Ο πόλεμος του Μπάιρον, Ρομαντική εξέγερση - Ελληνική επανάσταση, του Ρόντρικ Μπίτον

Στα χρόνια της εγχώριας οικονομικής ύφεσης η δημόσια αντιπαράθεση γύρω από τις αιτίες της φουντώνει ολοένα περισσότερο και, δεδομένου ότι η πιθανότητα άμβλυνσής της δεν διακρίνεται στον βραχυχρόνιο ορίζοντα, η αντιπαράθεση δεν έχει λόγους να κοπάσει. Πού οφείλεται η παρατεταμένη οικονομική, κι όχι μόνο, κρίση; Οι απόψεις πέφτουν βροχή. Στην απερίσκεπτη πολιτική της Μεταπολίτευσης, λέει ένας. Στη δραματική ελληνική ιστορία του 20ού αιώνα, με αρχή τον Εθνικό Διχασμό, απαντά ένας άλλος. Στην επώδυνη γέννηση του νεοελληνικού κράτους πριν από δύο αιώνες, προσθέτει κάποιος τρίτος. Στο ότι ως απόγονοι των Βυζαντινών μάλλον ανήκομεν εις την Ανατολήν και δεν ταιριάζουμε στη Δύση. Στο «ελληνικό DNA» που ως τέτοιο είναι αΐδιο, για το καλό ή για το κακό, κι έτσι διαπνέει όλη την ελληνική ιστορία από αρχαιοτάτων χρόνων. Στις ξένες δυνάμεις που ανέκαθεν μας εκμεταλλεύονται. Όποια κι αν είναι η σωστή απάντηση (ή κι ένας συνδυασμός τους), αυτή συναρτάται και με τον ιστορικό χρόνο στον οποίο αποφασίζει να εντρυφήσει κανείς, τη σημασία του οποίου επιθυμεί να αναδείξει.     

Πώς σχετίζονται όσα βίωσε ο Μπάιρον με όσα ταλανίζουν σήμερα και στον ίδιο γεωγραφικό χώρο εμάς, τους απογόνους των επαναστατών;

Ο καθηγητής και συγγραφέας Roderick Beaton δεν χρειάζεται συστάσεις. Ως ένας από τους πλέον επαΐοντες στην ελληνική ιστορία και ιδίως στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, αποφάσισε να ασχοληθεί με αυτό το ζήτημα όταν ξέσπασε η εγχώρια οικονομική κρίση. Όχι όμως άμεσα, αλλά μέσα από το πρίσμα (ορθότερα: τα πολλαπλά πρίσματα) της ιστορίας του ασφαλώς γνωστότερου φιλέλληνα, του Λόρδου Μπάιρον (1788-1824). Τα δύο βασικά ερωτήματα που θέτει ο Beaton στο έργο του Ο πόλεμος του Μπάιρον. Ρομαντική εξέγερση, ελληνική Επανάσταση είναι τα εξής: τι ώθησε έναν από τους κορυφαίους ποιητές της νεωτερικότητας να ταξιδέψει σε έναν εμπόλεμο τόπο για να βοηθήσει τους κατοίκους του να ελευθερωθούν από τον μακραίωνο ζυγό τους, ιδίως μάλιστα όταν ο ίδιος έτρεφε μάλλον αρνητικά αισθήματα για τον ίδιο ακριβώς τόπο και τους ίδιους ακριβώς κατοίκους, τα οποία γεννήθηκαν κατά τα πρώτα του ταξίδια στον ευρύτερο –και τότε ακόμα υπόδουλο– ελλαδικό χώρο; Και πώς σχετίζονται όσα βίωσε ο Μπάιρον με όσα ταλανίζουν σήμερα και στον ίδιο γεωγραφικό χώρο εμάς, τους απογόνους των επαναστατών;

Η βιογραφία του Beaton ξεκινά με τα πρώτα σημαντικά έργα του Μπάιρον, φιλοδοξώντας να γεφυρώσει τον ποιητή στα γεννοφάσκια του, αυτόν που βρίσκεται «στη διαδικασία της επινόησης του εαυτού του» στο πλαίσιο της διάχυτης Ρομαντικής Εξέγερσης, με τον φτασμένο δημιουργό και τον έμπρακτο υπέρμαχο της Ελληνικής Επανάστασης. Ο Μπάιρον αρχίζει τα ταξίδια του στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1809 και σύντομα τον κεντρίζουν ένα σωρό καταστάσεις και πρόσωπα: από τα κλέφτικα τραγούδια και τις αλβανικές φορεσιές μέχρι τα γνωρίσματα των ντόπιων, μεταξύ των οποίων η οριακή ατομικότητα και αντιφατικότητα είναι μάλλον εκείνο που ταιριάζει περισσότερο με ό,τι έμελλε να γίνει ο «βυρωνικός ήρωας» στην ποίησή του.

Είναι αμφίθυμος απέναντι στην απελευθέρωση των Ελλήνων: από τη μία φαίνεται να την εύχεται, από την άλλη μοιάζει να τη βρίσκει από απίθανη έως και αχρείαστη.

Ωστόσο ο Μπάιρον δεν απολαμβάνει ό,τι κι αν συναντά. Για παράδειγμα, τα αρχαία ερείπια τού προξενούν ενδιαφέρον, αλλά και τον θλίβουν: ο Μπάιρον θέλει τη ζωή, τον έρωτα, τη δράση, όχι τον μαρασμό και τον θάνατο που αυτά τα ερείπια υποδηλώνουν. Τη νεοκλασική και αργότερα Ρομαντική ιδέα της ανασύστασης του αρχαίου κόσμου με επαναφορά του αρχαιοελληνικού πνεύματος στη νεώτερη Ευρώπη τη βρίσκει «καταγέλαστη», όπως γράφει το 1811. Συνάμα, είναι αμφίθυμος απέναντι στην απελευθέρωση των Ελλήνων: από τη μία φαίνεται να την εύχεται, από την άλλη μοιάζει να τη βρίσκει από απίθανη έως και αχρείαστη, με δεδομένο ότι εκείνοι τού έχουν αφήσει άσχημες εντυπώσεις. Η εικασία του το 1810 πως οι Έλληνες «ίσως να γίνουν υπήκοοι χωρίς να γίνουν σκλάβοι» τρομάζει με τη διορατικότητά της. 

Σύμφωνα με τον Beaton, στις πολιτικές του απόψεις ο λόρδος είχε μεν μια «φιλελεύθερη, προοδευτική κατεύθυνση», αλλά χωρίς να ξεχνά την ανώτερη κοινωνική καταγωγή του. Αυτή η διπλή πορεία άλλοτε ταιριάζει κι άλλοτε συγκρούεται με την αγάπη του για την εξεγερμένη ατομικότητα, που φαίνεται πάντως να διακρίνει όλους τους Ρομαντικούς, όπως ο Σέλλεϋ, του οποίου η ταραχώδης φιλία με τον Μπάιρον περιγράφεται με εκτενή και γλαφυρό τρόπο. Όπως ο Σέλλεϋ, έτσι και ο πρώιμος Μπάιρον παροτρύνει τους Έλληνες «αν θέλουν την ελευθερία τους, να μην εμπιστευτούν κανέναν εξωτερικό παράγοντα». Ωστόσο, η θέση αυτή θα αλλάξει άρδην τα επόμενα χρόνια, ιδίως όταν ο Μπάιρον αποφασίσει να κάνει την ούτως ειπείν στρατιωτική απόβασή του πρώτα στην Κεφαλονιά και μετά στο Μεσολόγγι. Μέχρι και τις αρχές του 1823, πάντως, ο Μπάιρον δεν έχει ακόμα αποφασίσει αν θα συμμετάσχει στον ελληνικό Αγώνα, αφού σκέφτεται να ταξιδέψει ακόμα και στην Αμερική ή την Αυστραλία, ενώ και η Ισπανία είναι στα σχέδιά του. Ο Μπάιρον είναι αποφασισμένος να πολεμήσει για χάρη της Ελευθερίας, μόνο που δεν είναι σίγουρος για τίνος την ελευθερία θέλει να αγωνιστεί.

«Ο θάνατος του Σέλλεϋ ήταν εκείνος που εκτόξευσε τον Μπάιρον σε ένα είδος στράτευσης, την οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα είχε αποτολμήσει. […] Η αναχώρηση του Μπάιρον για την Ελλάδα, εκείνο το βράδυ του Ιουλίου του 1823, ήταν η ουσία της ρομαντικής ποίησης, που είχε μεταφραστεί σε πολιτική».

Μία από τις προσωπικότητες που θα ωθήσουν τον Μπάιρον στην εντατικότερη ενασχόληση με την Ελλάδα, εμφυσώντας του παράλληλα την άποψη ότι χωρίς τους ξένους η επανάσταση και η επακόλουθη δημιουργία ενός κράτους δεν έχουν καμιά τύχη, είναι ο Φαναριώτης «πρίγκιπας» Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος στο βιβλίο του Beaton διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο. Η σχέση Μπάιρον και Μαυροκορδάτου θα περάσει από χίλια μύρια κύματα: ο πολιτικός θα είναι πάντως από τους βασικούς παράγοντες ως αποτέλεσμα των οποίων στο μυαλό του Μπάιρον η πολιτική θα αρχίσει να μετατρέπεται από ποίηση σε πράξη – «ίσως και να υπάρχουν/ λέξεις που είναι πράγματα», θα γράψει στο Τσάιλντ Χάρολντ. Πέρα από τον Μαυροκορδάτο, σημαντικό ρόλο θα παίξουν ανάλογες εξεγέρσεις στον ιταλικό χώρο όπου ο Μπάιρον έζησε για χρόνια, αλλά και ο άδοξος χαμός του φίλου του, Σέλλεϋ, ο οποίος είχε υμνήσει όσο ελάχιστοι την ελληνική εξέγερση (δική του είναι η περίφημη δήλωση «Είμαστε όλοι Έλληνες»). Όπως επισημαίνει ο Beaton, «Ο θάνατος του Σέλλεϋ ήταν εκείνος που εκτόξευσε τον Μπάιρον σε ένα είδος στράτευσης, την οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα είχε αποτολμήσει. […] Η αναχώρηση του Μπάιρον για την Ελλάδα, εκείνο το βράδυ του Ιουλίου του 1823, ήταν η ουσία της ρομαντικής ποίησης, που είχε μεταφραστεί σε πολιτική».   

Το δεύτερο μισό του βιβλίου ασχολείται επισταμένα με τη συμμετοχή και τη συνδρομή του Μπάιρον στην Ελληνική Επανάσταση. Με άξονα το βασικό πρόβλημα της Επανάστασης, που μετά τις πρώτες επιτυχίες δεν ήταν άλλο από το ποιος θα αναλάμβανε την εξουσία (οι «εκσυγχρονιστές»  ή οι «οπλαρχηγοί») και πώς θα ήταν αυτή (κεντρική σε ένα σύγχρονο κράτος ή περιφερειακή υπό την εξουσία των τοπικών αρχόντων), το βιβλίο αναλύει το πώς ο Μπάιρον βίωνε τις εμφύλιες διαμάχες, πώς βοήθησε οικονομικά (και συμβολικά), αλλά και τι τον εξαγρίωνε στους επαναστατημένους. Η σημαίνουσα θέση του Beaton είναι πως η δυσπιστία των οπλαρχηγών απέναντι στα «ξένα συμφέροντα» και τους καλλιεργημένους Έλληνες της διασποράς (τους οποίους θεωρούσαν εξίσου ξένους με τους κατεξοχήν ξένους) «έχει πιθανόν συντελέσει –περισσότερο από κάθε άλλον παράγοντα– στην ανάσχεση της ανάπτυξης και της αυτοπεποίθησης του ελληνικού κράτους, που εκδηλώθηκε την εποχή του Μπάιρον, συνεχίστηκε με τον διχασμό του 20ού αιώνα και κορυφώθηκε με την κρίση χρέους που ξέσπασε στη χώρα το 2010».

Ο Beaton δεν περιορίζεται λοιπόν στην ιστορία εκείνης της περιόδου και στη ζωή του Μπάιρον, αλλά συναρτά ορισμένα από τα τεκταινόμενα της επαναστατικής εποχής με τη μεταγενέστερη πορεία της Ελλάδας, θεωρώντας ορθά πως καταστάσεις και γνωρίσματα εκείνης της εποχής δεν πέρασαν ανεπιστρεπτί, απεναντίας επανέρχονται ποικιλοτρόπως στους δύο αιώνες που έχουν μεσολαβήσει. Δείχνοντας πειστικά πώς και γιατί ο Μπάιρον συμφωνούσε πολιτικά με τον εμφανώς αντιβυρωνικό Μαυροκορδάτο και όχι με τον Κολοκοτρώνη και τους άλλους οπλαρχηγούς, υποστηρίζει πως ο Μπάιρον στάθηκε «ρεαλιστής και ανοιχτόμυαλος στο θέμα της μελλοντικής μορφής διακυβέρνησης που επιθυμούσε να δει στην ανεξάρτητη Ελλάδα». Αυτή, κατά τη γνώμη του ποιητή, χρειαζόταν μια «ισχυρή εθνική κυβέρνηση», μια καλά οργανωμένη «οικονομική πολιτική» και μια «συνεκτική εξωτερική πολιτική». Η εκάστοτε επιτυχία ή αποτυχία του ελληνικού κράτους τους δύο αιώνες της ύπαρξής του ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με αυτές τις τρεις πτυχές που αναγνώρισε ο Μπάιρον. 

Ο Beaton αποδομεί τη συνήθη εξιδανίκευση με την οποία ανατραφήκαμε (Πόσο φιλέλληνας ήταν ο Μπάιρον! Πόσο ενωμένοι ήταν οι Έλληνες!), διαχωρίζοντας τη συνεισφορά του λόρδου από την αρνητική εικόνα του για τους Έλληνες.

Ο έντιμος και βαθυστόχαστος ποιητής ήθελε τον Αγώνα για την ελευθερία όλων, όχι για τα μεμονωμένα «άτομα ή τα κόμματα». Παρά την οικονομική βοήθεια που απλόχερα πρόσφερε, δήλωνε μέχρι το τέλος της ζωής του πως η αρνητική άποψη που είχε διαμορφώσει για τους Έλληνες δεν έχει αλλάξει. Συνεπώς δεν έπαψε να διαχωρίζει την επιθυμητή στρατηγική (η απελευθέρωση των Ελλήνων είναι ένας δίκαιος αγώνας απέναντι σε έναν απεχθή αφέντη) από τα προβληματικά γνωρίσματα που διαπίστωνε στον ντόπιο πληθυσμό. Λόγοι για να παρατήσει την ιδέα του Αγώνα υπήρξαν πολλοί: «οι ξένοι δεν είναι και τόσο ευπρόσδεκτοι στην Ελλάδα – από φθόνο», δηλώνει πως έχει ακούσει, προτού πάει. Ωστόσο πείστηκε πως οι Έλληνες, παρά την «αναξιότητα», την «ψευτιά», την «κολακεία» και τη «φαυλότητα» (δικές του οι λέξεις) που τους διέκρινε, τελικά αξίζουν την αρωγή του. Εδώ ο Beaton αποδομεί τη συνήθη εξιδανίκευση με την οποία ανατραφήκαμε (Πόσο φιλέλληνας ήταν ο Μπάιρον! Πόσο ενωμένοι ήταν οι Έλληνες!), διαχωρίζοντας τη συνεισφορά του λόρδου από την αρνητική εικόνα του για τους Έλληνες. Βέβαια, τα παραπάνω γνωρίσματα έχουν προφανώς οικουμενικό χαρακτήρα: ωστόσο, από τη στιγμή που είναι γνωρίσματα που εξακολουθούμε να τα διαπιστώνουμε σε τόσο μεγάλο βαθμό στην κουλτούρα μας δύο αιώνες μετά, αξίζει να τα δούμε και με τα μάτια ενός Δυτικού.

Aν ζούσε σήμερα ο Μπάιρον θα ήταν «μνημονιακός», όπως ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, και την εποχή της Επανάστασης.

Παρά τη δημιουργία, μετά τόσων κόπων και βασάνων, του νέου κράτους, γεγονός που ο Μπάιρον σίγουρα θα επικροτούσε, η μεταγενέστερη πορεία ενδέχεται να μην του άρεσε ιδιαίτερα. Σήμερα ο μέσος Έλληνας ταυτίζεται πολύ περισσότερο με τον Κολοκοτρώνη παρά με τον Μαυροκορδάτο (εύστοχο το σχόλιο του Beaton σχετικά με το γιγάντιο άγαλμα του πρώτου στην Παλιά Βουλή και την ανυπαρξία αντίστοιχων μνημείων για τον δεύτερο), κι αυτό αντανακλάται στις περισσότερες πράξεις και συμπεριφορές του, από τις πιο σημαντικές μέχρι τις πιο επουσιώδεις. Η «ανεξάρτητη Ελλάδα» κατέληξε στα μνημόνια και στον έλεγχο από τους δανειστές. Σύμφωνα με μια χαρακτηριστική δήλωση του Beaton σε συνέντευξή του το 2013, αν ζούσε σήμερα ο Μπάιρον θα ήταν «μνημονιακός», όπως ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, και την εποχή της Επανάστασης. Ναι μεν η αυτάρκεια που επιζητούσε ο Κολοκοτρώνης ήταν εύλογη –και ποιος δεν θέλει να είναι αυτάρκης…– αλλά η αυτάρκεια, η αυτονομία, η ανεξαρτησία, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, δεν επιτυγχάνονται ποτέ σε κενό χωροχρόνο, αλλά πάντα εξαρτώνται από ευρύτερες εξελίξεις.     

Είναι γνωστή η συχνά εκπληκτική ικανότητα των αγγλόφωνων στο ιδιαίτερο γραμματολογικό είδος της βιογραφίας – αρκεί να σκεφτεί κανείς τις βιογραφίες του Έλμαν για τον Γουάιλντ και τον Τζόις, του Νόουλσον για τον Μπέκετ ή του Άκροιντ για τον Έλιοτ και τον Μπλέικ. Με το Ο πόλεμος του Μπάιρον, που είχε την τύχη να μεταφραστεί από την Κατερίνα Σχινά, ο Beaton –βιογράφος και του Σεφέρη– επιβεβαιώνει αυτό τον κανόνα, γράφοντας ένα σημαντικό βιβλίο στο οποίο η εκκεντρική ζωή του Μπάιρον συνυφαίνεται με την ένδοξη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης και με την προσεγμένη λογοτεχνική κριτική. Πρόκειται για ένα έργο που, παρά τον όγκο του, διαβάζεται με μεγάλη άνεση λόγω της άριστης ισορροπίας ανάμεσα στα τρία βασικά συστατικά του, ενώ διατηρεί κι έναν επίκαιρο χαρακτήρα λόγω των ρητών συσχετισμών του με τη σημερινή κρίση. Η ιστορία ενός κορυφαίου ποιητή που μπλέκει σε έναν επαναστατικό πόλεμο μακριά από την πατρίδα του θα ήταν ούτως ή άλλως ενδιαφέρουσα. Ο Beaton κατορθώνει να την κάνει συναρπαστική.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

Ο πόλεμος του Μπάιρον
Ρομαντική εξέγερση - Ελληνική επανάσταση
Roderick Beaton
Μτφρ. Κατερίνα Σχινά
Εκδ. Πατάκη 2015
Σελ. 512, τιμή εκδότη €19,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ RODERICK BEATON