
Για το μυθιστόρημα του Κώστα Ακρίβου «Πότε διάβολος, πότε άγγελος» (εκδ. Μεταίχμιο). Κεντρική εικόνα: Προσωπογραφία του Γεωργίου Kαραϊσκάκη (1780-1827). Eλαιογραφία, 0,99x0,78 μ. © Μουσείο Μπενάκη.
Του Μάνου Κοντολέων
Ο εορτασμός των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης ήταν αναμενόμενο να αφήσει το αποτύπωμά της και στον χώρο του βιβλίου. Πολλές οι εκδόσεις γύρω από το γεγονός αυτό, πολλοί και ποικίλοι οι τρόποι που οι συγγραφείς θέλησαν να εκφράσουν το στίγμα του στο παρόν: από καθαρώς ιστορικά έργα έως εκδόσεις εικονογραφημένων βιβλίων για παιδιά, από μυθιστορήματα στα οποία η δράση εξελίσσεται σε εκείνα τα χρόνια έως και βιογραφίες προσώπων που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο πρωταγωνίστησαν στον αγώνα για την ελληνική ανεξαρτησία.
Σε κάθε περίπτωση, το στοιχείο εκείνο που πιστεύω πως θα καταξιώσει έργα αφιερωμένα στο 1821 είναι η επαρκής και σε βάθος προσέγγιση γεγονότων και ατόμων, ώστε να αποκτήσει τελικά η ελληνική γραμματολογία μια σειρά τίτλων που θα τοποθετούν το ιστορικό γεγονός στο πλαίσιο μιας ορθής, μα και ενδοσκοπούμενης εθνικής ταυτότητας. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας προσέγγισης των πρωταγωνιστών του ’21, η λογοτεχνία έχει να διαδραματίσει έναν κεντρικό ρόλο, αν αποφασίσει να αφήσει στην άκρη την όποια εθνική δυσκαμψία και να χρησιμοποιήσει τη δεδομένη ικανότητά της να εξηγεί, να συμπάσχει, να κατανοεί, να επανατοποθετεί, να αμφισβητεί. Με άλλα λόγια, ήταν πια καιρός η λογοτεχνία μας να δει τους ήρωες του ’21 όχι ως εθνικά και μόνο σύμβολα, αλλά ως άτομα αντιμέτωπα με τα πάθη και τα λάθη τους, τα όνειρα και τις φιλοδοξίες τους. Και να συνδυάσει τα ιστορικά ευρήματα με τις ψυχολογικές επεξηγήσεις, τις ιστορίες με τις μυθιστορίες.
Ήταν πια καιρός η λογοτεχνία μας να δει τους ήρωες του ’21 όχι ως εθνικά και μόνο σύμβολα, αλλά ως άτομα αντιμέτωπα με τα πάθη και τα λάθη τους, τα όνειρα και τις φιλοδοξίες τους. Και να συνδυάσει τα ιστορικά ευρήματα με τις ψυχολογικές επεξηγήσεις, τις ιστορίες με τις μυθιστορίες.
Ο Κώστας Ακρίβος διαθέτει σημαντικό λογοτεχνικό παρελθόν και επαρκέστατη φιλολογική κατάρτιση. Ανήκει στους συγγραφείς εκείνους που πάρα πολύ συχνά ανατρέχουν σε κάποιο ατομικό ή συλλογικό παρελθόν και σε αυτό βασίζουν τη μυθιστορηματική πλοκή του έργου τους, ενισχύοντάς τη και αντλώντας έμπνευση από τα εκάστοτε ιστορικοκοινωνικά γεγονότα. Συγκαταλέγεται λοιπόν στους πλέον αρμόδιους συγγραφείς του καιρού για να αναζητήσει έμπνευση ανάμεσα στα κεντρικά πρόσωπα του 1821. Επέλεξε τον Γεώργιο Καραϊσκάκη. Και ήταν μια ενδιαφέρουσα επιλογή, γιατί ο Καραϊσκάκης έχει εγγραφεί στην ιστορική συνείδηση ως ίσως ο πλέον αντιφατικός από εκείνους που ηγήθηκαν του Αγώνα. Και υπό αυτή τη λογική, ο Ακρίβος επιλέγει και τον τίτλο του έργου του – Πότε διάβολος, πότε άγγελος.
Μυθιστορηματική η ζωή του Καραϊσκάκη: από τη μέρα που γεννιέται έως τα παιδικά του χρόνια· από τις πρώτες εμφανίσεις του στους χώρους των ένοπλων Ελλήνων έως την περίοδο της ηγετικής παρουσίας του στην καρδιά της Επανάστασης· από τον άδικο και σκοτεινό θάνατό του έως τις μέρες μας, όπου ακόμα και ο ανδριάντας του μαζί με τα οστά του έμελλε να γνωρίσουν τη βιαιότητα μιας πολύ συχνά παραποιημένης εθνικής συνείδησης. Ο Ακρίβος, λοιπόν, αυτή την τόσο πλούσια σε γεγονότα και αντιθέσεις ζωή αφηγείται, με το πάθος του φιλολόγου και του ερευνητή. Πλούσια γλώσσα, αφομοιωμένη χρήση της δομής των φράσεων που παραπέμπουν στον τρόπο έκφρασης του τότε, τεκμηριωμένη καταγραφή γεωγραφικών συντεταγμένων, στέρεες περιγραφές μαχών από σοφά επιλεγμένες μαρτυρίες – όλα τα παραπάνω συνυπάρχουν για να περιγράψουν άλλοτε τον άντρα με τα πάθη του κι άλλοτε τον ήρωα με τα οράματά του.
Πλούσια γλώσσα, αφομοιωμένη χρήση της δομής των φράσεων που παραπέμπουν στον τρόπο έκφρασης του τότε, τεκμηριωμένη καταγραφή γεωγραφικών συντεταγμένων, στέρεες περιγραφές μαχών από σοφά επιλεγμένες μαρτυρίες – όλα τα παραπάνω συνυπάρχουν για να περιγράψουν άλλοτε τον άντρα με τα πάθη του κι άλλοτε τον ήρωα με τα οράματά του.
Αλλά ο Ακρίβος θέλησε να προσδώσει μεγαλύτερη μυθιστορηματική οντότητα στο έργο του. Γι’ αυτό και δίπλα στον Καραϊσκάκη τοποθέτησε ένα ακόμα πρόσωπο, υπαρκτό κι αυτό, από εκείνα όμως τα σχεδόν αφανή για την Ιστορία πρόσωπα. Ο Μήτρος Αγραφιώτης ήταν ένας νέος άντρας στον οποίο ο Καραϊσκάκης είχε ιδιαίτερη αδυναμία: τον είχε ορίσει, μάλιστα, ταμία του και τον είχε συμπεριλάβει στη διαθήκη του. Ο Ακρίβος μάς αποκαλύπτει πως η οικογένειά του είχε μια μακρινή συγγένεια με τον Αγραφιώτη και η ανακάλυψη αυτού του γεγονότος τον ώθησε να προσεγγίσει τον Καραϊσκάκη, τόσο ιστορικά όσο και μυθιστορηματικά. Το γεγονός πως ο Αγραφιώτης δεν άφησε τελικά ανεξίτηλο το αποτύπωμά του ιστορικά και δεν απέκτησε την αίγλη ενός εθνικού ήρωα έδωσε την ευκαιρία στον μακρινό απόγονό του να καταθέσει ένα έργο που ισορροπεί ανάμεσα στη ιστορία και τη μυθιστορία, αλλά και διευρυμένο ώστε να συμπεριλάβει τον τρόπο ζωής των απλών ανθρώπων της εποχής.
Με το έργο του αυτό –που μπορεί να διαβαστεί ισότιμα ως βιογραφία, ως μυθιστοριογραφία αλλά ακόμα και ως λαογραφία– θεωρώ πως ο Κώστας Ακρίβος περιχαράζει και συγκεκριμενοποιεί τα καθαρά προσωπικά συγγραφικά του στίγματα: το άτομο και το περιβάλλον· ο ένας και οι άλλοι· ο μύθος και η αλήθεια.
* Ο ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, «Η μάσκα του Καπιτάνο» (εκδ. Πατάκη).
Πότε διάβολος, πότε άγγελος
ΚΩΣΤΑΣ ΑΚΡΙΒΟΣ
ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2021
Σελ. 256, τιμή εκδότη €15,50
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Λοιπόν. Ο καπετάνιος είναι όμορφος, όμορφος από ψυχής. Είναι όμορφος γιατί είναι αθώος. Και είναι αθώος γιατί δεν έχει επίγνωση αυτής της εσωτερικής ομορφιάς του. Ανήκει σ’ εκείνη τη δυσεύρετη κατηγορία των ανθρώπων που δεν είναι σε θέση να συνειδητοποιήσουν πόσο ωραίοι είναι, πόσο σπάνιοι και ξεχωριστοί».