Η ερευνήτρια, του Μισέλ Φάις – στα βήματα του Κάφκα

Στο καινούριο του μυθιστόρημα Η Ερευνήτρια ο Μισέλ Φάις ακολουθεί τα ίχνη του Φραντς Κάφκα στη δύσβατη πορεία του μέσα στο δάσος της αφήγησης. Κατά ομολογία του Φάις, ο Τσεχοεβραίος συγγραφέας των ημιτελών μυθιστορημάτων, των ημερολογιακών σελίδων και των αφορισμών τον στοιχειώνει από τα νεανικά του χρόνια. Επιχείρησε, όπως λέει ο ίδιος, πολλές φορές να γράψει το βιβλίο της διακειμενικής σχέσης του με τον συγγραφέα της Δίκης, το βιβλίο της αναγνωστικής χειρονομίας, ανάγκης, απόλαυσης, ακόμα και αποστροφής, που θυμίζει πόσο λίγο δικό μας είναι αυτό που γράφουμε, χωρίς ωστόσο να το κατορθώσει. Μέχρι τώρα που το εγχείρημα τελικά πήρε σχήμα και τελικά ολοκληρώθηκε.

Το μυθιστόρημα του Φάις δομείται στη βάση τριών θεατρικού τύπου αναλογίων που συσπειρώνονται γύρω από το πρόσωπο μιας ανώνυμης, παθιασμένης ερευνήτριας του Κάφκα. Το πρώτο αναλόγιο είναι ένα φανταστικό ημερολόγιο του συγγραφέα, πιθανώς γραμμένο από την ίδια την ερευνήτρια, που ορίζεται από ένα αντίστροφο διάνυσμα, από τον θάνατο στη γέννησή του. Το δεύτερο αναλόγιο είναι το σημειωματάριο της ερευνήτριας, όπου περιγράφεται σε διάφορες παραλλαγές αλλά με την ίδια πάντα εμμονή, η φαντασίωση της δολοφονίας ενός άντρα, που όπως αποδεικνύεται είναι το ίδιο το αντικείμενο της έρευνάς της. Το τρίτο αναλόγιο είναι επιστολές που απευθύνει η ερευνήτρια στον συγγραφέα. Τα τρία αυτά είδη αναλογίων αντιστοιχούν σε τρία βασικά είδη λόγου που καλλιέργησε ο ίδιος ο Κάφκα: το ημερολόγιο, τις σημειώσεις/αφορισμούς, τις επιστολές. Και τέλος το μυθιστόρημα: ολόκληρο το κείμενο του Φάις γράφεται και ξαναγράφεται σαν καφκική μυθιστορηματική αφήγηση, θραυσματική και ημιτελής, μένοντας μετέωρο πάνω σε μια μισοτελειωμένη φράση.

Ολόκληρο το κείμενο του Φάις γράφεται και ξαναγράφεται σαν καφκική μυθιστορηματική αφήγηση, θραυσματική και ημιτελής, μένοντας μετέωρο πάνω σε μια μισοτελειωμένη φράση.

Μέσα από τα τρία είδη αναλογίων το μυθιστόρημα του Φάις διαβάζει και ερμηνεύει αλλά κυρίως ψηλαφεί με το δάχτυλο, ενδύεται και υποδύεται τον λόγο, τη μορφή, το σώμα και την αύρα του αινιγματικού συγγραφέα, που πρόσφερε, νομίζει κανείς, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο στους αναγνώστες τους ένα άδειο σχήμα για να γεμίσουν με τις επιθυμίες και τους φόβους τους. Αυτό είναι το κύριο μοτίβο ερμηνείας της καφκικής αλληγορίας που προτείνει ο Φάις: ότι είναι τόσο συγκεκριμένα ρευστή που μπορεί να χωρέσει σχεδόν κάθε τύπου αναγνώσεις.

Ο Μισέλ Φάις είναι απόφοιτος του Οικονοµικού Τµήµατος της Νοµικής Αθηνών. Έχει εργαστεί σε διάφορα έντυπα και εφηµερίδες (Τέταρτο, Ήχος & HiFi, Καθηµερινή, Ταχυδρόµος, Ελεύθερος Τύπος, Ελευθεροτυπία) πάντα από τη θέση του συντάκτη βιβλίου ή κριτικού λογοτεχνίας. Τα τελευταία χρόνια είναι υπεύθυνος των σελίδων βιβλίου στην Εφηµερίδα των Συντακτών.

Το βιβλίο μπορεί να χωριστεί σε δύο άτυπα μέρη. Στο πρώτο ο Κάφκα απασχολεί τον Φάις στις δυόμιση δεκαετίες που υπήρξε συγγραφικά ενεργός, από το 1908 που εκδίδεται η πρώτη του ιστορία μέχρι το 1924 που πέθανε. Στο διάστημα αυτό δεν είχε δημοσιεύσει παρά ελάχιστα κείμενα. Αυτός ο Κάφκα είναι παντελώς άγνωστος στο ευρύ κοινό και παλεύει με το μελάνι, στο τέλος και με τις αιμοπτύσεις. Ο Φάις τον παρατηρεί την περίοδο που προσπαθεί απεγνωσμένα να γίνει συγγραφέας. Στο δεύτερο μέρος καταπιάνεται με την τύχη του Κάφκα από τη στιγμή που ο επιστήθιος φίλος του Μαξ Μπροντ αγνόησε την εντολή του να κάψει μετά θάνατον τα χειρόγραφά του κι άρχισε να τα εκδίδει, αρχής γενομένης με τη Δίκη το 1925, δημιουργώντας ουσιαστικά τον λογοτεχνικό του μύθο. Ως κλασικός πλέον συγγραφέας με παγκόσμια απήχηση και στυλοβάτης της γερμανόφωνης λογοτεχνίας εγγράφεται στο έργο του Σάμουελ Μπέκετ, του Χάρολντ Πίντερ και του Πέτερ Χάντκε, διαβάζεται μέσα στα κείμενα άλλων και μεταμορφώνεται, πεθαίνει για να ξαναγεννηθεί. Το μυθιστόρημα του Φάις θυμίζει πόσο πολύ ξεπερνάει τον κειμενικό του κόσμο το κείμενο. 

Γιατί προτιμάται ένα ερευνητικό υποκείμενο γένους θηλυκού; Η έμφυλη πλευρά της ερευνήτριας δίνει στον Φάις την αφορμή να συζητήσει την αδηφάγα σεξουαλική ορμή του συγγραφέα: οι ερωμένες του Κάφκα Φελίτσε, Γκρέτα, Γιούλιε, Ντόρα, η Μιλένα, με την οποία διατήρησε μια σχέση δια αλληλογραφίας, παρουσιάζονται ως πρόσωπα της βιογραφίας του και ως μυθιστορηματικοί ρόλοι. Η ερευνήτρια εκδηλώνει επίσης μια παράλληλη τάση έρωτα και αποστροφής με τον Τσεχοεβραίο συγγραφέα, μια τάση που συμπυκνώνει όλες τις παθιασμένες αναγνωστικές σχέσεις. Όπως και σε άλλα κείμενα του Φάις καταδεικνύεται και εδώ η καταστατική σχέση, και αλληλεξάρτηση, γραφής και σεξουαλικότητας. 

Τέλος, η καλπάζουσα φυματίωση του Κάφκα, που έδωσε τέλος στη σεξουαλική του δραστηριότητα, χωρίς ωστόσο να ανακόψει καθόλου τις επίμονες σκέψεις του για αυτήν, εξετάζεται από τον Φάις στο πλαίσιο μιας νεωτερικής συνθήκης που καθιστά το σώμα αδύναμο και φθαρτό, σε αντιστοιχία με την θραυσματικότητα του κόσμου. Δεν παραλείπει να παραλληλίσει την αμηχανία της εποχής του Κάφκα απέναντι στη φυματίωση, που εξακολουθούσε να είναι ανίατη, με την αμηχανία του σημερινού κόσμου απέναντι στον νέο κορωνοϊό. 

Η ζωή του Κάφκα δίνει στον Φάις την ευκαιρία να μιλήσει, νομίζω για πρώτη φορά τόσο συστηματικά, για το ζήτημα της καταγωγής του, για την εβραϊκότητά του, για το τι θα είχε συμβεί αν. Η Ερευνήτρια είναι ένα κατά βάθος αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα.

Ποια θα ήταν άραγε η τύχη του Κάφκα αν δεν είχε πεθάνει το 1924; Θα είχε άραγε προλάβει να μεταναστεύσει στην Αμερική, όπου θα αναγνωριζόταν όσο ήταν εν ζωή το έργο του; Το πιο πιθανό είναι να είχε ακολουθήσει τη μοίρα των τριών αδερφών του, Έλλι, Βάλλι και Ότλα, που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα. Ο Κάφκα πέθανε νωρίς: στις σελίδες του φανταστικού του ημερολογίου οσμίζεται τη φωτιά που θα κάψει τις σάρκες των αδερφών του (η Ότλα πεθαίνει στο Άουσβιτς το 1943): «Κάτι καίγεται. Δεν θέλω να σκεφτώ τι είναι αυτό που καίγεται. Κι όλος αυτός ο καπνός πίσω σας. Τι συμβαίνει; Ότλα, μίλησε! Έλλι, Βάλλι, μ’ ακούτε; Τι είναι αυτό το μαύρο χιόνι που πέφτει… Πάει το σκηνικό μας…» (σελ. 20).

Ο Τσεχοεβραίος Κάφκα πέθανε νωρίς. Ο Ελληνοεβραίος Φάις γεννήθηκε αργά. Προϋπόθεση της ζωής του ήταν η σωτηρία των γεννητόρων του. Η ζωή του Κάφκα δίνει στον Φάις την ευκαιρία να μιλήσει, νομίζω για πρώτη φορά τόσο συστηματικά, για το ζήτημα της καταγωγής του, για την εβραϊκότητά του, για το τι θα είχε συμβεί αν. Το αν της ιστορίας. Η Ερευνήτρια είναι ένα κατά βάθος αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα.

* Η ΕΛΕΝΗ ΠΑΠΑΡΓΥΡΙΟΥ είναι επίκουρη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας.

→ Στην κεντρική εικόνα: © Μισέλ Φάις από τη σειρά φωτογραφιών «Κτερίσματα», οι οποίες παρουσιάστηκαν στον Χώρο Τέχνης «24» το 2013.

Η ερευνήτρια
ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ
ΠΑΤΑΚΗΣ 2020
Σελ. 270, τιμή εκδότη €15.50

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΙΣΕΛ ΦΑΪΣ