
Για το λεύκωμα του Βασίλη Κολώνα «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών: Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885 - 1912)» (εκδ. University Studio Press).
Γράφει ο Κ.Β. Κατσουλάρης
«Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών: Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885 - 1912)» (εκδ. University Studio Press) είναι ένα βιβλίο, μια έκδοση καλύτερα, που έχει ήδη γράψει τη δική της ιστορία. Πρόκειται για ένα πλουσιότατο λεύκωμα, στις σελίδες του οποίου εικονογραφείται ένα κρίσιμο μέρος της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, μέσα από την αποτύπωση και ανάδειξη των κτιρίων και της πολεοδομίας μιας συγκεκριμένης περιοχής, που υπήρξε εμβληματική για την πόλη, στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Ο άνθρωπος πίσω από αυτό το βιβλίο-επίτευγμα είναι ο καθηγητής αρχιτεκτονικής και ειδικός στην ιστορία του άστεως Βασίλης Κολώνας.
Η Θεσσαλονίκη στη διαχρονία της
Πράγματι, κοιτάζοντας όλο το έργο του Βασίλη Κολώνα, τις σπουδές του, τα βιβλία του, ακόμη και το ίδιο το διδακτορικό του, που πολλά χρόνια μετά οδήγησε σε μια πρώτη εκδοχή του έργου για το οποίο μιλάμε σήμερα, αντιλαμβάνεται ότι στο κέντρο του ενδιαφέροντός του βρίσκεται ο αστικός χώρος, και προνομιακά η πόλη της Θεσσαλονίκης, στη διαχρονία της.
Ποια πόλη ήταν όμως αυτή ενάμιση αιώνα νωρίτερα και ποια η σχέση της με τη σημερινή πόλη; Ποια νήματα είναι ακόμη ορατά και ποια έχουν χαθεί για πάντα;
Μια πόλη με χαρακτήρα
Ακόμη και για το πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Θεσσαλονίκη ήταν μια πόλη με έντονα πολυεθνοτικό χαρακτήρα, μια πόλη τριχοτομημένη, με το εβραϊκό στοιχείο να κυριαρχεί. Για πολλούς, τα χρόνια εκείνα, μονάχα η Κωνσταντινούπολη μπορούσε να συγκριθεί μαζί της.
Μια συνοικία «μιλά» για την πόλη συνολικά
Εξ όνυχος τον λέοντα, λέμε, όταν θέλουμε να υπογραμμίσουμε τις εξαιρετικές εκείνες περιπτώσεις στις οποίες το όλον, εδώ η πόλη της Θεσσαλονίκης, τεκμαίρεται από το επιμέρους, εδώ από μια συνοικία της πόλης και μόνο. Έτσι, η μελέτη και ανάδειξη της ιστορίας μιας μονάχα περιοχής της Ανατολικής Θεσσαλονίκης, που υπήρξε αρχικά τόπος εξοχικών κατοικιών μα που σύντομα έγινε μέρος του αστικού ιστού της πόλης, είναι ενδεικτική ενός ολόκληρου κοινωνικού αναβρασμού, μιας μεγάλης οικονομικής και πολιτισμικής ζύμωσης, που με έναν τρόπο λειτουργεί παραδειγματικά για την ιστορία της πόλης συνολικά.
Με ποιον τρόπο τα τεκμήρια, φωτογραφίες, τοπογραφικές αποτυπώσεις αλλά και ποικίλα αρχεία του κράτους ή άλλων θεσμών, δεν θα μας παγιδεύσουν στις επιμέρους απεικονίσεις τους; [...]
Πώς όμως μπορούμε να προσεγγίσουμε κάτι που δεν υπάρχει πλέον και να το κάνουμε να μιλήσει; Με ποιον τρόπο τα τεκμήρια, φωτογραφίες, τοπογραφικές αποτυπώσεις αλλά και ποικίλα αρχεία του κράτους ή άλλων θεσμών, δεν θα μας παγιδεύσουν στις επιμέρους απεικονίσεις τους, ώστε να αναδειχθεί η συνολική εικόνα, και πίσω από αυτήν να αισθανθούμε τη ζωή που έσφυζε και παλλόταν, τη ζωή που πάντα σφύζει και πάλλεται;
Υλικά για νέα όνειρα
Η συνοικία των Εξοχών, λοιπόν, που εκτεινόταν στα ανατολικά του Λευκού Πύργου, έξω από την περίμετρο που μέχρι λίγο καιρό νωρίτερα όριζαν τα τείχη που έκλειναν την πόλη στο εσωτερικό της, ο οικισμός αυτός δίνει τα υλικά για νέα όνειρα. Οι ευρωπαϊκού τύπου επαύλεις που παρατάσσονται όλο μεγαλοπρέπεια, συμβολίζουν την μετεξέλιξη της Θεσσαλονίκης από μια κλειστοφοβική πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μια ανοιχτή πόλη των Βαλκανίων, που συνομιλεί επί ίσοις όροις με την ανατολική και τη δυτική της πλευρά, σε μια εποχή που, όπως το είπαμε ήδη, και οι Οθωμανοί προσέβλεπαν προς τον εκδυτικισμό του κράτους και των πόλεών τους, σε μια προσπάθεια προσαρμογής τους στη νέα εποχή, που την ένιωθαν –και όχι άδικα– απειλητική.
Η Ιστορία βέβαια πήρε άλλη τροπή, και μάλλον ευτυχώς.
Λίγα χρόνια πριν, ωστόσο, κάποιοι έκαναν άλλα όνειρα για την ίδια περιοχή, στην ανατολική έξοδο της πόλης, όπως περιγράφεται γλαφυρά, από κάποιον που υπογράφει ως «άνθρωπος των σπορ», στην περίφημη γαλλική εφημερίδα Ζουρνάλ ντε Σαλονίκ, δηλαδή, την Εφημερίδα της Θεσσαλονίκης.
Η Μπελ Επόκ της Θεσσαλονίκης
Η Ιστορία βέβαια πήρε άλλη τροπή, και μάλλον ευτυχώς. Η περιοχή στα ανατολικά της πόλης, με το πέρασμα του αιώνα, ήκμασε και συγκέντρωσε μια νέα κοινωνική τάξη, αποτελούμενη από βιομηχάνους, εμπόρους και ανώτατους στρατιωτικούς, κι η οποία δεν άργησε να υιοθετήσει συνήθειες της Εσπερίας. Η Μπελ Επόκ ήρθε και στη Θεσσαλονίκη, κι οι γιορτές και οι χοροεσπερίδες σε κάποιες από τις επαύλεις, όπως της περιώνυμης οικογένειας Αλλατίνι, άφησαν εποχή, κι αποτελούσαν, ήδη από τότε, μαγνήτη για το νεοεμφανισθέν είδος των κοσμικογράφων.
Ένας ολόκληρος πολιτισμός μέσα από φωτογραφίες
Αν ωστόσο κάτι χαρακτηρίζει τούτη εδώ την έκδοση, δεν είναι η παράθεση γλαφυρών δημοσιευμάτων για τις πομπές των πλουσίων της εποχής, αλλά η παράθεση και ο ενδελεχής σχολιασμός πληθώρας τεκμηρίων, όπως σημειώσαμε και νωρίτερα. Σε ένα από τα εκτενέστερα μέρη του βιβλίου, παρατίθενται με σχολαστική λεπτομέρεια, εκατοντάδες από τα κτίρια της εποχής, έτσι όπως έχουν διασωθεί κυρίως μέσα από ένα οπτικό υλικό τόσο πλούσιο, ώστε η συγκέντρωσή του και μόνο θα αρκούσε να κάνει αυτήν την έκδοση ξεχωριστή.
Διάσημα κτίρια της εποχής, όπως η Κάζα Μπιάνκα, του Ντίνο Φερνάντεζ, πολλά από αυτά σχεδιασμένα δια χειρός διάσημων, κυρίως Ιταλών, αρχιτεκτόνων, παρατίθεται το ένα δίπλα στο άλλο και γεμίζουν το μάτι με την ομορφιά και την αρχοντιά τους. Σε κάποιες περιπτώσεις από αυτήν την ομορφιά, σφίγγεται η καρδιά σου, ειδικά όταν αναλογίζεσαι τι απέγιναν στη συνέχεια. Τέτοια είναι η περίπτωση της πανέμορφης Συναγωγής Μπετ Σαούλ, που κατασκευάστηκε σε σχέδια του Βιταλιάνο Ποζέλλι, την οποία ανατίναξαν οι ναζί το 1943.
Το φωτογραφικό υλικό κόβει την ανάσα. Το Γενί Τζαμί υπό κατασκευή. Το Γενί Τζαμί περατωμένο, πανέμορφο και μεγαλοπρεπές, που ευτυχώς ακόμη διατηρείται σε καλή κατάσταση, έστω και χωρίς του μιναρέδες του.
Ένας ολόκληρος πολιτισμός υπήρξε εδώ, λένε αυτές οι φωτογραφίες, ένας πολιτισμός που χάθηκε για πάντα, κι ας υπάρχουν ακόμη τα απομεινάρια του. Η χρήση που επεφύλαξε ο νεοέλληνας στα περισσότερα από αυτά τα αριστουργήματα γίνεται φανερή μέσα από ορισμένες εικόνες της σχετικά πρόσφατης ιστορίας, με πινακίδες φροντιστηρίων να έχουν στερεωθεί κακήν κακώς στις προσόψεις τους και άλλα τέτοια θλιβερά. Ενώ σε άλλες περιπτώσεις, όπως η Κάζα Μπιάνκα στην οποία αναφερθήκαμε και πριν, τα κτίρια εσκεμμένα κακοποιήθηκαν με σκοπό να αποχαρακτηριστούν από διατηρητέα, για να ακολουθήσουν τη μοίρα πολλών άλλων εμβληματικών κτιρίων του παρελθόντος.
Ένα έργο μνήμης
Το βιβλίο-λεύκωμα του Βασίλη Κολώνα: «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών – Εικονογραφία της συνοικίας των Εξοχών (1885 – 1912)» είναι ένα έργο μνημειώδες που δικαίως έχει φτάσει αισίως στην τρίτη έκδοσή του, κάθε φορά και πιο εμπλουτισμένο, έργο μνήμης αλλά και διατήρησης του παρελθόντος. Και μόνο το ξεφύλλισμά του, αρκεί να σου φέρει ρίγη συγκίνησης. Η έκδοσή του από τον εξαιρετικό οίκο της Θεσσαλονίκης University Studio Press είναι αψεγάδιαστη και τιμά το πολύτιμο υλικό που περιέχει το βιβλίο.
* Ο Κ.Β. Κατσουλάρης είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).