
Για το βιβλίο του Λέοντα Ναρ «“Να βρω ξανά του νήματος την άκρη...”: Σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας του Θανάση Παπακωνσταντίνου» (εκδ. Πατάκη).
Του Κώστα Δρουγαλά
Με τον πολύ χαρακτηριστικό τίτλο Να βρω ξανά του νήματος την άκρη… –στίχο από το εμβληματικό τραγούδι «San Michele»–, και τον μάλλον ασαφή υπότιτλο «Σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας», ο Λέων Ναρ αναλύει την καλλιτεχνική –και όχι μόνο– οπτική του Θανάση Παπακωνσταντίνου.
Ο πρόλογος του Άκη Σακισλόγλου είναι η καλύτερη δυνατή εκκίνηση για το βιβλίο, αφού δίνει τον τόνο σε όσα πρόκειται να ακολουθήσουν: «Από τα σκωπτικά στιχάκια του μέχρι εκείνα που έγιναν συνθήματα σε τοίχους και σε πανό, ο Θανάσης γράφει για να ξορκίσει τη συναίσθηση του θανάτου που κουβαλά ο άνθρωπος με το που θα γεννηθεί». Στην ενότητα «Αντί εισαγωγής» ο Λέων Ναρ συλλαμβάνει μία από τις βασικότερες πραγματικότητες στα τραγούδια του Παπακωνσταντίνου: «Οι στίχοι του Θανάση Παπακωνσταντίνου είναι άχρονοι και άτοποι». Κι αυτό είναι αλήθεια· ακόμη κι όταν ο Λαρισαίος τραγουδοποιός αναφέρεται σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα (Η εξέγερση της Κροστάνδης, η εκτέλεση του Φορτίνο Σαμάνο, κ.ά.), δίνει στα διατρέξαντα τόσο μία άχρονη όσο και μία πανανθρώπινη διάσταση.
Το κυρίως σώμα του βιβλίου ονομάζεται «Θεματική και καταβολές» και περιλαμβάνει τρεις υποενότητες: «Εσωτερικότητα», «Αχός δημοτικού τραγουδιού», «Ποιητής κοινωνικός». Στη «Θεματική και καταβολές» ο Ναρ επισημαίνει: «Κυρίαρχο στοιχείο των πρώτων δίσκων του είναι η πρωτότυπη συνομιλία με τη λαϊκή παράδοση». Σε αυτή την περίοδο συναντούμε τραγούδια για τον έρωτα αλλά «με έμμεσες μόνο αναφορές» («Στυλίτης») και τον θάνατο («Κάτω απ’ το μαξιλάρι»).
Ο Παπακωνσταντίνου δεν εστιάζει σε συμβατές οπτικές εικόνες ή σε κοινώς αποδεκτά και βιωμένα συναισθήματα, αλλά στη δημιουργία μιας πρωτότυπης εικόνας, ακόμη και παράδοξης, που καταφέρνει κι εγχαράσσεται στο μυαλό του ακροατή.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανάλυση του Ναρ για τη φύση στα τραγούδια του Παπακωνσταντίνου. Γράφει: «Στα τραγούδια του ο τρόπος παρουσίασης της φύσης ποικίλλει: άλλοτε είναι η κυρίαρχη δύναμη του σύμπαντος, άλλες πάλι φορές είναι ο εκφραστής του ανέκφραστου». Και πιο κάτω: «Έχουμε τοπία φθοράς αλλά και ελπίδας, τοπία της ελληνικής επαρχίας, στην οποία η φύση λειτουργεί ακόμη και σήμερα ως συνδετικός ιστός ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, στη ζωή και τον θάνατο». Στο κεφάλαιο αυτό αναπτύσσεται από τον συγγραφέα η επισήμανση ότι ο Παπακωνσταντίνου δεν εστιάζει σε συμβατές οπτικές εικόνες ή σε κοινώς αποδεκτά και βιωμένα συναισθήματα, αλλά στη δημιουργία μιας πρωτότυπης εικόνας, ακόμη και παράδοξης, που καταφέρνει κι εγχαράσσεται στο μυαλό του ακροατή.
Στην υποενότητα «Εσωτερικότητα» ο Ναρ εστιάζει στη σχεδόν μόνιμη αλληλεπίδραση ατομικού-κοινωνικού, λογικού-παράλογου, ιδιωτικού-δημόσιου στην τραγουδοποιία του Παπακωνσταντίνου, φέρνοντας στην επιφάνεια τον «Αποσπερίτη» και το «Απόψε», δύο πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα τραγουδιών που επιβεβαιώνουν τις προηγούμενες αμοιβαίες «επικοινωνίες». Η αναφορά στις «Διάφανες αυλαίες» του Ανδρέα Εμπειρίκου καθώς και στο τραγούδι «Οι μύγες βαλσαμώνονται με βαλς» περισσότερο αποσυντονίζουν παρά προσφέρουν επιπλέον εποικοδομητικά στοιχεία εσωτερικότητας, στην κατά τα άλλα εξαιρετική αυτή υποενότητα.
Στους ήδη μυημένους μπορεί να λειτουργήσει ως μια ευσύνοπτη καταγραφή του σπουδαίου έργου καθώς και του καλλιτεχνικού μεγέθους του Λαρισαίου τραγουδοποιού.
Στην επόμενη υποενότητα, με τίτλο «Αχός δημοτικού τραγουδιού», ο Ναρ ανιχνεύει τις επιδράσεις του δημοτικού τραγουδιού στις συνθέσεις του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Άλλωστε, ο ίδιος ο τραγουδοποιός σε πολλές συνεντεύξεις του, έχει υποστηρίξει ότι «τα παραδοσιακά τραγούδια είναι κορυφαία στιγμή της δημιουργίας… Κατ’ αρχήν τα στεφανώνει το ανώνυμο της δημιουργίας, δεν υπάρχει ο εγωισμός του ενός […]. Έχουμε να κάνουμε μ’ ένα πολύ δυνατό πράμα, σμιλεμένο στον χρόνο, απέριττο, δηλαδή απόλυτο» [1]. Με εξαίρεση το τραγούδι «Χαρτοκόπτης», που μένει μετέωρο κι ασύνδετο με την υποενότητα, ο Λέων Ναρ εμβαθύνει σε μία σειρά τραγουδιών που αναδεικνύουν αυτή την αλληλεπίδραση του Παπακωνσταντίνου με το δημοτικό τραγούδι: «Οι γριές», «Οι καλογέροι», «Ομίχλη», «Σαν παιδί», «Αερικό», κ.ά.
Στην τελευταία υποενότητα, με τίτλο «Ποιητής κοινωνικός», ο Ναρ καταπιάνεται με την πολιτική διάσταση στα τραγούδια του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Από τις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν ο Μεξικανός Φορτίνο Σαμάνο (υπαρχηγός του Εμιλιάνο Ζαπάτα κατά τη διάρκεια της Επανάστασης των Φτωχών το 1910), ο μεταμφιεσμένος Ερνέστο Τσε Γκεβάρα ως «Ραμόν» πριν ταξιδέψει για το αντάρτικο της Βολιβίας, ο νομπελίστας σοσιαλιστής ποιητής Οκτάβιο Πας με την «Ηλιόπετρα», ο αναρχικός Τζούλιο Μανιέρι, πρωταγωνιστής της ταινίας «Ο Σαν Μικέλε είχε έναν κόκορα» των αδερφών Ταβιάνι, ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και η «Άυπνη πόλη», ο Περουβιανός ποιητής Σεζάρ Βαγιέχο με τον «Διάφανο». Ορισμένα από τα τραγούδια αυτής της λίστας, ελαφρώς παράταιρα, θα μπορούσαν να ενταχθούν σε μία ξεχωριστή ενότητα, σχετική με το θέμα της ξενιτιάς – βασική θεματική στα τραγούδια του Παπακωνσταντίνου.
Η πιο σοβαρή όμως αναγνωστική ένσταση έχει να κάνει με τον ορισμό «κοινωνικός ποιητής»: μπορεί η στιχουργική του Θανάση Παπακωνσταντίνου να μην είναι αμιγώς πολιτική, ωστόσο ο προβληματισμός του είναι ξεκάθαρα πολιτικός.
Το «Παράρτημα» αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μέρη του βιβλίου. Σε αυτό παρακολουθούμε τη στιχουργική γέννηση του τραγουδιού «Το θηρίο»: από την πρώτη, ελεύθερη γραφή του τον Αύγουστο του 2005 έως και την τελική, ολοκληρωμένη του μορφή τον Μάρτιο του 2012, ενταγμένη στον δίσκο «Πρόσκληση σε δείπνο κυανίου».
Συμπερασματικά, το βιβλίο του Ναρ προσφέρει πολλές πληροφορίες, χωρίς περιττολογίες και με γρήγορη αφήγηση, σε όσους θέλουν να εισαχθούν στον κόσμο του Θανάση Παπακωνσταντίνου. Στους ήδη μυημένους μπορεί να λειτουργήσει ως μια ευσύνοπτη καταγραφή του σπουδαίου έργου καθώς και του καλλιτεχνικού μεγέθους του Λαρισαίου τραγουδοποιού. Παρά τις όποιες ασάφειες ή ελλείψεις, δεν μπορούμε παρά να καλωσορίσουμε με χέρια ορθάνοιχτα το πρώτο βιβλίο-οδοδείκτη για τον Θανάση Παπακωνσταντίνου στην ελληνική βιβλιογραφία.
[1] Συνέντευξη στη ραδιοφωνική «Ελληνοφρένεια», 27/01/2012
* O ΚΩΣΤΑΣ ΔΡΟΥΓΑΛΑΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Το τελευταίο τραγούδι του Ντύλαν» (εκδ. Πικραμένος).
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Ο Παπακωνσταντίνου δεν είναι εύκολος· δεν μπορείς να ακούσεις τα τραγούδια του απλώς για να περάσει η ώρα. Προκειμένου να τα κατανοήσει ο ακροατής απαιτείται να αποδομήσει τους συμβολισμούς τους. Στους μουσικούς του δρόμους διασταυρώνονται το απώτερο με το πρόσφατο παρελθόν και το παρόν της ελληνικής μουσικής: το ροκ “χαιρετά” την παράδοση, το λαϊκό, πέρα από τα όργανα που χρησιμοποιεί κάθε φορά και τη φόρμα σύνθεσης που τελικά επιλέγει, είναι και θα είναι θεμέλιος κώδικάς του – με την απαραίτητη επισήμανση όμως ότι ο Θανάσης το ανανεώνει δημιουργικά».