«Συνομιλώντας για τον D.W. Winnicott και την κλινική του» των Λώρα Ντετιβίλ και Ελίζας Νικολοπούλου (κριτική)

Ο Ντόναλντ Γουντς Γουίνικοτ (Donald Woods Winnicott, 1896-1971), Άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής, μελέτησε την ψυχική ανάπτυξη του παιδιού με έμφαση στη σημασία της πρώιμης αλληλεπίδρασης του βρέφους με το περιβάλλον του. Υπήρξε μέλος της «Ενδιάμεσης» ή «Ανεξάρτητης» Ομάδας των Βρετανών ψυχαναλυτών της δεκαετίας του 1950 με σαφείς επιρροές από τις θεωρίες του Σίγκμουντ Φρόιντ και της Μέλανι Κλάιν. Με κύριο άξονα την κλινική του διατύπωσε στην πορεία του έργου του έννοιες όπως η αρκετά καλή μητέρα, ο αληθής και ψευδής εαυτός, ο μεταβατικός χώρος και το μεταβατικό αντικείμενο, το κράτημα, το διευκολυντικό περιβάλλον, η δημιουργικότητα, που ενδυνάμωσαν την ψυχαναλυτική θεώρηση των σχέσεων αντικειμένου.

Η αδιάλειπτη κλινική εργασία αλλά και εργογραφία του Γουίνικοτ επεκτάθηκαν χρονικά σε τέσσερεις δεκαετίες μέχρι τον θάνατό του. Η ζωηρή και ευρηματική σκέψη του διαπνέει τον μεγάλο όγκο των κειμένων του, που μέχρι σήμερα προσελκύουν το ενδιαφέρον ψυχαναλυτών, εκπαιδευτικών, δικαστικών αλλά και γονέων.

Το βιβλίο της Λώρα Ντετιβίλ και της Ελίζας Νικολόπουλου (Κλινική ψυχολόγος – Ψυχαναλύτρια, μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης και του Ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Γουίνικοτ) με τίτλο Συνομιλώντας για τον D.W. Winnicott και την κλινική του (εκδ. Αρμός) επιχειρεί και καταφέρνει να αποδώσει ικανοποιητικά όχι μόνο το περιεχόμενο αλλά και την ποιότητα της σκέψης του Γουίνικοτ. Πρόκειται για τη δεύτερη έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις Αρμός, η οποία κυκλοφορεί από τον Ιανουάριο της φετινής χρονιάς, εννέα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του το 2014 από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη. Η Ελίζα Νικολοπούλου έχει προσθέσει σε αυτή τη δεύτερη έκδοση ένα ευρετήριο όρων και εννοιών στα ελληνικά, αλλά και την αγγλική τους απόδοση, ένα ευρετήριο κύριων ονομάτων, έναν πίνακα αγγλοελληνικής αντιστοιχίας όρων, καθώς και μέρος της εργογραφίας του Γουίνικοτ, αυτό που αναφέρεται στο βιβλίο.

Οι δυο ψυχαναλύτριες συνομιλούν για τον Γουίνικοτ με λόγο εύγλωττο και κατανοητό.

Στον πρόλογο, η Νικολοπούλου διασαφηνίζει ότι το βιβλίο στηρίζεται σε μια προφορική συζήτηση με στόχο να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο η Ντετιβίλ κατανοεί το έργο του Γουίνικοτ μέσα από τη δική της κλινική, θεραπευτική και συγγραφική εμπειρία. Μας θυμίζει τα λόγια της Ντετιβίλ: «Είναι αδύνατο να ορίσει κανείς τις έννοιες του Γουίνικοτ. Μπορεί μόνο να τις διηγηθεί. Έχουν τη δική τους ζωή και μερικές φορές μπορούμε μόνο να τις ακολουθήσουμε προσπαθώντας να μη χαθούμε στο δρόμο». Μέσα από την κατανόηση της, οι έννοιες του Γουίνικοτ δεν παρουσιάζονται ποτέ ως ένα κλειστό και δογματικό σύνολο αλλά διαφέρουν σε ύφος και ορολογία ανάλογα με το κοινό στο οποίο απευθύνονται και μεταλλάσσονται διαρκώς στην πορεία της κλινικής του.

Οι δυο ψυχαναλύτριες συνομιλούν για τον Γουίνικοτ με λόγο εύγλωττο και κατανοητό. Οι σκέψεις τους διαδέχονται η μια την άλλη με μεγάλη φυσικότητα και σε μια άνετη νοηματική αλληλουχία, χάρη στη διατύπωση των ερωτήσεων της Νικολοπούλου. Ο διάλογός τους ρέει ευχάριστα για τον αναγνώστη συστήνοντας τον κόσμο του Γουίνικοτ, μέσα από μια ζωντανή περιήγηση σε έννοιες και ιδέες για τον άνθρωπο. Προχωρώντας την ανάγνωση των σελίδων αισθανόμουν ότι οι δύο ψυχαναλύτριες δεν συνομιλούν για τον Γουίνικοτ αλλά συνομιλούν με τον Γουίνικοτ σε έναν ενδιάμεσο μεταξύ τους χώρο και σαν με κάποιον τρόπο να επέτρεπαν και σε εμένα να συμμετέχω στον διάλογο αυτόν.

Η Λώρα Ντετιβίλ είναι ψυχαναλύτρια και ιδρυτικό μέλος της Société de Psychanalyse Freudienne. Έχει δημοσιεύσει τα βιβλία Donald Winnicott: une nouvelle approche (Campagne Première, 2008) και La clinique de Winnicott (Campagne Première, 2014) και έχει επιμεληθεί τους συλλογικούς τόμους Winnicott, un psychanalyste dans notre temps (Les Lettres de la SPF, no 21, 2009) και Winnicott, notre contemporain (Campagne Première, 2015). Είναι ιδρυτικό μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Γουίνικοτ (IWA). H IWA ιδρύθηκε το 2014 παρέχοντας ένα συντονισμένο πλαίσιο ανταλλαγής (μέσα από συνέδρια, ημερίδες ή δημοσιεύσεις) σε άτομα ανά τον κόσμο που μελετούν το έργο του Γουίνικοτ.

Η συζήτηση χωρίζεται σε τρία μέρη. Το πρώτο έχει τίτλο «Ντ. Γ. Γουίνικοτ ένας καινοτόμος», το δεύτερο «Ο Ντ. Γ. Γουίνικοτ και ο σύγχρονος κόσμος» και το τρίτο «Η ιδιαιτερότητα του Ντ. Γ. Γουίνικοτ στο πλαίσιο της θεραπείας».

Το πρώτο μέρος με τίτλο «Ντ. Γ. Γουίνικοτ ένας καινοτόμος» διαφωτίζει τη μεγάλη συνεισφορά του Γουίνικοτ στις θεωρίες για την ψυχική ανάπτυξη του ατόμο. Από το 1923 εργάστηκε ως παιδίατρος σε νοσοκομείο, ενώ διατηρούσε και το δικό του ιδιωτικό ιατρείο. Όμως κυρίως μέσα από την ανάλυσή του με τον Στράτσεϊ κατάφερε καταρχήν να ακροαστεί, να κατανοήσει και να αναγνωρίσει το βρέφος ως ένα πρόσωπο. Το 1927 ξεκινάει την εκπαίδευσή του στη Βρετανική Ψυχαναλυτική Εταιρεία, το 1934 γίνεται αναλυτής ενηλίκων και το 1935 αναλυτής παιδιών. Έπειτα από τη δεκαετή του ανάλυση με τον Στράτσεϊ ακολουθεί η πενταετής ανάλυση με την Τζόαν Ριβιέρ. Η εποπτεία του με την Μέλανι Κλάιν διαμόρφωσε αρκετά τη σκέψη του, η οποία στράφηκε στην πρώιμη, προ-οιδιπόδεια ανάπτυξη, που είχε ήδη επισημανθεί από τον Φρόιντ. Ο Φρόιντ είχε δείξει ενδιαφέρον για τα παιδιά και το περιβάλλον τους, παρότι δεν τα ανέλυσε, αλλά κατασκεύασε το παιδικό μέσα από τον λόγο του ενηλίκου. Όμως το κλινικό ενδιαφέρον του Γουίνικοτ έμελλε να εστιάσει στις πρώιμες παθολογίες, καθώς οι μελέτες του για τον φόβο κατάρρευσης, το μίσος στην αντιμεταβίβαση και την παλινδρόμηση ενθάρρυναν τους συναδέλφους του να του παραπέμπουν δύσκολους, οριακούς και ψυχωτικούς ασθενείς. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι μέσω αυτής της οδού σταδιακά αποκάλυψε τη θεμελιώδη για τον ψυχισμό σημασία της πρώιμης, δηλαδή της πρώτης, επικοινωνίας μητέρας-βρέφους.

Το βρέφος είναι ένα υποκείμενο με εγγενείς δυνατότητες που θα φτάσει στην κατάσταση της μονάδας χάρη στην καταλληλότητα του περιβάλλοντος και στην ικανότητά του να στηρίξει τις τάσεις του.

Όπως αναλύει η Ντετιβίλ, ο Γουίνικοτ πίστευε ότι στην αρχή η μητέρα και το βρέφος είναι αδιαφοροποίητα, είναι ένα σύνολο ατόμου και περιβάλλοντος και ως εκ τούτου δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για σχέσεις αντικειμένου. Το βρέφος είναι ένα υποκείμενο με εγγενείς δυνατότητες που θα φτάσει στην κατάσταση της μονάδας χάρη στην καταλληλότητα του περιβάλλοντος και στην ικανότητά του να στηρίξει τις τάσεις του. Το περιβάλλον-μητέρα αλλά και η σχέση της με την πατρική αρχή βιώνεται από το βρέφος ως ο εξωτερικός κόσμος. Το περιβάλλον είναι εκεί προκειμένου να επιτρέψει στο βρέφος να βιώσει τον αυθορμητισμό και την κινητικότητα του, σε μια φάση πρωτογενούς ταύτισης. Μόνον χάρη στην έλλειψη είναι δυνατός ο διαχωρισμός υποκειμένου-αντικειμένου, ώστε να μπορέσει στη συνέχεια να υπάρξει και επιλογή αντικειμένου. Η έλλειψη του αντικειμένου είναι δηλαδή εκείνη που θα επιτρέψει και τη δημιουργία του. Επιπλέον με τον τρόπο αυτό, σταδιακά, διαχωρίζεται η εσωτερική και η εξωτερική πραγματικότητα.

Το βρέφος λοιπόν έρχεται στον κόσμο χωρίς ένα οργανωμένο εγώ. Το βίωμά του είναι αυτό ενός κατακερματισμένου σώματος με αρχικά αδιαφοροποίητες και διάσπαρτες σωματικές εμπειρίες. Με τον χρόνο, το σώμα βιώνεται ως ολόκληρο και απαρτιώνεται, χάρη στις μητρικές φροντίδες που απευθύνονται σε ένα ολόκληρο, ένα ον στο σύνολό του. Μέσα από αυτή την πορεία το βρέφος σταδιακά δομείται ως υποκείμενο, πάντα συνοδευόμενο από τον άλλον: «υπάρχω επειδή κάποιος είναι εκεί να μου αντιγυρίζει ότι υπάρχω». I Am, Εγώ Είμαι.

Στα πρώτα γραπτά του ο Γουίνικοτ χρησιμοποιεί αδιάκριτα τις έννοιες εαυτός, εγώ και ψυχική πραγματικότητα και μόνο προς το τέλος της ζωής του γίνεται πιο σαφής, γεγονός στο οποίο οφείλονται λανθασμένες προγενέστερες μεταφράσεις των έργων του, τουλάχιστον όσον αφορά τη γαλλική γλώσσα. Στην αρχή της ζωής είναι ο εαυτός με πρώτη έδρα το σώμα, την αισθητηριο-κινητική ζωή με τη χαρακτηριστική της ευθραυστότητα. Κάποια στιγμή ο αληθής εαυτός θα κάνει μία ενστικτώδη κίνηση και η απάντηση του περιβάλλοντος θα ενδυναμώσει ή όχι την αίσθηση εαυτού. Η απάντηση του άλλου και η σωματική εκφόρτιση της ψυχικής έντασης εγγράφονται στη σωματική μνήμη δίνοντας νόημα στο σχεσιακό βίωμα του βρέφους. Ρόλο θα παίξει περισσότερο η σωματική γλώσσα, η μίμηση, το ύφος, η μουσικότητα και όχι ο λόγος καθαυτός. Ιδιαίτερη έμφαση θα δώσει ο Γουίνικοτ στον ρόλο που έχει για το βρέφος «το ανθρώπινο πρόσωπο που χαμογελά», ανεξαρτήτως του τί λέει. Το βάρος πέφτει στην προσαρμοσμένη απάντηση της μητέρας μέσα από την κατοπτρική της λειτουργία, η οποία διευκολύνει την αλληλεπίδραση και τη μεταβολή με τη συμβολή του άλλου. Μπορούμε να κατανοήσουμε τη νεκρή μητέρα του Γκρην ως μια προέκταση της καταθλιπτικής μητέρας και του ανέκφραστου προσώπου της, το οποίο δεν αντανακλά τίποτε. Η έλλειψη αλληλεπίδρασης και ανταπόκρισης σημαίνει τη μη προσαρμοσμένη απάντηση της μητέρας.

Τα παιδιά της καταθλιπτικής μητέρας θα στερηθούν τον αυθορμητισμό του αληθούς εαυτού και θα οργανώσουν έναν νοητικό, ψευδή εαυτό, αποσυνδεδεμένο από το σωματικό και συναισθηματικό βίωμα, ο οποίος θα οδηγηθεί στην κατάρρευση.

Ο Γουίνικοτ θα ονομάσει το διαμορφωμένο πια εγώ του βρέφους ως «το φυσιολογικό μέρος του ψευδούς εαυτού». Αυτό το φυσιολογικό μέρος του ψευδούς εαυτού τέμνεται με τον πρωτογενή εαυτό, ενώ στο άλλο άκρο βρίσκεται ο παθολογικός ψευδής εαυτός, μια έννοια πολύ κοντά στη μανιακή άμυνα, που κρύβει την προσπάθειά του παιδιού να «ζωντανέψει» την καταθλιπτική/νεκρή μητέρα. Τα παιδιά της καταθλιπτικής μητέρας θα στερηθούν τον αυθορμητισμό του αληθούς εαυτού και θα οργανώσουν έναν νοητικό, ψευδή εαυτό, αποσυνδεδεμένο από το σωματικό και συναισθηματικό βίωμα, ο οποίος θα οδηγηθεί στην κατάρρευση.

Στο πέρασμα από το βίωμα του κατακερματισμένου σώματος στην απαρτίωση και στην υποκειμενοποίηση του βρέφους, σύμφωνα με τον Γουίνικοτ δεν μπορούμε να μιλάμε για ορμή/ενόρμηση, τουλάχιστον όχι από την αρχή της ζωής, αλλά για ενστικτική κίνηση (impulse), δηλαδή μίξη ενστίκτου και κίνησης προς τον κόσμο. Η ορμή λαμβάνει κεντρική θέση αργότερα, όταν τα αδιαφοροποίητα στοιχεία του εγώ διαμορφώνονται κάπως πιο ενιαία και αφού το αντικείμενο έχει παρουσιαστεί και διαφοροποιηθεί από το εγώ. Σε σχέση με την παιδική σεξουαλικότητα και το οιδιπόδειο σύμπλεγμα η θέση του Γουίνικοτ είναι απολύτως κλασική. Μόνο που, όπως θα σημειώσει η Ντετιβίλ, «ο Γουίνικοτ ασχολείται με τη σχέση όταν χρειάζεται και με τη σεξουαλικότητα όταν χρειάζεται». Σε επίπεδο ταυτότητας ο Γουίνικοτ θεωρεί ότι όλα τα ανθρώπινα όντα φέρουν ένα αμιγώς θηλυκό στοιχείο το οποίο κείται στην πλευρά του «είναι», του «υπάρχειν» και το οποίο αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για να δομηθεί το αρσενικό στοιχείο, το ενεργητικό «πράττειν», το οποίο ακολουθεί το «είναι». Σύμφωνα με τον Γουίνικοτ, ο φόβος για τη γυναίκα σχετίζεται με τον φόβο εξάρτησης σε επίπεδο πρωτογενούς ταύτισης με το αμιγώς θηλυκό στοιχείο, σε αντίθεση με τον Φρόιντ, ο οποίος συνδέει τον φόβο για τη γυναίκα με την απειλή του ευνουχισμού.

[...] ο πατέρας είναι πολύ παρών στη θεωρία του Γουίνικοτ, κυρίως στη φαντασίωση της μητέρας ή του παιδιού, έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται σε σχέση με τη δυάδα μητέρας-παιδιού.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου τιτλοφορείται «Ο Ντ. Γ. Γουίνικοτ και ο σύγχρονος κόσμος». Εδώ ο διάλογος καταπιάνεται με ζητήματα που αναδεικνύουν τον τρόπο με τον οποίο ο Γουίνικοτ κατανοεί τον αντίκτυπο που έχουν τα κοινωνικά φαινόμενα στον ψυχισμό. Πρώτα-πρώτα οι δύο αναλύτριες συζητούν το ζήτημα του πατέρα και της πατρικής λειτουργίας, καθώς ο Γουίνικοτ έχει δεχτεί αρκετή κριτική ότι δεν εστιάζει επαρκώς στον πατέρα. Κι όμως ο πατέρας είναι πολύ παρών στη θεωρία του Γουίνικοτ, κυρίως στη φαντασίωση της μητέρας ή του παιδιού, έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται σε σχέση με τη δυάδα μητέρας-παιδιού. Η Ντετιβίλ θα περιγράψει διαφορετικές θέσεις της πατρικής λειτουργίας όπως είναι η θέση του συμβολικού τρίτου που εισάγει τον νόμο στη δυάδα μητέρας-βρέφους αλλά και η θέση αυτού που προστατεύει τη μητέρα και την κοινωνία από τις φαντασιωτικές καταστροφικές επιθέσεις του βρέφους και του εφήβου. Αν το αντικείμενο καταφέρει να επιβιώσει, το βρέφος θα καταφέρει να περάσει από τη σχέση στη χρήση του αντικειμένου.

Όλα αυτά βεβαίως διαμείβονται σε επίπεδο φαντασιώσεων της μητέρας για τον πατέρα κατά τη δόμηση του ψυχισμού του βρέφους και όχι σε επίπεδο κοινωνικού/πραγματικού νόμου. Στις σύγχρονες κοινωνίες η σημασία έχει μεταπηδήσει από τον ρόλο του πατέρα στον ρόλο του τρίτου (π.χ. στον γάμο ομοφυλοφίλων ή στην υιοθεσία). Η Ντετιβίλ εμφανίζεται σκεπτική γύρω από την εξωσωματική γονιμοποίηση αναφορικά με την πρωταρχική επιτακτικότητα της επιθυμίας του ενηλίκου που «έχει το δικαίωμα να» ή που ταυτίζει τη θηλυκότητα με τη μητρότητα. Στο παράδειγμα αυτό γειτνιάζουν και οι έννοιες της παντοδυναμίας και της αυταπάτης, που όμως στη θεωρία του Γουίνικοτ δεν έχουν μόνο αρνητική χροιά.

Ο Γουίνικοτ ανάγει την παντοδυναμία, όπως και την αυταπάτη που τη συνοδεύει, σε μια αναγκαιότητα για το βρέφος. Και οι δύο τίθενται στις υπηρεσίες της δημιουργικότητας: πρώτα η μητέρα/περιβάλλον είναι αυτή που πρέπει να παρουσιάσει το αντικείμενο/στήθος στο βρέφος, ώστε στη συνέχεια εκείνο να έχει την αυταπάτη ότι δημιούργησε το αντικείμενο που ήταν ήδη εκεί για να το ανακαλύψει: το δημιουργηθέν-ευρεθέν αντικείμενο. Μόνον αφού το βρέφος πλουτίσει από αυτή τη δημιουργική δραστηριότητα θα αντέξει τη ματαίωση της σταδιακής διάλυσης της αυταπάτης που εισάγει η μητέρα, ώστε να καταφέρει να εγκαταλείψει την παντοδύναμη θέση του και να σχετιστεί με το αντικείμενο/μητέρα. Η αυταπάτη, δηλαδή, δίνεται από τη μητέρα και είναι αυτή που τοποθετεί το παιδί στον κόσμο των σχέσεων. Αντίθετα η ψευδαισθητική ικανοποίηση της επιθυμίας, όπως την περιέγραψε ο Φρόιντ, αναφέρεται σε έναν κόσμο αυτο-ικανοποίησης.

Η αντικοινωνική συμπεριφορά μπορεί να θεωρηθεί ως κραυγή βοήθειας, ως σημάδι ελπίδας ότι το παιδί θα εισακουστεί και θα αποζημιωθεί για την αποστέρηση που βίωσε.

Αντίστοιχα στην αναλυτική συνθήκη μπορούμε να φανταστούμε την ερμηνεία του αναλυτή ως κάτι που σέβεται τον ρυθμό και τη δημιουργικότητά του ασθενούς και εμφανίζεται από τον αναλυτή ως κάτι που ο ασθενής θεωρεί ότι προέρχεται από τον ίδιο, όπως το δημιουργηθέν-ευρεθέν αντικείμενο. 

Σε σχέση με τη δημιουργικότητα, ο Γουίνικοτ υπογραμμίζει, επιπλέον, τη δημιουργική διάσταση του ψυχοσωματικού συμπτώματος, μια επινόηση δημιουργική και χρήσιμη στην προσπάθεια της ψυχής να επανασυνδεθεί με το σώμα από το οποίο κάποτε διχοτομήθηκε.

Επιστρέφοντας στο σημείο της διάλυσης της αυταπάτης, ο Γουίνικοτ εντοπίζει ακριβώς εκεί τη γένεση της αντικοινωνικής τάσης. Πρόκειται για μια φυσιολογική στιγμή στην ανάπτυξη, εκεί όπου το βρέφος παύει να είναι άσπλαχνο και περνά στη φάση της έγνοιας ή, σύμφωνα με την Μέλανι Κλάιν, εκεί όπου περνά από τη σχιζοειδή στην καταθλιπτική θέση, όταν δηλαδή γίνεται η μίξη των επιθετικών και των λιβιδινικών ορμών για το ίδιο αντικείμενο. Αν εκεί παγιωθεί μια αποστέρηση τότε μπορεί, αργότερα, να προκύψει μια αντικοινωνική συμπεριφορά. Η αποστέρηση αφορά ως επί το πλείστον το οικογενειακό περιβάλλον και τη διάθεση των γονέων. Μπορεί να παρομοιαστεί με ένα τραύμα, έναν μικροσφετερισμό, που έρχεται να διαταράξει τη συνέχεια του είναι του βρέφους και να το απειλήσει με κατακερματισμό. Η αντικοινωνική συμπεριφορά μπορεί να θεωρηθεί ως κραυγή βοήθειας, ως σημάδι ελπίδας ότι το παιδί θα εισακουστεί και θα αποζημιωθεί για την αποστέρηση που βίωσε. Αν το περιβάλλον δεν αλλάξει ως την εφηβεία τότε θα εκδηλωθεί κάποια ελάσσων παραβατική συμπεριφορά και πρέπει να επιτρέψουμε στον έφηβο να εκφράσει το θυμό του έστω και καθυστερημένα.

Η ψυχαναλυτική παρέμβαση δεν αρκεί για την αντιμετώπιση της αντικοινωνικής συμπεριφοράς σε ένα παιδί, καθώς απαιτείται αποκατάσταση του προ της αποστέρησης περιβάλλοντος. Αντιθέτως, στον έφηβο η ψυχαναλυτική παρέμβαση μπορεί να λειτουργήσει επιτρέποντας την παλινδρόμηση και αντέχοντας τις επιθετικές εκδραματίσεις. Στη σύγχρονη εποχή βέβαια τα συμπτώματα τείνουν να ιατρικοποιούνται και το αίτημα διατυπώνεται κυρίως με όρους άμεσης ικανοποίησης, παραβιάζοντας και συμπιέζοντας τον μεταβατικό χώρο, χωρίς καμία ανοχή στη ματαίωση ή στην απουσία του άλλου. Το «εδώ και τώρα» σημαίνει έλλειψη αναμονής και δυνατότητας δημιουργίας μεταβατικού χώρου, δηλαδή ενός χώρου φαντασιακής δημιουργίας ανάμεσα στην εσωτερική και την εξωτερική πραγματικότητα ώστε να μπορεί να καλυφθεί η έλλειψη του πραγματικού αντικειμένου.

Σύμφωνα με την Ντετιβίλ, το κινητό τηλέφωνο, που καταργεί την απόσταση, «απαγορεύει» την αναμονή και τη δόμηση του μεταβατικού χώρου, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μεταβατικό αντικείμενο αλλά μάλλον ως φετίχ.

Το μεταβατικό αντικείμενο βοηθά να δημιουργηθεί αυτός ο ενδιάμεσος και μεταβατικός χώρος πρωτογενούς δημιουργικότητας στη σχέση μητέρας-βρέφους. Σύμφωνα με την Ντετιβίλ, το κινητό τηλέφωνο, που καταργεί την απόσταση, «απαγορεύει» την αναμονή και τη δόμηση του μεταβατικού χώρου, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μεταβατικό αντικείμενο αλλά μάλλον ως φετίχ. Το μεταβατικό αντικείμενο πρέπει να είναι πραγματικό, να εμπλέκει τον μυϊκό και στοματικό ερωτισμό, να μπορεί να επιβιώσει από τις καταστροφικές ορμές του βρέφους, και να μπορεί να ανευρεθεί ώστε να δημιουργηθεί. Θα πάψει να έχει σημασία για το βρέφος, όταν εκείνο περάσει στη συμβολοποίηση και θα μπορεί πια να βάζει λέξεις στη θέση του πράγματος. Ο μεταβατικός χώρος λειτουργεί ως τόπος ξεκούρασης από την ατέρμονη διαδικασία διαφοροποίησης αλλά και σύνδεσης της εσωτερικής και της εξωτερικής πραγματικότητας.

Όπως υπογραμμίζει η Ντετιβίλ, η ικανότητα να είσαι μόνος παρουσία ενός άλλου, που δεν είναι παρεμβατικός αλλά επιτρέπει να είσαι μόνος, είναι άλλη μια συνθήκη που στη σημερινή εποχή δεν συναντάται. Αντίθετα παρατηρείται μια διαρκής υπερδιέγερση, τίποτα δεν σταματά ποτέ, σαν η κοινωνία μας να ζει σε μανιακή φάση. Με την υπερίσχυση του διαδικτύου και της εικονικής, ηλεκτρονικής επικοινωνίας, δεν αφήνουμε τα παιδιά να είναι ήσυχα, να βαρεθούν, ώστε να παίξουν αφημένα στη δημιουργικότητά τους.

Στο τρίτο και τελευταίο μέρος του βιβλίου έχει δοθεί ο τίτλος «Η ιδιαιτερότητα του Γουίνικοτ στο πλαίσιο της θεραπείας». Το ενδιαφέρον της συζήτησης στρέφεται στον τρόπο που ο Γουίνικοτ αντιλαμβάνεται τη θεραπευτική διαδικασία και τον άξονα μεταβίβαση-αντιμεταβίβαση. Ο ασθενής βιώνει τον ενδιάμεσο αναλυτικό χώρο μέσω της ικανότητάς του να είναι, ίσως για πρώτη φορά, μόνος πλάι στον παρόντα και μη παρεμβατικό αναλυτή. Για ορισμένους ασθενείς αυτό αποτελεί ανάγκη και όχι επιθυμία. Εξάλλου ο ασθενής μπορεί να επικοινωνήσει και σιωπηλά, χωρίς βλεμματική επαφή, όπως το βρέφος που προλεκτικά βρίσκεται σε φάση υπονοούμενης επικοινωνίας με υποκειμενικά αντικείμενα. Η θέση αυτή βέβαια βρίσκεται πολύ κοντά και στη μη-επικοινωνία. Ο αναλυτής δεν χρειάζεται να σπάει τη σιωπή, αλλά να προσπαθεί να ταυτίζεται με ό,τι ζωντανό υπάρχει στον ασθενή. Η ικανότητά του αναλυτή να είναι μόνος, μια συνθήκη που επιτρέπει το ονειρεύεσθαι και το παίζειν, βρίσκεται πολύ κοντά στη φροϋδική θέση για την ικανότητα του αναλυτή να σκέφτεται και να ονειροπολεί με ελεύθερα κυμαινόμενη προσοχή.

Η ικανότητα για παλινδρόμηση ενυπάρχει στο άτομο και επιτυγχάνεται όταν του δίνεται η δυνατότητα.

Η παλινδρόμηση είναι μια κατάσταση στην οποία οδηγεί η θεραπεία ή καλύτερα μια κατάσταση την οποία επιτρέπει το θεραπευτικό περιβάλλον, ώστε ο ασθενής να μπορέσει να περάσει στη χρήση του με τη στήριξη του θεραπευτή. Το παιδί μπορεί να παλινδρομεί μόνο με τη στήριξη των γονιών του. Ο Γουίνικοτ δεν χρησιμοποιεί τον όρο αρνητικά με τη φροϋδική έννοια της αντίστασης μέσω της επιστροφής σε προγενέστερους τύπους ικανοποίησης. Βλέπει την παλινδρόμηση θετικά, την επιτρέπει και την υποστηρίζει ως τη δυνατότητα επιστροφής σε μία κατάσταση εξάρτησης, να αφήνεσαι δηλαδή παρουσία ενός αλλού. Το αναλυτικό πλαίσιο (συχνότητα συνεδριών, τακτικότητα, ακρίβεια της ώρας, θερμοκρασία περιβάλλοντος) δημιουργεί, όπως ο θηλασμός, αίσθημα απόλυτης ασφάλειας και ευνοεί την παλινδρόμηση με εμπιστοσύνη στον αναλυτή. Η ικανότητα για παλινδρόμηση ενυπάρχει στο άτομο και επιτυγχάνεται όταν του δίνεται η δυνατότητα. Πρόκειται για την επιστροφή στο σημείο πριν από το τραύμα, εκεί όπου ανακόπηκαν οι διαδικασίες ωρίμανσης με αποτέλεσμα μια δυσαρμονία στην ανάπτυξη.

Η θεραπεία λοιπόν για το Γουίνικοτ είναι μια διαδικασία ανάκτησης των διαδικασιών ωρίμανσης, είναι ο τόπος όπου ο ασθενής θα μπορέσει, χάρη στο κράτημα του αναλυτή, να βρει αυτό που είχε λείψει στην ανάπτυξή του. Το κράτημα του αναλυτή είναι αυτό που απαντά σε μια αναγκαιότητα του ασθενή για ψυχική ωρίμανση. Η φροϋδική αντίληψη για τη θεραπεία από την άλλη αφορά την ανάμνηση και την ερμηνευτική διεργασία εκείνων τα οποία δεν είχαν τύχει επεξεργασίας όταν συνέβησαν, με τον αναλυτή να εμφανίζεται πιο ουδέτερος και απόμακρος.

Η εκπαίδευση της Ντετιβίλ ήταν φροϋδική και στη συνέχεια λακανική. Η συνάντηση της με το έργο του Γουίνικοτ την οδήγησε σε διαφορετική ψυχική θέση σε σχέση με την αντίληψή της γύρω από τη μεταβίβαση και την αντιμεταβίβαση, σε μια θέση λιγότερο απόμακρη. Την επηρέασε στον τρόπο που σκέφτεται για τον ασθενή, δηλαδή την ενθάρρυνε να ακούει την ανάγκη και την αγωνία του ασθενή και να τις λαμβάνει υπόψη προβαίνοντας ακόμη και σε πράξεις ισάξιες ερμηνείας. Κρίνει ότι κάποιες φορές η λεκτική ερμηνεία είναι πιθανό να αγγίξει μόνο τη νόηση του ψευδούς εαυτού.

Επίσης θεωρεί ότι είναι πιο σημαντικό να καταπιαστεί με τη μεταβίβαση και την αντιμεταβίβαση σε ένα πιο αρχαϊκό επίπεδο: ο αναλυτής πρέπει να παραμένει στη θέση του διατηρώντας τη δυνατότητα δημιουργίας ενός δεσμού ή προσφοράς ενός τόπου για τον ασθενή, όπως το αντικείμενο που επιβιώνει ώστε να μπορέσει να περάσει ο ασθενής στη χρήση του αντικειμένου. Αυτό ισοδυναμεί με τις ιδέες του Μπιόν περί εμπερίεξης ανεπεξέργαστων στοιχείων β και μετασχηματισμού τους μέσω της λειτουργίας Α. Ακόμη και το μίσος είναι μέρος της αντιμεταβίβασης, όπως οι στιγμές μίσους της μητέρας για ορισμένες συμπεριφορές του βρέφους της, αρκεί το μίσος αυτό να γίνεται αποδεκτό και να μην διαψεύδεται. Από την άλλη, όπως υπογραμμίζει η Ντετιβίλ, παρατηρείται συχνότερα σήμερα οι αναλύσεις να γίνονται πιο απαιτητικές καθώς οι ασθενείς αντιστέκονται περισσότερο, δεν διατίθενται να αλλάξουν την ψυχική τους οικονομία και να παραιτηθούν του συμπτώματος.

Κάπου εδώ έχουμε πια φτάσει στον επίλογο του βιβλίου. Στο κλείσιμο της εργασίας της η Νικολοπούλου δεν παραλείπει να επισημάνει ορισμένες από τις κρίσιμες διατυπώσεις του Γουίνικοτ στην πορεία του έργου του. Ήταν αυτός που φανέρωσε το παράδοξο στη ρίζα της δημιουργικότητας χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του «δημιουργηθέντος-ευρεθέντος», περιέγραψε τη σημασία της δημιουργικότητας και της υποκειμενικής αίσθησης του «υπάρχειν» ως «εκείνο που δίνει στο άτομο την αίσθηση ότι αξίζει τον κόπο κανείς να ζει τη ζωή», δε δίστασε να τονίσει την ανάγκη να έχει βιώσει κανείς το μέγιστο της καταστροφικότητας προκειμένου να βιώσει την αγάπη, ανέδειξε τη θεμελιώδη σημασία των περιβαλλοντικών συνθηκών στη διευκόλυνση της δόμησης του ψυχικού κόσμου, της ψυχικής ωρίμανσης αλλά και της σχέσης με τον άλλον και, τέλος, επεσήμανε τα όρια της κατανόησης του αναλυτή θεωρώντας ότι «ο ασθενής κατέχει τις απαντήσεις».

Θα κλείσω αυτήν την παρουσίαση αντηχώντας την ελπίδα της Νικολοπούλου η συνομιλία που αποτυπώνεται στο βιβλίο αυτό να αποτελέσει έναυσμα για όσους δεν γνωρίζουν τον Γουίνικοτ να τον ανακαλύψουν και για όσους τον γνωρίζουν να τον ξανασυναντήσουν. 

* Το κείμενο έχει βασιστεί σε ομιλία του συγγραφέα στην εκδήλωση που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Αρμός για την παρουσίαση του βιβλίου, στις 10 Ιουνίου 2023 στον Κήπο του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών.

* Ο ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΚΟΥΛΟΣ είναι κλινικός ψυχολόγος και μέλος του Ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Γουίνικοτ.