Για τον δεύτερο τόμο «Γιώργος Σεφέρης: “Επιστολές στην αδελφή του Ιωάννα (1946-1952)”» με εισαγωγή, επιμέλεια και σημειώσεις του Γιώργου Δ. Παναγιώτου (εκδ. Μελάνι). Κεντρική εικόνα: Γιώργος Σεφέρης, Στυλιανός Σεφεριάδης, Ιωάννα Σεφεριάδη.
Της Άλκηστης Σουλογιάννη
Σχετικά με τον Γιώργο Σεφέρη (1900-1971), ερχόμαστε να προσλάβουμε σε μία ακόμα εκδοχή το αυτονόητο, δηλαδή το γεγονός ότι ο Σεφέρης συνεχίζει να αντιπροσωπεύει σημαντική και διαρκούς ισχύος σταθερά στην καθ’ ημάς (και όχι μόνον) πολιτισμική αγορά σε ό,τι αφορά ζητήματα ως προς την αισθητική, την ιδεολογία, την πολιτική, τη γενική ιστορία και τη δημόσια διοίκηση, τόσο στο πλαίσιο της οργάνωσης ενός αμιγώς δημιουργικού λόγου όσο και μέσα σε έναν ευρύτερον ορίζοντα συγγραφικής παραγωγής που αποτυπώνει τη συμμετοχή του ως δημιουργού και ως διπλωμάτη στη σύνθεση του γενικού, ελληνικού και διεθνούς τοπίου.
Παρά τις αποδεδειγμένα εξαντλητικές επισκέψεις που έχει κατ’ επανάληψη δεχτεί από ειδικούς περί τα λογοτεχνικά (κυρίως, αλλά όχι μόνον) πράγματα, καθώς και από μιαν ευρύτερη κοινότητα αποδεκτών των έργων της τέχνης, ο Γιώργος Σεφέρης εξακολουθεί να «υποδεικνύει» οδοδείκτες για την ελεύθερη περιήγηση σε περιοχές, όπου ανιχνεύονται στοιχεία πρόσφορα σε πρόσληψη ή εκτίμηση κάτω από νέες ή νεώτερες εστιάσεις ενδιαφέροντος.
Στην περίπτωση αυτή εντάσσεται η αλληλογραφία του Σεφέρη με πρόσωπα/παράγοντες του άμεσου και του ευρύτερου περιβάλλοντος, όπου δεσπόζουσα θέση κατέχει η αλληλογραφία με την αδελφή του, Ιωάννα Σεφεριάδη-Τσάτσου (1909-2000), ιδιαιτέρως ισχυρή προσωπικότητα με έντονη παρουσία στον χώρο της διανόησης και του κοινωνικού βίου, και με ενδιαφέρουσα συγγραφική παραγωγή (στο πλαίσιο της οποίας, μεταξύ άλλων, το βιβλίο Ο αδελφός μου Γιώργος Σεφέρης, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1973).
Η αλληλογραφία είναι δυνατόν να εκτιμηθεί ως σημαντικό παραπλήρωμα στη δημιουργική παραγωγή του Σεφέρη...
Είναι (επίσης) αυτονόητο, ότι η αλληλογραφία είναι δυνατόν να εκτιμηθεί ως σημαντικό παραπλήρωμα στη δημιουργική παραγωγή του Σεφέρη, δεδομένου ότι οι επιστολικές εν προκειμένω «εγγραφές» ποικιλόμορφου περιεχομένου αποτυπώνουν με τον πλέον παραστατικό τρόπο τη διαδικασία, με την οποία ο δημιουργός ως εσωτερικός άνθρωπος εκθέτει το κοινωνικό προσωπείο του ενισχυμένο με το αντίστοιχο συναισθηματικό ισοδύναμο.
Ήδη είχαμε την ευκαιρία να υποδεχτούμε την έκδοση σαράντα μιάς επιστολών του Γιώργου Σεφέρη προς την Ιωάννα Σεφεριάδη-Τσάτσου, που στέλνονται από το Λονδίνο, την Κορυτσά, την Αθήνα (όταν η οικογένεια Τσάτσου βρίσκεται σε διακοπές), από το Πήλιο και το Βόλο (όπου ο Σεφέρης περνά τις διακοπές του) κατά τη χρονική περίοδο από την Πρωτοχρονιά του 1934 μέχρι τον Ιούλιο του 1938, ενώ τη σειρά των επιστολών ολοκληρώνει μια καρτ-ποστάλ σταλμένη τον Μάιο του 1939 από το Βουκουρέστι. Η δημοσίευση αυτού του υλικού σε ιδιαίτερο τόμο από τις εκδ. Μελάνι το 2019, με εισαγωγή, επιμέλεια και σχετικές σημειώσεις από τον Γιώργο Δ. Παναγιώτου.
Στη σειρά των επιστολών προς την Ιωάννα, παρεμβάλλονται και τρεις επιστολές που ο Σεφέρης απευθύνει προς τον Κωνσταντίνο Τσάτσο (1899-1987), νομικό, φιλόσοφο, ακαδημαϊκό, πολιτικό (μεταξύ άλλων δημόσιων καθηκόντων, πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας 1975-1980).
Οι επιστολές προέρχονται από το Αρχείο Κωνσταντίνου και Ιωάννας Τσάτσου, που αντιπροσωπεύει σπουδαία ενότητα μεταξύ πλείστων άλλων μέσα στο πλουσιότατο υλικό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, και διαθέτουν εξαιρετικά ενδιαφέρον (εξ ορισμού αναμενόμενο, άλλωστε) περιεχόμενο, όπου πληροφορίες περί ελληνικής και ξένης διπλωματίας με σχετικά σχόλια του Σεφέρη, λεπτομέρειες από τον πολιτικό βίο στην Ελλάδα, αυτοκριτικά σχόλια του Σεφέρη για την επαγγελματική/διπλωματική δραστηριότητά του καθώς και διατυπώσεις απόψεών του για τη δημιουργική παραγωγή του, επίσης ποικίλες αναφορές στο άμεσο οικογενειακό και στο ευρύτερο λογοτεχνικό, πολιτισμικό, κοινωνικό περιβάλλον.
Από το ίδιο Αρχείο προέρχεται το υλικό και στον ανά χείρας τόμο με την έκδοση ογδόντα πέντε επιστολών του Γιώργου Σεφέρη προς την Ιωάννα (μεταξύ των οποίων δύο ταχυδρομικά δελτάρια και μία καρτ-ποστάλ) που καλύπτουν τη χρονική περίοδο από τον Αύγουστο του 1946 μέχρι τα «Μεσάνυχτα παρά 10’» της 31.12.1952. Στη σειρά των επιστολών αυτών εντοπίζονται τέσσερις επιστολές προς τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, μία καρτ-ποστάλ προς την οικογένεια Τσάτσου (Mesdames I. [Ιωάννα] D. [Δέσποινα] et D. [Ντόρα] et Monsieur Tsatsos) και μία καρτ-ποστάλ ιδιαιτέρως προς τη Ντόρα Τσάτσου, και περαιτέρω μία επιστολή προς τον Άγγελο Σεφεριάδη, αδελφό του Γιώργου Σεφέρη, ένα τηλεγράφημα προς τον Θεμιστοκλή Τσάτσο, αδελφό του Κωνσταντίνου, δύο επιστολές προς τον (τότε Υφυπουργό Εξωτερικών) Ευάγγελο Αβέρωφ και μία επιστολή προς τον διπλωμάτη Μιχαήλ Χ. Μελά. Το υλικό του τόμου συμπληρώνουν έξι επιστολές και μία καρτ-ποστάλ από τη Μαρώ Σεφέρη προς την Ιωάννα, και μία επιστολή του διπλωμάτη Χρήστου Ξανθόπουλου-Παλαμά προς τον Σεφέρη.
Φωτογραφία του 1975. Από αριστερά: Ο πρ. πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Τσάτσος, ο Αγγελος Γουλανδρής, ο τότε πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, η Νίκη Γουλανδρή, η πρόεδρος του ΜΓΦΙ, η Ιωάννα Τσάτσου και ο Μάνος Χατζιδάκις. |
Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ο Γιώργος Σεφέρης στέλνει επιστολές από την Αθήνα στην Ιωάννα που παραθερίζει με τις κόρες της στο Ξυλόκαστρο, και στον Άγγελο Σεφεριάδη που βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, από την Άγκυρα κυρίως στην Ιωάννα, επίσης δύο επιστολές στον Κωνσταντίνο Τσάτσο και ένα τηλεγράφημα στον Θεμιστοκλή Τσάτσο, από την Κωνσταντινούπολη μία καρτ-ποστάλ στην οικογένεια Τσάτσου και μία επιστολή στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, μία καρτ-ποστάλ στη Ντόρα Τσάτσου από τη Νάπολη καθώς ταξιδεύει προς το Λονδίνο, από όπου στέλνει επιστολές κυρίως στην Ιωάννα, επίσης μία επιστολή στον Κωνσταντίνο Τσάτσο, δύο επιστολές στον Ευάγγελο Αβέρωφ, μία επιστολή στον διπλωμάτη Μιχαήλ Χ. Μελά, καθώς και μία επιστολή στην Ιωάννα από τη Βενετία καθώς ταξιδεύει προς τον Πειραιά και στη συνέχεια προς τη Βηρυτό, από όπου προέρχεται η τελευταία επιστολή του τόμου, και πάλι στην Ιωάννα.
Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον περιεχόμενο (και) αυτών των επιστολών συναντούμε λεπτομέρειες για ζητήματα που απασχολούν τον Σεφέρη, σχετικά με θέματα/προβλήματα της οικογένειας, με την επαγγελματική/διπλωματική και τη συγγραφική δραστηριότητά του, με κοινωνικά και πολιτικά τεκταινόμενα που τον αφορούν αμέσως ή εμμέσως. Εντοπίζονται λοιπόν:
– Ο αδελφός του Σεφέρη, Άγγελος Σεφεριάδης που ζει και πεθαίνει στις ΗΠΑ εν μέσω προσωπικών επαγγελματικών, οικονομικών, συναισθηματικών, ψυχολογικών κρίσεων και δυσχερειών επιβίωσης, η σχέση του με τον γιό του Στέλιο που ζει στην Αθήνα με τη μητέρα του, τα συγγραφικά και τα περιουσιακά κατάλοιπα του Άγγελου.
– Ο διαπρεπής νομικός πατέρας Στυλιανός Σεφεριάδης που ζει στο Παρίσι, η σχέση του Γιώργου Σεφέρη με τον πατέρα, ο θάνατος του πατέρα, η απουσία του Σεφέρη από την κηδεία και η επιμνημόσυνη δέηση στο Λονδίνο, οι διαθήκες και τα κληρονομικά, η αποποίηση της πατρικής κληρονομιάς από φόβο για πιθανά χρέη.
– Ο τάφος της μητέρας του Σεφέρη, Δέσποινας Τενεκίδη, και η φωτογραφία της.
– Πρακτικά ζητήματα του καθημερινού βίου του Γιώργου Σεφέρη (μεταξύ άλλων, και προβλήματα υγείας), της Μαρώς και της οικογένειας Τσάτσου.
Ο διαπρεπής νομικός πατέρας Στυλιανός Σεφεριάδης που ζει στο Παρίσι, η σχέση του Γιώργου Σεφέρη με τον πατέρα, ο θάνατος του πατέρα, η απουσία του Σεφέρη από την κηδεία και η επιμνημόσυνη δέηση στο Λονδίνο, οι διαθήκες και τα κληρονομικά, η αποποίηση της πατρικής κληρονομιάς από φόβο για πιθανά χρέη.
Επίσης:
– Το διπλωματικό πόστο του Σεφέρη στην Πρεσβεία της Ελλάδος στην Τουρκία και η ζωή στην Άγκυρα, ταξίδια στην Κωνσταντινούπολη για πρακτικά ζητήματα του καθημερινού βίου και στη Σμύρνη σε υπηρεσιακή αποστολή, ένας μεγάλος γύρος στη δυτική Μικρά Ασία μαζί με τον σουηδό πρέσβη Eric von Post και οι ανασκαφές της σουηδικής αρχαιολογικής αποστολής στην περιοχή.
– Το διπλωματικό πόστο του Σεφέρη στην Πρεσβεία της Ελλάδος στη Μεγάλη Βρετανία και η ζωή στο Λονδίνο.
– Ο Σεφέρης στο Cambridge με τον Γιώργο Π. Σαββίδη και τον E. M. Forster.
– Η αγγλική έκδοση του Βασιλιά της Ασίνης / “Τhe King of Asine and other poems”, από τον εκδοτικό οίκο John Lehmann, σε μετάφραση Bernard Spencer, Νάνου Βαλαωρίτη και Lawrence Durrell, και με πρόλογο του Rex Warner, άγγλου καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας, συγγραφέα, μεταφραστή, και οι αντιδράσεις στο Λονδίνο και στην Αθήνα.
– Η ομιλία του Σεφέρη στο BBC, όπως αναφέρει: «Σήμερα [29.4.1952] μιλώ από το BBC για έναν περίεργο τύπο που ανακάλυψα –Ρωμιός του δέκατου έκτου αιώνα– τον πρώτο Ρωμιό που επισκέφθηκε το Λονδίνο» (το κείμενο της ομιλίας εντοπίζεται στο περιοδικό Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τεύχος Μαΐου-Ιουνίου 1952, καθώς και στις Δοκιμές Β’).
Ο «Ρωμιός» αυτός είναι ο Νίκανδρος (αναγραμματισμός του Ανδρόνικος, προς μίμηση ονόματος αρχαίων συγγραφέων, κατά τη συνήθεια ουμανιστών λογίων) Νούκιος, κερκυραίος λόγιος του 16ου αιώνα, με ουμανιστική παιδεία, αντιγραφέας χειρογράφων στη Βενετία, ο οποίος ως διερμηνέας ή γραμματέας του ουμανιστή Γεράρδου βαν Βέλτγουικ βαν Ράβενσταϊν (Gerard van Veltwyck van Ravenstein), διπλωματικού απεσταλμένου του αυτοκράτορα Καρόλου Ε’ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην αυλή του σουλτάνου Σουλεϊμάν Α’ του Μεγαλοπρεπούς, πραγματοποίησε ταξίδι στη Δύση (Βενετία και γενικότερα βόρεια Ιταλία, Γερμανία, Φλάνδρα, Ολλανδία, Αγγλία, Γαλλία, και επιστροφή στη Βενετία) από το καλοκαίρι του 1545 μέχρι τα τέλη του 1546, και στη συνέχεια (1547) συνέγραψε τις εμπειρίες του σε τρία βιβλία υπό τον τίτλο Αποδημίαι.
Κατά μία ωραία συγκυρία, προσφάτως είχαμε την ευκαιρία να υποδεχτούμε το κείμενο των Αποδημιών από τις εκδ. Άγρα (2021) στο βιβλίο υπό τον τίτλο: Ταξίδι στην Εσπερία (που αποδίδει τον τίτλο από τη γαλλική έκδοση “Voyage en Occident”, 2005, εκδ. Anacharsis της Τουλούζης), όπου συνυπάρχουν το πρωτότυπο κείμενο του Νούκιου στα ελληνικά του 16ου αιώνα και η απόδοση στη νεοελληνική γλώσσα από τη Σμαράγδα Τσοχανταρίδου, σε επιμέλεια του πρωτοτύπου από τον διακεκριμένο ελληνιστή βυζαντινολόγο Paolo Odorico, που υπογράφει τα «Προλεγόμενα» και την «Εισαγωγή» στο κείμενο, ενώ η έκδοση συμπληρώνεται με μια δεύτερη «Εισαγωγή» για το ιστορικό περιβάλλον του πρωτοτύπου και σχετικές «Σημειώσεις» από τον ιστορικό (Πανεπιστήμιο της Grenoble) Joel Schnapp, καθώς και με «Επιλεγόμενα» από τον ιστορικό, ειδικό σε ζητήματα της Αναγέννησης Yves Hersant (αυτά τα παρακείμενα σε μετάφραση από τη γαλλική έκδοση).
Επανέρχομαι στον Σεφέρη, ο οποίος «ανακάλυψε» την αγγλική έκδοση (J.A. Cramer, 1841) του δεύτερου βιβλίου των Αποδημιών (όπου το ταξίδι στην Αγγλία) και την αξιοποίησε στην ομιλία του στο BBC.
Και περαιτέρω:
– Ο Σεφέρης στις διελκυστίνδες της κινητικότητας στο ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών σχετικά με προαγωγές, τοποθετήσεις, μεταθέσεις, αντιπαλότητες, υπηρεσιακά και διαπροσωπικά κριτήρια.
– Η προαγωγή του Σεφέρη σε Πρέσβη και το παρασκήνιο της τελικής απόφασης για την τοποθέτησή του στην Πρεσβεία της Ελλάδος στον Λίβανο με παράλληλη διαπίστευση στη Συρία, στο Ιράκ και στο Αμμάν.
Αυτά τα δεδομένα (και πλείστα άλλα ομοειδή) ανήκουν στο βαρύ φορτίο του εσωτερικού ανθρώπου και αντιπροσωπεύουν τεκμήρια για τη βιωματική συμπεριφορά του Γιώργου Σεφέρη απέναντι στην αντικειμενική πραγματικότητα της εποχής που τον περιβάλλει και υπό μία έννοια προσδιορίζει τη φυσική παρουσία του, δοκιμάζοντας παράλληλα και τις αντοχές του.
Η Ιωάννα Τσάτσου στο γραφείο της © Φωτογραφικό αρχείο Ε.Λ.Ι.Α. |
Εφόσον αξιοποιήσουμε αυτά τα δεδομένα ως διαύλους πρόσληψης πληροφοριών, είναι δυνατόν να αποκτήσουμε πρόσβαση σε λεπτομέρειες από αυτή την αντικειμενική πραγματικότητα, όπως:
– Η εφαρμοσμένη πολιτική και η εμπλοκή των πολιτικών κατά τη στροφή της δεκαετίας 1940 προς τη δεκαετία 1950.
– Οι εθνικές εκλογές του 1950, του 1951 και του 1952 με τα πολιτικά και οικονομικά παρεπόμενα.
– Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (1891-1949), Αντιβασιλέας κατά την περίοδο 1944-1946, και η συμμετοχή του στα δημόσια (εκκλησιαστικά, και όχι μόνον) πράγματα στην Ελλάδα και διεθνώς μέχρι τον θάνατό του, όπως αποτυπώνεται στο πλούσιο υλικό του αρχείου του.
– Η εκλογή του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αθηναγόρα το 1948, μετά την παραίτηση του Πατριάρχη Μάξιμου Ε’, και οι (αρνητικές με πολιτικό χαρακτήρα) αντιδράσεις του Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρύσανθου, του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Χριστοφόρου Β’, του Πατριάρχη Μόσχας Αλεξίου Α’, αλλά και του Δαμασκηνού.
– Η εμπλοκή της προσωποπαγούς πολιτικής στο πλαίσιο λειτουργίας του Υπουργείου Εξωτερικών, οι διαπροσωπικές διελκυστίνδες και η γενικότερη διπλωματική κινητικότητα.
– Ένα αεροπορικό δυστύχημα (1950) στα περίχωρα της Άγκυρας, μεταξύ των νεκρών ο έλληνας διπλωματικός ταχυδρόμος.
– Ο θάνατος (1952) του βασιλέως της Μεγάλης Βρετανίας Γεωργίου ΣΤ’ (πατέρα της Ελισάβετ Β’).
– Το ευρύ πεδίο ανάπτυξης της πολιτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής δραστηριότητας στην Ελλάδα και διεθνώς.
Στο πλαίσιο αυτό εντοπίζουμε αναφορές του Γιώργου Σεφέρη, με ποικίλα συμφραζόμενα προσωπικά και γενικά, σε μεγέθη του δημόσιου βίου, όπως είναι (μεταξύ άλλων) ο Ξενοφών Ζολώτας, ο Παναγιώτης Πιπινέλης, ο Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, ο Σοφοκλής Βενιζέλος, ο Γεώργιος Μαύρος, ο Σταύρος Κωστόπουλος, ο Γεώργιος Καρτάλης, ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ο Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας από τον χώρο της πολιτικής, όπως επίσης ο Κωνσταντίνος Τσάτσος και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, οι οποίοι συμμετέχουν και στη σύνθεση του ακαδημαϊκού τοπίου, όπου συναντούμε επίσης τους νομικούς Γεώργιο Μαριδάκη, Ιωάννη Σπυρόπουλο, Θεμιστοκλή Τσάτσο, τον ψυχίατρο Άγγελο Κατακουζηνό, τους φιλολόγους Κ.Θ. Δημαρά, Γιώργο Π. Σαββίδη, Σταύρο Παπασταύρου, τον φιλόσοφο Ευάγγελο Παπανούτσο.
Εξάλλου, από τον ευρύτερο χώρο της λογοτεχνίας εντοπίζουμε αναφορές στον Τάκη Παπατσώνη, στον Νάνο Βαλαωρίτη, στον Γιώργο Κατσίμπαλη, στον Σπύρο Μελά, επίσης στον T.S. Eliot, στον E.M. Forster, στον John Davy Hayward, στον Philip Sherrard, στον Sir Harold Nicolson (και διπλωμάτης) και στη σύζυγό του, συγγραφέα Vita Sackville-West.
Μέσα στο ποικιλόμορφο αυτό τοπίο συναντούμε ακόμα τον βιολοντσελίστα Ελευθέριο Παπασταύρου και τη λυρική τραγουδίστρια Αλεξάνδρα Τριάντη, τον δημοσιογράφο και εκδότη εφημερίδων Δημήτριο Λαμπράκη, τον εφοπλιστή Τάσο Ποταμιάνο, καθώς και την Πωλίνα Σγουρδαίου, επιφανή ελληνίδα της Κωνσταντινούπολης, επίσης την Ειρήνη Τσιμπούκη και την Καίτη Ζέγγελη Στασινοπούλου, κυρίες της εποχής με σημαντική κοινωνική εθελοντική προσφορά, στον ίδιο κύκλο με την Ιωάννα Τσάτσου.
Παράλληλα, ενότητα με εντελώς ιδιαίτερο όσο και ειδικό ενδιαφέρον αντιπροσωπεύουν οι (αυτονόητες) αναφορές σε έλληνες (κυρίως) διπλωμάτες της εποχής, που πάντως παρέμειναν στη διοικητική μνήμη για διάφορους λόγους, όπως είναι (μεταξύ άλλων) ο Άγγελος Βλάχος (και συγγραφέας), ο Αλέξανδρος Ξύδης (και τεχνοκριτικός), ο Αριστείδης Πηλαβάκης, ο Λέων Μελάς και ο Μιχαήλ Χ. Μελάς, ο Δημήτριος Λάμπρος, ο Ιωάννης Πολίτης, ο Γεώργιος Μαυροΐδης (και ζωγράφος), ο Βασίλειος Μόστρας, ο Χρήστος Ξανθόπουλος-Παλαμάς, ο Περικλής Σκέφερις, ο Γεώργιος Εξηντάρης, ο Αλέξανδρος Κοντουμάς, ο Αλέξης Κύρου.
Όλες αυτές οι παρουσίες εντοπίζονται μέσα σε φυσικά, κοινωνικά, πολιτισμικά, πολιτικά περιβάλλοντα στην Αθήνα, στην Άγκυρα, στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη, στο Λονδίνο, στο Cambridge και στο Stratford-upon-Avon, στο Παρίσι και στη Μασσαλία, στη Νάπολη και στη Βενετία, στη Βηρυτό.
Τις πληροφορίες που παρέχει αφειδώς (και) ο ανά χείρας τόμος, διεκπεραιώνει με τον σταθερά αναγνωρίσιμο χαρακτήρα λόγος άκρως παραστατικός, στοχαστικός και ενδοσκοπικός, κριτικός και ειρωνικός έως σαρκαστικός με έντονη αφοριστική χροιά, βαθύτατα εξομολογητικός και αποκαλυπτικός σχετικά με το βαρύ συνειδησιακό φορτίο, και πάντως πλήρης συναισθήματος ενίοτε πικρού που συχνά επιδεικνύει μορφή λόγου προς εαυτόν.
«Η Σμύρνη έχασε τον ίσκιο της: είναι άλλο πράγμα».
Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να επιμείνουμε σε σημαινόμενα ποικίλου περιεχομένου επί της ουσίας στα όρια της αμιγούς δημιουργικής γραφής με τη συμμετοχή του φαινομένου της μεταφοράς, παρακάμπτοντας τον χαρακτήρα των συμφραζομένων στις αντίστοιχες επιστολές, όπως:
«Μπορείς να διώξεις τους θεούς καμιά φορά, αλλά οι χειρονομίες της λατρείας μένουν», «Δεν ξέρω αν έχω δίκιο, αλλά ο θάνατος στην ξενιτιά είναι άγριο πράμα»,
«Ο εαυτός μας έτσι που ξεπετάγεται βιολογικά ενωμένος μ’ εκείνους που φεύγουν είναι φριχτό βάσανο και μεγάλη πίκρα. Θαρρεί κανείς πως σηκώνει και τη δική τους πίκρα που δεν κατάλαβαν ίσως»,
«Πώς σου φάνηκε η Αγιά Σοφιά; Πρόσεξες πώς ανασαίνει ο χώρος εκεί μέσα»,
«Οι καιροί μετεβλήθησαν και οι τρόποι έγιναν ωμοί», καθώς και σε συνακόλουθες γραμματικές εικόνες, όπως: «Εδώ άρχισε η Άνοιξη. Τα δέντρα ροδαμίζουν».
«Έκανα ένα μεγάλο γύρο με jeep στη δυτική Μικρά Ασία μαζί με τον Σουηδό Πρέσβη. Κράτησε 14 μέρες […] Εσκί Σεχίρ, Κιουτάχεια, Μούγλα, Μύλασα, Μαρμαρίτσα, Αλικαρνασσό, Σμύρνη, Αϊβαλί, Προύσα. Έμεινα τρεις μέρες στο βουνό, τον Παλιό Τμώλο, όπου μια Σουηδική αποστολή κάνει ανασκαφές. Το μέρος λέγεται Λάβρανδα – το μνημονεύει ο Ηρόδοτος. […] Η Σμύρνη έχασε τον ίσκιο της: είναι άλλο πράγμα. […] κατάφερα να πάω στη Σκάλα. Δεν μπορεί να μου φύγει από το νου αυτό το όραμα. […] Το περιβόλι της γιαγιάς έχει κρατήσει τις χαβούζες του […] Το οχταγκουλάρι μοιάζει να είναι το πιο δοξασμένο από τα παλιά κτίσματά μας. […] Η μνήμη δούλευε με απόλυτη καθαρότητα. […] Έπειτα βγήκαμε στον “καροτσόδρομο” του Βουρλά. […] το τζιπ σταμάτησε, κατεβήκαμε στη Σκάλα, λίγο παρακάτω από τη βρύση στη δεξιά γωνιά της δημοσιάς που τραβάει στα Βουρλά. Η βρύση υπάρχει ακόμα. […] Η ξυλένια βαπορόσκαλα δεν υπάρχει […] Έκανα το γύρο ώς το μπράτσο του λιμανιού και ώς το φανάρι, […]. Γνώρισα δυο τρεις από τις κοντές κολόνες που έδεναν τα καΐκια κι’ ένα σκουριασμένο κανόνι. Εκεί στην άκρη γύρισα απότομα τη ράχη μου στα σπίτια που με κοίταζαν από το μόλο αντίκρυ, σαν άρρωστα ζώα […]. Κοίταξα τα νησιά μου: η θάλασσα τρομερά ζωντανή και ο αγέρας πολεμούσε να τη συναρμολογήσει με το νεκρό πρόσωπο μιας νέας κοπέλας […]. Από την άλλη όχθη του δρόμου, […]. Οι ευκάλυπτοι ανασαίνουν ακόμη, γερασμένοι και στητοί. […] Από το άλλο μέρος […] ο γερο-πλάτανος μας άφησε χρόνους. Εκείνο το γιγάντιο δέντρο που χαλνούσε τον κόσμο τ’ απογέματα με τα σπουργίτια του. […] Έπειτα τραβήξαμε στα Βουρλά. […] λίγα αρχαία σημάδια που έμειναν στην επιφάνεια της γης, ψηφιδωτά, μάζεψα λίγα ψηφιά».
Στο εκτενές κείμενο που εισάγει τον προ οφθαλμών τόμο, ο Γιώργος Δ. Παναγιώτου αναπτύσσει επιχειρηματολογία ως προς την οργάνωση, αξιοποίηση, τεκμηρίωση υλικού που είχε στη διάθεσή του, ενισχυμένου με σχετικό πίνακα και βιβλιογραφία έργων του Σεφέρη ή για τον Σεφέρη. Στα παρακείμενα της έκδοσης εντοπίζουμε επίσης δύο Επίμετρα, αφενός με το Γενεαλογικό Δέντρο Οικογένειας Σεφέρη (Επίμετρο I), και αφετέρου με Πληρεξούσιον του Γεωργίου Σεφεριάδη προς Ιωάννα Τσάτσου σχετικά με πρακτικά ζητήματα (Επίμετρο II).
Η έκδοση των εν προκειμένω επιστολών του Γιώργου Σεφέρη ενισχύθηκε με πλούσιο και λεπτομερή υποσέλιδο υπομνηματισμό, με ευρετήριο κυρίων ονομάτων και με ενδεικτικό φωτογραφικό υλικό.
Μέσα στο τοπίο της υψηλής πληροφορητικότητας που είναι σαφές ότι προσδιορίζει το υλικό (και) του ανά χείρας τόμου (έστω και με ανιχνευόμενα παροράματα), ο σύγχρονος αναγνώστης, ακόμα και αν δεν διαθέτει εξειδικευμένη πληροφόρηση, παρασύρεται πάντως σε μια ελεύθερη περιήγηση που τον προτρέπει να αναζητήσει με διευρυμένο ενδιαφέρον στοιχεία ως προς τη διαχρονία ζητημάτων με ιδιαίτερη φόρτιση και με ποικίλο ιστορικό, πολιτικό, πολιτισμικό, κοινωνικό αντίκρισμα.
Με τον τρόπο αυτόν, ο σύγχρονος αναγνώστης έρχεται αντιμέτωπος με χωροχρονικά δεδομένα της αντικειμενικής πραγματικότητας, όπως έχει αποδώσει αυτά η διήθηση που έχει εξασφαλίσει η βιωματική όσο και κριτική πρόσληψη από την πλευρά του Γιώργου Σεφέρη, ως δρώντος παράγοντος στο πλαίσιο αυτής ακριβώς της αντικειμενικής πραγματικότητας στη διάσταση της ατομικής συγχρονίας.
* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).
Αποσπάσματα από το βιβλίο
«Η Άγκυρα αδειάζει το καλοκαίρι […]. Αλλά χρειάζεται αυτή η μόνωση ύστερα από την κοσμική φρενίτιδα των υπόλοιπων 8 μηνών του χρόνου. Ένα πράγμα παρακαλώ το θεό τώρα που οπωσδήποτε ταχτοποιηθήκαμε, να μπορέσω να κλέψω λίγες ώρες για να δουλέψω λίγο πιο συστηματικά και για μένα. Έχω ακόμη μερικά πράγματα να πω που δε θα μπορώ πια να πω όταν παραγεράσω. Αυτή είναι η μόνιμη πίκρα μου. Είναι ένα περίεργο πράγμα με την τέχνη, αν κλειστείς πάρα πολύ στεγνώνεις και ξεραίνεσαι και επαναλαμβάνεις μονότονα, αν ανοιχτείς πάρα πολύ σκορπίζεσαι. Είναι μια ισορροπία που πρέπει να πετύχει κανείς για τον εαυτό του, που δεν θα την πετύχαινα αν ήμουν ανεξάρτητος, πιο νέος αλλά που τώρα θα ήξερα πώς να τη βρω – αν δεν είχα δυο αφεντάδες. Η Άγκυρα μου έδωσε τουλάχιστον τούτο, να ιδώ με καθαρό μάτι πολλά πράγματα που σκότιζε η ζωή μου στην Αθήνα».
Από την επιστολή του Γιώργου Σεφέρη στην Ιωάννα, Άγκυρα, 21.8.1948
❇︎
«Οι αλλαγές δε με πειράζουν σήμερα, όπως χτες βράδυ η διαμελισμένη Σμύρνη. Είμαι ολόκληρος στο συναίσθημα που με περιμένει με το πρόσωπο της Σκάλας. Αυτό βαραίνει περισσότερο από κάθε άλλο, […]. Ξέρω πως θα συμβεί μια κρίση και δεν μπορώ να υπολογίσω τις συνέπειές της […] πως έκανα ίσως κάτι σαν πρόκληση στους νεκρούς. Έναν βιασμό της φύσεως των πραγμάτων, μιαν αδιάντροπη πράξη. Να γύριζα πίσω; Είναι αργά. Το μηχάνημα έχει ξεκινήσει. Είμαι δεμένος στο νήμα αυτής της ακρογιαλιάς, που κάποιος τυλίγει από την άλλην άκρη, συστηματικά, αναπότρεπτα και με σέρνει. […] Κατάσταση λυκόφωτος του πνεύματος κάτω από τις στερεότυπες αντιδράσεις της καθημερινής ζωής. […] Το απίστευτο έγινε ξαφνικά, όπως συμβαίνει πάντα: το τζιπ σταμάτησε, κατεβήκαμε στη Σκάλα, λίγο παρακάτω από τη βρύση στη δεξιά γωνιά της δημοσιάς που τραβάει στα Βουρλά. Η βρύση υπάρχει ακόμα. Βρέθηκα έτσι στο δρόμο, τον παράλληλο με τα μουράγια, που χωρίζει το περιβόλι της γιαγιάς από τα πίσω των σπιτιών μας. Στρίψαμε προς τη θάλασσα: όχι γαλήνη, αλλά μια καταθλιπτική ακινησία. Το τοπίο ήταν το εσωτερικό μιας κλειστής σφαίρας, και τα πράγματα μέσα σ’ αυτή τη σφαίρα μίκραιναν ολοένα και στένευαν και χαλνούσαν – κι εγώ μαζί τους – όσο να γίνουν μια σπασμένη μακέτα των περασμένων, ξεχασμένη σ’ ένα ράφι».
Από κείμενο του Γιώργου Σεφέρη στην Ιωάννα για τον μεγάλο γύρο στη δυτική Μικρά Ασία μαζί με τον Σουηδό Πρέσβη, Κυριακή, 2.7.1950