-Πεσόα, Ρεμπώ-Μπωντλέρ, Ντικ-Βιζυηνός, Τσβάιχ- Γουλφ. Όλα αυτά κάνουν ακόμα πιο μαγευτικό τον περίπατο στον Μυστικό Κήπο.
Πορτρέτα συγγραφέων με δικές τους πινελιές
Μια προσεκτική ανάγνωση του πίνακα περιεχομένων φανερώνει την τεράστια δουλειά κάθε εξεταζόμενου λογοτέχνη, καθώς και την ιδιαίτερη ταυτότητά του. Ένας στίχος, μια γραμμή τους προσδιορίζει. Περιγράφονται με μια γραμμή από τα δικά τους λόγια.
Κωνσταντίνος Καβάφης: Σα μουσική, τη νύχτα μακρινή που σβήνει
Εμιλυ Ντίκινσον: Η φήμη μέλισσα είναι, κι έχει κεντρί.
Τζερόμ Σάλιντζερ: Μια σιωπή κρύβει πολλά, ίσως τα πάντα
Φερνάντο Πεσσόα: Τα περίχωρα μιας πόλης που δεν υπάρχει
Αρθούρος Ρεμπώ: Εκ βαθέων, Κύριε, τι αρχίδι που είμαι!
Σαρλ Μπωντλαίρ: Το μίσος είναι ένα πολύτιμο λικέρ
Φίλιπ Ντικ: Είναι η τρέλα η λογική ενός άλλου κόσμου;
Γεώργιος Βιζυηνός: Μετεβλήθη εντός μου και ο ρυθμός του κόσμου
Στέφαν Τσβάιχ: Εγώ που ήμουν πάντοτε ανυπόμονος, προπορεύομαι
Βιρτζίνια Γουλφ: Κρατήσου όρθια κατσικάκι μου
Μέσα από τη ζωή των βασικών συγγραφικών δίπολων, με πολύ πρωτότυπο τρόπο, προβάλλει και μια πλειάδα άλλων σημαντικών συγγραφέων, τους οποίους ο Αρκουδέας κατατάσσει σε Υστερόφημους όπως ο Λάβκραφτ, Κρυμμένους, όπως ο Ρούλφο και ο Γκάτσος, Καταραμένους όπως ο Μπάροουζ και ο Ουελμπέκ, ο Ταχτσής και ο Κουμανταρέας, Παράφρονες, όπως ο Αρτώ και η Ζέλντα Φιτζέραλντ, Αυτόχειρες όπως ο Καρυωτάκης, ο Λαπαθιώτης, η Πηνελόπη Δέλτα, η Ανν Σέξτον, η Κατερίνα Γώγου, η Σύλβια Πλαθ και ο Τσέζαρε Παβέζε.
Υπάρχουν, όμως, κι όσοι αναφέρονται ονομαστικά, μέσα από τις προτιμήσεις και τις επιλογές των αναλυόμενων. Αυτό κάνει το βιβλίο ένα πραγματικό αλμανάκ της λογοτεχνίας του 19ου και 20ού αιώνα που φτάνει ως την εποχή μας. Χρησιμοποιώντας μια πιο λυρική έκφραση θα έλεγα ότι όλοι αυτοί συναντώνται σε ένα τεράστιο, λεπτοτεχνουργημένο καρουζέλ που γυρνάει τελετουργικά μπρος στα έκθαμβα μάτια μας.
Αξίζει να δώσουμε ένα παράδειγμα της ιδιαίτερης αυτής τεχνικής, της επιτυχημένης «σκηνοθεσίας», δηλαδή του τρόπου με τον οποίο ο Αρκουδέας περνάει από το ένα «ιερό τέρας» της λογοτεχνίας στο άλλο παρεμβάλλοντας, ανασύροντας θα έλεγα, και άλλους κοντινούς τους, με βίους παράλληλους, στο ίδιο πλαίσιο, και πώς ανασύρει π.χ. «κρυμμένους κάτω από τους Κρυμμένους».
Μιλώντας για τον Σάλιντζερ και τον Πεσσόα -«αν ο Σάλιντζερ ήταν ο ήρωας της ζωής του, ο Πεσσόα ήταν ο αντιήρωας της δικής του ζωής....», ανασύρει τη Χάρπερ Λη (Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια), που είδε την προσωπική της ζωή να διαλύεται μετά την απρόσμενη επιτυχία της. Περνάει κατόπιν στον Χουάν Ρούλφο, Μεξικανό συγγραφέα και φωτογράφο, γνωστό κυρίως για το μυθιστόρημά του Πέδρο Πάραμο (1955) και τη συλλογή διηγημάτων Ο κάμπος στις φλόγες (1953), που θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας και προάγγελος του μαγικού ρεαλισμού, του οποίου η γραφή είχε τεράστια επιρροή, εμπνέοντας συγγραφείς όπως ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες και ο Κάρλος Φουέντες. Ο ίδιος έγραψε σχετικά λίγα έργα, αλλά η ποιότητα και η πρωτοτυπία τους τον καθιέρωσαν ως κλασικό της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Στη συνέχεια περνάει στον Γκάτσο μ’ έναν τρόπο πολύ ενδιαφέροντα.
Στη συνέχεια περνάει στον Γκάτσο μ’ έναν τρόπο πολύ ενδιαφέροντα. Σκηνοθετεί μια συναυλία όπου ο μπασίστας και ο κιθαρίστας κάνουν θαύματα με τα όργανά τους, ενώ ένα κορίτσι ξεμυαλίζει το κοινό με τον χορό της και αποσπά την προσοχή του κοινού από τα όργανα. Τότε ο κιθαρίστας για να ξανακερδίσει το κοινό «άφησε κατά μέρος τα μυστηριώδη κελεύσματα και άρχισε να τραγουδάει το Αν θυμηθείς τ΄ όνειρό μου...» Έτσι φτάνει στον Γκάτσο, τον στιχουργό που κανένας δεν πίστευε ότι ήταν στιχουργός, γιατί όλοι τον λογάριαζαν για ποιητή. Μιλώντας πια για τον Γκάτσο βρίσκει την ευκαιρία να αναφέρει τον Ελύτη, τον Εγγονόπουλο, τον Νάνο Βαλαωρίτη, τον Εμπειρίκο, αλλά και τον Χατζηδάκη και τον Χριστιανόπουλο κλπ. Και τέλος, από τους στίχους του Γκάτσου «Αρθούρε Ρεμπώ θα μπω στο μεθυσμένο σου καράβι..», βρίσκει τη σπίθα του Ρεμπώ που σιγόκαιγε μέσα στον Γκάτσο, καταθέτοντας γι’ αυτόν την ψύχραιμη εκτίμηση που έκανε ο σύγχρονος τραγουδοποιός Γιώργος Ανδρέου: «Ο Γκάτσος είναι μείγμα του Ομήρου, του Σολωμού, της Ευτυχίας Παπαγιανοπούλου, των δημοτικών παραλογών και του Ρεμπώ».
Μια πολυεπίπεδη μελέτη
Εν κατακλείδι, θεωρώ τη Μυστική Ιθάκη ένα εξαιρετικό βιβλίο. Μια εργασία αξίας, πολυεπίπεδη και πολυπρισματική, που προσφέρει πλήθος απόλυτα τεκμηριωμένων γνώσεων ως προς την παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή των τελευταίων αιώνων και παρά το εύρος της, δεν πλατειάζει, ούτε αφήνει κενά και απορίες στον αναγνώστη, διατηρώντας τη δομή και την εσωτερική συνοχή των κεφαλαίων της.
Η προσπάθεια να κατατάξουμε το σπουδαίο αυτό έργο σε είδος [μη μυθοπλαστική λογοτεχνία (non-fiction fiction), «μη μυθιστορηματικό μυθιστόρημα» κατά τον όρο του Βασιλικού, που τώρα έχει μεγάλο ενδιαφέρον], ή να εφεύρουμε κάποιον όρο για να το κατατάξουμε, δεν προσφέρει τίποτα στην αξία του έργου, το οποίο ουσιαστικά συνομιλεί όχι μόνο με τη λογοτεχνία αλλά και την ιστορία της και την ίδια τη φιλολογία, και εξ αυτού θεωρώ ότι είναι έργο χρήσιμο από εκπαιδευτικής πλευράς.
Πέρα από οποιαδήποτε κριτική, είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Αρκουδέας με τη Μυστική Ιθάκη καταφέρνει να τονώσει το ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία
Πέρα από οποιαδήποτε κριτική, είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Αρκουδέας με τη Μυστική Ιθάκη καταφέρνει να τονώσει το ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία, όχι απλά γράφοντας άλλο ένα καλό μυθιστόρημα, αλλά ουσιαστικά μέσα και πέρα απ’ αυτήν, να καταδείξει τις μυστικές διαδρομές που συνδέουν όχι μόνο τα κείμενα, (πάμε πέρα από τη διακειμενικότητα εδώ) αλλά και τους ίδιους τους συγγραφείς άλλων ρευμάτων, άλλων γενεών και άλλων πολιτιστικών υποβάθρων. Ταιριαστή εδώ είναι μια φράση-κλειδί από τη σελίδα 407 του βιβλίου: «Στα βάθη των ονείρων μας είμαστε μόνοι και αυτάρκεις». Η φράση αυτή αποτελεί κοινό τόπο όλων των μεγάλων λογοτεχνών που εξετάζει η Μυστική Ιθάκη και όσων εμπνεύστηκαν από αυτούς ή εξέλιξαν αντίστοιχα την τέχνη τους.
Παραφράζοντας, τον όρο «διακειμενικότητα» θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Αρκουδέας δημιουργεί με επιτυχία μια «διασυγγραφικότητα», όσο κι αν ο όρος είναι καινοφανής και ίσως αδόκιμος. Αυτό σημαίνει ότι μέσα από τον βίο των υπό εξέταση συγγραφέων επιχειρεί, με επιτυχία, να ανιχνεύσει τις υπόγειες διαδρομές, τα ρεύματα ιδεών, τον εσωτερικό κόσμο και τον ψυχισμό που συνδέουν ήσσονες και ελάσσονες συγγραφείς, σε παγκόσμιο επίπεδο, ίδιων ή διαφορετικών εποχών, κάτι που προσιδιάζει με ένα είδος Βίων Παραλλήλων που έχουν κάνει με επιτυχία μεγάλοι συγγραφείς της μέσης και ύστερης αρχαιότητας στην ελληνική και ρωμαϊκή γραμματολογία.
*Η Σοφία Μούτσου είναι φιλόλογος και μεταφράστρια.
Δυο λόγια για τον συγγραφέα
Ο Κώστας Αρκουδέας γεννήθηκε στην Αθήνα και πέρασε τα καλοκαίρια των παιδικών του χρόνων στην Πολιάνα της αποσκιερής Μάνης, γενέτειρας των δικών του.
Ακολουθώντας την καλλιτεχνική κλίση της οικογένειας άρχισε να γράφει σε νεαρή ηλικία, ενώ παράλληλα έκανε νησιώτικες και στεριανές δουλειές με σκοπό να συλλέξει εμπειρίες. Έχει εκδώσει μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ένα παραμύθι και μια άτυπη τριλογία, στην οποία δίνει μια πολύπλευρη εικόνα για τους διαχρονικούς φραγμούς των συγγραφέων και των ελεύθερων ανθρώπων συλλήβδην. Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων και της Επιτροπής για Συγγραφείς στη Φυλακή του Pen Greece.
