alt

Για τον τόμο του Γιώργου Σεφέρη «Επιστολές στην αδελφή του Ιωάννα (1934-1939)» (Εισαγωγή/Επιμέλεια/Σημειώσεις: Γιώργος Δ. Παναγιώτου, εκδ. Μελάνι).

Της Άλκηστης Σουλογιάννη

Καταρχάς, και για μία ακόμα φορά, ερχόμαστε να αντιμετωπίσουμε το αυτονόητο: ότι δηλαδή ο Γιώργος Σεφέρης (1900-1971) αντιπροσωπεύει σημαντική όσο και διαρκούς ισχύος σταθερά στη νεοελληνική λογοτεχνική (και όχι μόνον) πραγματικότητα, ως εστίαση γενικού ενδιαφέροντος για ζητήματα αισθητικά, ιδεολογικά, πολιτικά που αφορούν έναν αμιγώς δημιουργικό λόγο, καθώς και έναν ευρύτερο ορίζοντα συγγραφικής παραγωγής που αποτυπώνει τη συμμετοχή του Σεφέρη ως δημιουργού και ως διπλωμάτη στη σύνθεση του γενικού, ελληνικού και διεθνούς τοπίου.

Ο Γιώργος Σεφέρης εξακολουθεί να «υποδεικνύει» ατραπούς προσέγγισης σε περιοχές, όπου ανιχνεύονται στοιχεία πρόσφορα σε πρόσληψη ή εκτίμηση κάτω από νέες ή νεότερες εστιάσεις ενδιαφέροντος. Στην περίπτωση αυτή εντάσσεται ο ανά χείρας τόμος με την έκδοση σαράντα μιας επιστολών του Σεφέρη προς την αδελφή του Ιωάννα Σεφεριάδη-Τσάτσου (1909-2000).

Υπ’ αυτές τις προϋποθέσεις, ο Σεφέρης κατ’ επανάληψη και με πλείστες αφορμές έχει δεχτεί αποδεδειγμένα εξαντλητικές επισκέψεις τόσο από τους ειδικούς περί τα λογοτεχνικά (κυρίως, αλλά όχι μόνον) πράγματα, όσο και από μιαν ευρύτερη κοινότητα αποδεκτών των έργων της τέχνης. Και εδώ βρίσκουμε μια ωραία ευκαιρία να θυμηθούμε πάλι (σαν επιστροφή σε παλιότερα βιβλία μας) σημαντικά τεκμήρια αυτών των επισκέψεων, όπως είναι η μελέτη (διδακτορική διατριβή που προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση) του Νάσου Βαγενά με τον τίτλο Ο ποιητής και ο χορευτής: Μια εξέταση της ποιητικής και της ποίησης του Σεφέρη (Κέδρος 1979), ή η μονογραφία του Roderick Beaton με τον τίτλο George Seferis Waiting for the angel (1983, ελληνική έκδοση με τον τίτλο Γιώργος Σεφέρης – Περιμένοντας τον άγγελο, μτφρ. Μίκα Προβατά, εκδ. Ωκεανίδα 2003).

Σε πείσμα πάντως αυτών των εξαντλητικών επισκέψεων, ο Γιώργος Σεφέρης εξακολουθεί να «υποδεικνύει» ατραπούς προσέγγισης σε περιοχές, όπου ανιχνεύονται στοιχεία πρόσφορα σε πρόσληψη ή εκτίμηση κάτω από νέες ή νεότερες εστιάσεις ενδιαφέροντος. Στην περίπτωση αυτή εντάσσεται ο ανά χείρας τόμος με την έκδοση σαράντα μιας επιστολών του Σεφέρη προς την αδελφή του Ιωάννα Σεφεριάδη-Τσάτσου (1909-2000), ιδιαιτέρως ισχυρή προσωπικότητα με έντονη παρουσία στον χώρο της διανόησης και του κοινωνικού βίου, και με ενδιαφέρουσα συγγραφική δραστηριότητα (στο πλαίσιο της οποίας και το βιβλίο Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης, Εστία 1973). Στη σειρά των επιστολών προς την Ιωάννα παρεμβάλλονται τρεις επιστολές που ο Σεφέρης απευθύνει στον Κωνσταντίνο Τσάτσο (1899-1987), νομικό, φιλόσοφο, ακαδημαϊκό, πολιτικό (μεταξύ άλλων δημοσίων καθηκόντων, πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας 1975-1980), ενώ μία επιστολή απευθύνεται από κοινού και στους δύο. Οι σύντομες έως εκτενέστατες επιστολές αυτές του Σεφέρη προέρχονται από το Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, σπουδαία ενότητα μεταξύ πλείστων άλλων μέσα στο πλουσιότατο υλικό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, και καλύπτουν τη χρονική περίοδο από την Πρωτοχρονιά του 1934 μέχρι τον Ιούλιο του 1938 (τη σειρά ολοκληρώνει το επιγραμματικό περιεχόμενο μιας καρτ-ποστάλ σταλμένης τον Μάιο του 1939), ενώ σύμφωνα με πληροφορίες από το εισαγωγικό κείμενο του επιμελητή αυτής της έκδοσης Γιώργου Δ. Παναγιώτου θα ακολουθήσει η έκδοση και άλλων τόμων με ανάλογο περιεχόμενο.

alt
Η Ιωάννα Τσάτσου γεννήθηκε στη Σμύρνη και ήταν
κόρη του Στέλιου Σεφεριάδη, καθηγητή Διεθνούς
Δικαίου, και της Δέσπως Τενεκίδη. Αδέλφια της ήταν οι
Γιώργος Σεφέρης και Άγγελος Σεφεριάδης. Το 1914
εγκαταστάθηκε με την οικογένειά της στην Αθήνα.
Σπούδασε νομικά στο πανεπιστήμιο Αθηνών, έκανε
διδακτορική διατριβή αλλά δεν ασχολήθηκε με την
δικηγορία. Ασχολήθηκε με την ποίηση και την
συγγραφή ιστορικών και λογοτεχνικών βιβλίων.



Ο Σεφέρης στέλνει επιστολές από το Λονδίνο, όπου το 1934 (και από το 1931) υπηρετεί στο Γενικό Προξενείο της Ελλάδος, από την Κορυτσά όπου κατά την περίοδο από τον Νοέμβριο του 1936 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1937 υπηρετεί ως Πρόξενος, από την Αθήνα όταν η οικογένεια Τσάτσου βρίσκεται σε διακοπές, από το Πήλιο και τον Βόλο όπου ο Σεφέρης περνά τις διακοπές του, ενώ η καρτ-ποστάλ που κλείνει τη σειρά των επιστολών έρχεται από το Βουκουρέστι. Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον (εξ ορισμού αναμενόμενο, άλλωστε) περιεχόμενο των επιστολών εντοπίζουμε πληροφορίες περί ελληνικής και ξένης διπλωματίας με σχετικά σχόλια του Σεφέρη (η επικοινωνία του Σεφέρη με την κεντρική Υπηρεσία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών στο πλαίσιο διαχείρισης θεμάτων προσωπικού και υπηρεσιακού ενδιαφέροντος, του Κυπριακού συμπεριλαμβανομένου, οι διελκυστίνδες στις διαπροσωπικές σχέσεις των Ελλήνων διπλωματών, οι σχέσεις του Σεφέρη με τους συναδέλφους του και με τις βαθμίδες της τοπικής κοινωνίας στην Αλβανία), σε συνδυασμό με λεπτομέρειες από τον πολιτικό βίο στην Ελλάδα (τα πολιτικά γεγονότα της δεκαετίας 1930: το αποτυχόν κίνημα του Ελευθερίου Βενιζέλου τον Μάρτιο 1935, η παλινόρθωση της μοναρχίας στην Ελλάδα και η επιστροφή του Γεωργίου Β΄, το καθεστώς Ιωάννου Μεταξά) και στην Αλβανία (το επίσης αποτυχόν κίνημα τον Μάρτιο 1937 εναντίον του βασιλιά Ζόγου Α΄). Στο πλαίσιο αυτό ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν τα αυτοκριτικά σχόλια του Σεφέρη για την επαγγελματική/διπλωματική δραστηριότητά του σε σχέση με τη συγκυρία, κατά την οποία γράφονται:

«[…] την καριέρα μου, την κοίταξα τώρα τελευταία σαν μια ολόκληρη ζωή ως πέρα, στην άκρη. Δεν έχω φιλοδοξίες, […]. Βέβαια θα έκανα οτιδήποτε για να υπηρετήσω τον τόπο μου. Και στη θέση που έτυχε να βρεθώ υπηρέτησα καλά, θυσιάζοντας πολλές φορές πράγματα που αληθινά μου στοίχισαν. Έχω τη συνείδησή μου ήσυχη σ’ αυτό το κεφάλαιο».

«Εδώ βρήκα αρκετή δουλειά κι ένα δυο αβαρίες, π.χ. τον μισθό μου κουτσουρεμένο κατά ¼ (μέτρο γενικό) κ.τ.λ. […] Βαρέθηκα να είμαι παιχνίδι του καιρού και των ταξιδιών».

Στο ίδιο κλίμα εντάσσονται και οι παραγγελίες του Σεφέρη για την «ενίσχυση» της διαβίωσής του στην Κορυτσά: μεταξύ ποικίλων άλλων, βαλίτσα «με όλα τα είδη ασπρικής που είναι στην ντουλάπα της κάμαράς μου», ποτήρια, μαχαιροπιρουνάκια του γλυκού, σοκολάτες Παυλίδη και μπισκότα Παπαδοπούλου, ζυμαρικά Μίσκο, κρασιά Δεμέστιχα και της Σάμου, κονιάκ κοινό Βαρβαρέσου και V.S.O.P. Καμπά, λάδι, τσιγάρα Παπαστράτου 1.

«Αλλά δεν καταλαβαίνω το μυθιστόρημα. Κάποτε μου μοιάζει σαν ένα από τα βιομηχανοποιημένα είδη της εποχής μας. Τι μας αφήνει ένα μυθιστόρημα; Μας αφήνει, στις καλές του, τίποτε περισσότερο από ένα σύντομο ποίημα; Δε φαντάζομαι, τότε γιατί τόσο μελάνι και τόσο χαρτί. Ξέρω, οι άνθρωποι τώρα χρειάζονται μια μηχανική απασχόληση –ας είναι και στο διάβασμα– για να σκοτώνουν τον καιρό τους […]. Αλλά είναι λόγος αυτός;»

Παράλληλα, εντοπίζουμε διατυπώσεις απόψεων του Σεφέρη για τη δημιουργική παραγωγή του. Π.χ.: «Η φράση κάνει το δρόμο της, θέλει να φτιάξει τη δική της αλχημεία. Ποτέ μου δε δοκίμασα όσο τώρα τελευταία αυτό [το] επίπονο και οδυνηρό πράγμα που είναι η λεγόμενη τέχνη, δηλαδή να έχεις υλικό για τον ίδιο τον εαυτό σου και να τον πελεκάς από δω κι από κει ώσπου να λαλήσει». Ανιχνεύουμε αναφορές στην εμβληματική ποιητική συλλογή Στροφή, σε ποιήματα που σήμερα συναντούμε στις συλλογές Τετράδιο γυμνασμάτων και Σχέδια για ένα καλοκαίρι, επίσης ιδιαίτερη αναφορά στη συλλογή Μυθιστόρημα και στη μετάφραση του έργου στα γαλλικά από τον Ελβετό νεοελληνιστή και μουσικολόγο Σαμουέλ Μπω-Μποβύ, επίσης αναφορά στις Δοκιμές και στη μετάφραση του Σεφέρη για την Έρημη Χώρα του Τ.Σ. Έλιοτ. Εδώ και μια κριτική αναφορά του Σεφέρη στο γραμματολογικό είδος που αντιπροσωπεύει το μεγάλο μυθιστόρημα, με αφορμή αναγνώσματά του από την αγγλική λογοτεχνία: «Αλλά δεν καταλαβαίνω το μυθιστόρημα. Κάποτε μου μοιάζει σαν ένα από τα βιομηχανοποιημένα είδη της εποχής μας. Τι μας αφήνει ένα μυθιστόρημα; Μας αφήνει, στις καλές του, τίποτε περισσότερο από ένα σύντομο ποίημα; Δε φαντάζομαι, τότε γιατί τόσο μελάνι και τόσο χαρτί. Ξέρω, οι άνθρωποι τώρα χρειάζονται μια μηχανική απασχόληση –ας είναι και στο διάβασμα– για να σκοτώνουν τον καιρό τους […]. Αλλά είναι λόγος αυτός;»

Αυτά σε συνδυασμό με ιδιαίτερες αναφορές του Σεφέρη σε μεγέθη από το ευρύτερο λογοτεχνικό περιβάλλον της εποχής, όπου μεταξύ πλείστων άλλων ο Άγγελος Τερζάκης, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Γιώργος Κατσίμπαλης, ο Ανδρέας Καραντώνης και το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα ή ο Δημήτρης Φωτιάδης και το περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα. Κυρίως στις επιστολές εντοπίζουμε λεπτομέρειες που προσδιορίζουν την ανθρώπινη πλευρά στην εσωτερική της διάσταση πίσω από την αναπτυσσόμενη μορφή του δημιουργού Γιώργου Σεφέρη:

«Η πρωτοχρονιά δεν μου ήταν ποτέ μεγάλη διασκέδαση», «Δυστυχώς εγώ […] δεν έχω πολλές ψυχικές δυνάμεις διαθέσιμες», «Περίεργη μοίρα, μόλις κρατηθώ από έναν άνθρωπο, βουλιάζει είτε εκείνος είτε εγώ», «Είναι μέσα στη φύση του ανθρώπου, έλεγε η Αρετούσα, να γυρεύει λίγη αγάπη. Την παίρνει όπου τη βρει. Είμαι τριγυρισμένος από πηγάδια. Στο καθένα έχει βυθίσει και ένα γνώριμο πρόσωπο. Τα φέρνω γύρα και φωνάζω μέσα στον καθένα: Γιάννη! Κώστα! Κούλα! Κατίνα! […] Όλα τούτα βέβαια είναι συναισθηματικά παράπονα που έχει μάθει κανείς να αντιμετωπίζει», «Βέβαια η μελαγχολία χαρίζει πολλά αγαθά», «Μήπως έκανα τίποτε άλλο στη ζωή μου από “μουσική” που λέει ο Πλάτωνας. Αν δεν ήταν αυτό το δαιμόνιο, τι σπουδαίος άνθρωπος που θα είχα γίνει. […] Μπορεί να χαλνά ο κόσμος, άμα πλησιάσει, κόβομαι στη μέση», «Αλήθεια, δεν γυρεύει κανείς ούτε να φύγει, ούτε να ταξιδέψει, ούτε να ξαναβρεί ανθρώπους που αγαπά, ούτε ακόμη να δημιουργήσει. Κατά βάθος γυρεύει να βγει από τον εαυτό του και ίσως το κριτήριο της αξίας του καθενός μας να είναι ο τρόπος που ο καθένας μας καταφέρνει να βγαίνει από τον εαυτό του. Κι εγώ τώρα πρέπει πάλι να βαλθώ να ξεκολλήσω από τον εγωκεντρικό μου κύκλο. Μακάρι να τα καταφέρω χωρίς πολλές αβαρίες», «Έχασα πολλά χρόνια για να συνηθίσω τη ζωή μου. Για να μάθω να μη χάνομαι», «Έχω χωρίσει τον κόσμο σε δύο, στα πάνω όνειρα με τον ήλιο και τη θάλασσα και τις νύμφες, και στα κάτω όνειρα μ’ αυτή την υγρασία υπογείου και με τους κακούς δαιμόνους που χοροπηδούν πάνω στις εικόνες της μοναξιάς μας», «Μ’ αρέσει η βεβαίωση πως έχω κακό χαρακτήρα», «Εδώ που έφτασα, στη ζωή, έχω το συναίσθημα του τι μπορώ να έχω. […] Τώρα που κάθομαι κάπως γαληνεμένος και συλλογίζομαι, λογαριάζω καμιά φορά πόσες απαιτήσεις είχε από μένα η ζωή και πόσο μόνο μ’ άφησε για να ανταποκριθώ σ’ αυτές τις απαιτήσεις. Ευτυχώς που μια κάποια επιπολαιότητα του χαρακτήρα μου δε με άφησε ποτέ να πάρω το ύφος του ιδρωμένου ή του πληγωμένου ήρωα».

Στην ατμόσφαιρα αυτή ανήκουν και οι αντιδράσεις του Σεφέρη σε ό,τι αφορά την άνιση ή και «ασυνεπή» ανταπόκριση στις επιστολές του από την πλευρά της «silent sister» Ιωάννας:

«Τη μόνη δικαιολογία που θα έβρισκα στη σιωπή σας θα ήταν να είχατε βαρεθεί τα γράμματα όπως εγώ. Επειδή όμως δε βλέπω κανένα λόγο να συντρέχει για μια τέτοια βαρεμάρα, δεν μπορώ να καταλάβω τι έχετε πάθει. Είμαστε μια ρομαντική οικογένεια που καταναλίσκαμε τα συναισθήματά μας κοιτάζοντας το ταβάνι. […] Θέλετε να σας γράφω ή όχι; Αν θέλετε, πρέπει να μου γράφετε κι εσείς. Αλλιώς μού είναι ολωσδιόλου αδύνατο να χρησιμοποιώ το κενό για γραμματοκιβώτιο. Σας αφήνω να μου φτιάνετε με άπειρη στοργή συνοικέσια γύρω από το πατρογονικό τραπέζι συμμετέχοντας στις εκδηλώσεις αυτές της αγάπης σας όσο και το φερφορζέ που θα κρέμεται από πάνω από τις κορφές σας», «Να ήξερες τι θα πει να είσαι ολομόναχος και με πόση λαχτάρα περιμένεις κάθε πρωί τον ταχυδρόμο, θα με καταλάβαινες. Κατά βάθος κανείς άλλος δε μπορεί να είναι στερεά κοντά μου παρά εσύ», «Το γράμμα σου τώρα δα. (Μα γιατί πάντα τόσο βιαστικά; Μου είναι ανυπόφορη η βιασύνη, σε ορισμένα πράγματα τουλάχιστο. Άμα δε γίνεται αλλιώς, δε γίνεται αλλιώς. Ωστόσο εγώ σου γράφω ολόκληρα μυθιστορήματα.)».

alt
Η Φίλη Καρτάλη, η οποία αναφέρεται στις επιστολές
ως «Κλέλια», σε μια φωτογραφία από το 1937
στο πλοίο από Πειραιά προς Βόλο.
Η γνωριμία τους έγινε κατά τη διάρκεια ενός
σύντομου χωρισμού του από τη Μάρω Σεφέρη.



Μέσα στην πινακοθήκη αυτή των εσωτερικών τοπίων (και όσων άλλων ομοειδούς περιεχομένου) συναντούμε σε δεσπόζουσες θέσεις προσωπεία με ιδιαίτερο αισθητικό και σημασιολογικό αντίκρισμα που λειτουργούν ως δίαυλοι για τη διέλευση υλικού από προσωπικές ερωτικές σχέσεις, όπως είναι το «γαζέλι», η «Κλέλια» ή η «νύμφη της δεξαμενής». Στον ορίζοντα αυτής της εσωτερικής, υποκειμενικής πραγματικότητας, όπου εντοπίζεται η αυτονόητη παρουσία μελών της οικογένειας Σεφεριάδη (ο διαπρεπής νομικός πατέρας Στυλιανός Σεφεριάδης, ο αδελφός Άγγελος, ο θείος Σωκράτης, ο παππούς Πρόδρομος, ο μεγάλος θείος Αναστασάκης), διασταυρώνουν τις διαδρομές τους κατά παραβίαση χωροχρονικών παραμέτρων, μεταξύ πλείστων άλλων, ο Αισχύλος και ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων και ο Πλούταρχος, ο Δημήτρης Γληνός και ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Ξενοφών Ζολώτας και ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, ο Κ. Π. Καβάφης και ο Νίκος Καζαντζάκης, ο Άγγελος και η Άννα Σικελιανού, η Έλλη Λαμπρίδη και ο Ζήσιμος Λορεντζάτος, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και ο Κωστής Παλαμάς, ο Ιωάννης Συκουτρής και ο Περικλής Γιαννόπουλος, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Θεμιστοκλής Τσάτσος. Ακόμα: ο Ντάντε, ο Προυστ, ο Ρίλκε, ο Σέλλεϋ. Ή ακόμα ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και ο Σοπέν.

Ενώ ο Σταντάλ και το μυθιστόρημα Το Μοναστήρι της Πάρμας προσφέρουν μια εξαιρετική ευκαιρία στον Σεφέρη προκειμένου να αξιοποιήσει την Πάρμα ως το θεματικό και τοπογραφικό ισοδύναμο της πόλης του Βόλου (όπου η πλατεία του Αγίου Νικολάου παραπέμπει στην Piazza San Nicolò και στο φερώνυμο ποίημα του Σεφέρη) για τη μυθιστορηματική, αντιστικτική και συνδηλωτική συσχέτιση των οικογενειών Conti και Καρτάλη. Εδώ ο κειμενικός κόσμος του Σταντάλ λειτουργεί ως όχημα για την ιδιαιτέρως παραστατική και στα όρια της δημιουργικής γραφής αφήγηση της προσωπικής ερωτικής ιστορίας του επιστολογράφου Σεφέρη. Πρόκειται για μια εξόχως γοητευτική αφηγηματική δομή που καταργεί τη μορφή των επιστολών προς την Ιωάννα και προσκαλεί σε υποδοχή ομόλογη εκείνης που έτυχε ο εξίσου γοητευτικός κόσμος στο μυθιστόρημα του Σεφέρη με τον τίτλο Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (Ερμής 1974, μεταθανάτια έκδοση), ίσως και σε μια παράλληλη-παραπληρωματική ανάγνωση κάτω από την οπτική των «επιστολικών» δεδομένων που συναντούμε στον ανά χείρας τόμο. Επιπλέον, και στις δύο περιπτώσεις τοπόσημα από τον εξωτερικό, αντικειμενικό κόσμο (αναγνωρίζονται να) προβάλλουν μια μυθική διάσταση ανεξάρτητα από την πραγματική υπόστασή τους. Στο πλαίσιο αυτό, και σε ό,τι αφορά περαιτέρω τον συγκεκριμένο τόμο, συγκρατούμε ακόμα τόσο τα σχετικά με το Σανατόριο Πηλίου που δημιούργησε στις αρχές του 20ού αιώνα ο γιατρός Γεώργιος Καραμάνης (1873-1964) ως το πρώτο «σανατόριο ύψους» για φυματικούς στην Ελλάδα, όσο και τα σχετικά με το σπίτι στον οικισμό Περιβόλα στην Αίγινα (πρώτος ιδιοκτήτης ο Σπυρίδων Τρικούπης).

Τις πληροφορίες που προσφέρει αφειδώς (και) ο ανά χείρας τόμος, διεκπεραιώνει με τον σταθερά αναγνωρίσιμο χαρακτήρα λόγος άκρως παραστατικός, στοχαστικός και αφοριστικός, κριτικός και ειρωνικός έως σαρκαστικός, βαθύτατα εξομολογητικός και αναλυτικός, πλήρης συναισθήματος ενίοτε πικρού...

Αυτά τα δεδομένα και όσα άλλα ομοειδή συνθέτουν ένα μείζον πεδίο ποικίλων πληροφοριών σχετικά με την προσωπική ζωή του Γιώργου Σεφέρη μέσα στο ποικιλόμορφο κοινωνικό τοπίο της δεκαετίας 1930. Εδώ την εστίαση ενδιαφέροντος κατέχει η έμφαση στη δημιουργική πρόσληψη της εξωτερικής, αντικειμενικής πραγματικότητας, στο πλαίσιο της οποίας ζητήματα από τον επαγγελματικό βίο του Σεφέρη (του διπλωμάτη Γεωργίου Σεφεριάδη) αποτελούν στοιχεία που δοκιμάζουν τις αντοχές του. Τις πληροφορίες που προσφέρει αφειδώς (και) ο ανά χείρας τόμος, διεκπεραιώνει με τον σταθερά αναγνωρίσιμο χαρακτήρα λόγος άκρως παραστατικός (το φαινόμενο της μεταφοράς σε πλήρη ανάπτυξη με τις συνακόλουθες γραμματικές εικόνες), στοχαστικός και αφοριστικός, κριτικός και ειρωνικός έως σαρκαστικός, βαθύτατα εξομολογητικός και αναλυτικός, πλήρης συναισθήματος ενίοτε πικρού, που συχνά επιδεικνύει μορφή λόγου προς εαυτόν. Ο σύγχρονος αναγνώστης αναγνωρίζει τη σταθερή, διαχρονική ποιότητα του ύφους (ακόμα και) στην κατεξοχήν προσωπική γραφή του Γιώργου Σεφέρη, σύμφωνα με τη βιωματική, αυτοαναφορική, ενδοσκοπική οπτική του, πράγμα που δηλώνει για μία ακόμα φορά την ενιαία γλώσσα του δημιουργού, όπως άλλωστε είχαμε προσφάτως την ευκαιρία να εκτιμήσουμε και στους δύο τελευταίους τόμους της σειράς με τον «καβαφικής» καταγωγής τίτλο Μέρες (Μέρες Η΄ / 2 Γενάρη 1961 – 16 Δεκέμβρη 1963, έκδοση 2018, και Μέρες Θ΄ / 1 Φεβρουαρίου 1964 – 11 Μάη 1971, έκδοση 2019: αμφότερες από τις εκδόσεις Ίκαρος).

alt
Γιάννης Τσαρούχης – Ιωάννα Τσάτσου

Η έκδοση του πρωτότυπου υλικού εδώ ενισχύθηκε με πλούσιο και λεπτομερή υποσέλιδο υπομνηματισμό, με ευρετήριο προσώπων και με ευρετήριο έργων του Σεφέρη, καθώς και με ενδεικτική φωτογραφική τεκμηρίωση.

Στο εκτενές κείμενο που εισάγει τον τόμο με τις επιστολές, παρακολουθούμε την επιχειρηματολογία του Γιώργου Δ. Παναγιώτου σχετικά με την οργάνωση, αξιοποίηση, τεκμηρίωση υλικού που είχε στη διάθεσή του. Στα παρακείμενα της έκδοσης ανήκουν επίσης αναφορές στην εργογραφία του Γιώργου Σεφέρη και σε σχετική βιβλιογραφία, αναφορές στην αλληλογραφία του Σεφέρη με έναν ευρύτερο κύκλο αποδεκτών (η αλληλογραφία με τον Γιώργο Θεοτοκά, τον Ανδρέα Καραντώνη, τον Γιώργο Κατσίμπαλη, τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, τον Νάνη Παναγιωτόπουλο, και βεβαίως η αλληλογραφία του Σεφέρη με τη Μαρώ), καθώς και δύο Επίμετρα, όπου αφενός γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας του Σεφέρη (Επίμετρο Ι), και αφετέρου τα συνδεόμενα με πληροφορίες από τις επιστολές ποιήματα «Piazza San Nicolò» και «Ωραίο φθινοπωρινό πρωί» (τα κείμενα των ποιημάτων και σχετικό πραγματολογικό υλικό, Επίμετρο ΙΙ). Η έκδοση του πρωτότυπου υλικού εδώ ενισχύθηκε με πλούσιο και λεπτομερή υποσέλιδο υπομνηματισμό, με ευρετήριο προσώπων και με ευρετήριο έργων του Σεφέρη, καθώς και με ενδεικτική φωτογραφική τεκμηρίωση.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, η πρόσληψη των πληροφοριών που προσφέρει η έκδοση αποτελεί μια ιδιαίτερη πρόκληση και για την ευρύτερη (πέραν των ειδικών) κοινότητα των αναγνωστών, οι οποίοι έχουν την ευκαιρία να καταδυθούν σε βαθύτερα στρώματα της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στον εσωτερικό άνθρωπο και στον δημιουργό Γιώργο Σεφέρη, ανεξάρτητα από τη χρονική απόσταση από την οποία βλέπουμε σήμερα αυτή τη σχέση, μέσα στα αντίστοιχα πολιτισμικά, κοινωνικά, πολιτικά τοπία της αντικειμενικής πραγματικότητας. Με αυτή την προϋπόθεση, οι σύγχρονοι αναγνώστες έχουν περαιτέρω την ευκαιρία να προσλάβουν το δημιουργικό έργο αυτού του εσωτερικού ανθρώπου ως σημαντικό δείκτη για το χωροχρονικό συνεχές.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).


Αποσπάσματα από το βιβλίο

«Η τελευταία αλληλογραφική μου πείρα με δίδαξε ότι εκφράζομαι ελεεινά. Κανείς δεν μπορεί να καταλάβει τι θέλω να πω. Επειδή η μοναξιά με έκανε πολύ εύθικτο, λέω κάποτε πως δε μένει καιρός στους ανθρώπους να με προσέξουν. Κι εγώ που ξόδεψα τόσα χρόνια της ζωής μου γυρεύοντας την ακρίβεια. Χαμένος καιρός; Δεν έχει σημασία – τώρα έχω πάλι μια ελπίδα και δεν μπορώ να στεναχωρεθώ».

(Κορυτσά, 20 Φεβρουαρίου [1937])

 

«Όταν έφτασα στην Κορυτσά, ανέβηκα σ’ ένα λόφο και κοίταξα τριγύρω. Όλο βουνά από παντού και στη μέση ένα τηγάνι, αυτό ήταν το τοπίο μου. Ποτέ δεν είχα σωστότερη εικόνα. Μέσα σ’ αυτό το τηγάνι τηγανίζομαι με σιγανή σιγανή φωτιά και το χειρότερο είναι ότι το τηγάνισμα τούτο σου δίνει το συναίσθημα της αιωνιότητας, που είναι μεγάλο συναίσθημα όπως λένε οι φιλόσοφοι. Μπαίνεις μέσα σ’ αυτό το συναίσθημα, όπως μπαίνεις μέσα σ’ ένα πουκάμισο, το πουκάμισο του Νέσσου, κολλάει πάνω στο πετσί σου και τρέχα να βγεις έξω έπειτα, φιλαράκο. Όσο λιγότερες κινήσεις κάνεις τόσο το καλύτερο. Μα σε μια τέτοια κατάσταση δεν κάνεις ποτέ λίγες κινήσεις, κάνεις πολλές, πάμπολλες σαν το ψάρι μέσα στο δίχτυ ή σαν τον μπούρμπουλα που είναι δεμένος από μια κλωστή».

([Κορυτσά,] 2.7.37)


alt

Επιστολές στην αδελφή του Ιωάννα (1934-1939)
Γιώργος Σεφέρης
Εισαγωγή, Επιμέλεια επιστολών, Σημειώσεις: Γιώργος Δ. Παναγιώτου
Μελάνι 2019
Σελ. 224, τιμή εκδότη €15,00

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΕΦΕΡΗ

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Κολυμπώντας στη λιμνούλα υπό βροχή» του Τζορτζ Σόντερς (κριτική) – Για την αυθεντική αγάπη της γραφής και της ανάγνωσης

«Κολυμπώντας στη λιμνούλα υπό βροχή» του Τζορτζ Σόντερς (κριτική) – Για την αυθεντική αγάπη της γραφής και της ανάγνωσης

Για το βιβλίο του Τζορτζ Σόντερς [George Sauders] «Κολυμπώντας στη λιμνούλα υπό βροχή» (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Πατάκη). Οι Ρώσοι «μάστορες» της γραφής, τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, αλλά και η χαρά της ανάγνωσης. Kεντρική εικόνα: © Syracuse.edu.

Γράφει ο Διονύ...

«Πώς να διαβάζουμε λογοτεχνία» του Τέρυ Ίγκλετον – Μια γλαφυρή εισαγωγή στον κόσμο της ανάγνωσης

«Πώς να διαβάζουμε λογοτεχνία» του Τέρυ Ίγκλετον – Μια γλαφυρή εισαγωγή στον κόσμο της ανάγνωσης

Για το βιβλίο του Τέρυ Ίγκλετον [Τerry Eagleton] «Πώς να διαβάσουμε λογοτεχνία» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, εκδ. Πεδίο]. Κεντρική εικόνα: (© Unsplash). 

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Το ερώτημα του τίτλου ...

«Τα όνειρα της καμήλας και άλλες ιστορίες για τη Συρία» της Ελένης Παπανδρέου (κριτική) – Στην επικράτεια του παραμυθιού

«Τα όνειρα της καμήλας και άλλες ιστορίες για τη Συρία» της Ελένης Παπανδρέου (κριτική) – Στην επικράτεια του παραμυθιού

Για το λεύκωμα της Ελένης Παπανδρέου «Τα όνειρα της καμήλας και άλλες ιστορίες για τη Συρία» (εκδ. Ιωλκός). Κεντρική εικόνα: Φωτογραφία της Ελένης Παπανδρέου από την έκδοση. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Στο ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

Λάβαμε από τον Διονύση Χαριτόπουλο την παρακάτω επιστολή, σχετικά με την επιλογή κριτικών κειμένων του Κωστή Παπαγιώργη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Κωστής Παπαγιώργης: Τα βιβλία των άλλων 1, Έλληνες συγγραφείς», το 2020. 

Επιμέλεια: Book Press

...
«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Επιλέξαμε 21 βιβλία ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Οι πρώτοι μήνες του 2024 έχουν φέρει πολλά και καλά βιβλία πεζογραφίας. Κι αν ο μέσος αναγνώστης βρίσκεται στην καλύτερη περίπτωση σε σύγχυση, στη χειρότερη σε άγχ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ