spatharis kentriki

Για το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Σωτήρη Σπαθάρη «Τα απομνημονεύματά μου» (επιμ. Γιάννης Κόκκωνας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης). Κεντρική εικόνα: Ο Σωτήρης Σπαθάρης © Σπαθάρειο Μουσείο.

Του Μιχάλη Μακρόπουλου

«Η λαϊκή φωτιά της τέχνης του καραγκιόζη»: Με τούτη τη φράση ξεκινάει ο Σωτήρης Σπαθάρης, μέγας καραγκιοζοπαίχτης και πατέρας του Ευγενίου Σπαθάρη, την τελευταία παράγραφο στα «απομνιμονέματά» του, τη δεύτερη γραφή τους (1950-1955). Τώρα, μας δωρίζονται σε μια υποδειγματική έκδοση των Π.Ε.Κ., (γιατί είναι πραγματικό δώρο), όχι όπως τα ξέραμε ως τώρα, από την τρίτη γραφή τους με επιμέλεια της Κατερίνας Φιλδισάκου και υπό την επίβλεψη της Έλλης Παπαδημητρίου, αλλά η πρώτη γραφή και η δεύτερη, από τ’ αυτόγραφα του Σπαθάρη, όπως ξετύλιξε δηλαδή το βίο του ο ίδιος ο καραγκιοζοπαίχτης. Η ιστορία, για το πώς γράφτηκαν και ξαναγράφτηκαν (και ξανα-ξαναγράφτηκαν) αυτά τα απομνημονεύματα είναι μια φιλολογική περιπέτεια, που την αφηγείται ο φιλόλογος και ιστορικός Γιάννης Κόκκωνας στην εκτενή εισαγωγή του. Για τη δουλειά του στη διάσωση και την επιμέλεια αυτών των απομνημονευμάτων, ως και οι πλέον θερμοί έπαινοι είναι λίγοι. 

Οι διαφορές ανάμεσα στην πρώτη γραφή και τη δεύτερη είναι πολλές. Η πρώτη είναι καταρχάς πολύ πιο σύντομη και καλύπτει ένα μέρος, μόνο, της περιόδου που καλύπτει η δεύτερη· μα οι δύο γραφές διαφέρουν και στη γλώσσα. Όταν ο Σπαθάρης παρακινήθηκε από τον ζωγράφο Νίκο Καρτσωνάκη (Νάκη) να γράψει τα απομνημονεύματά του, ο λαϊκός καλλιτέχνης που έμαθε γράμματα από τους σταυρούς στο Β΄ Νεκροταφείο, «γιατί μ’ άρεσε να κάνω προπόνηση στους σταυρούς με τα ονόματα των πεθαμένων, γιατί εκεί πια τα ’βλεπα [τα γράμματα] σταθερά και μεγάλα», θεωρώντας πως θα απευθυνθεί σε μορφωμένους ανθρώπους, ένιωσε την υποχρέωση να φορέσει τα γλωσσικά κυριακάτικά του, δηλαδή να ποικίλει τη γλώσσα του με ό,τι καθαρευουσιάνικα μπορούσε, ώστε να έχει μιαν επισημότητα. Ωστόσο, ο ζωγράφος του τα άλλαξε, ώστε να είναι η διήγηση από έναν άνθρωπο του λαού, όπως θα ’πρεπε να ’ναι (όπως πίστευε δηλαδή ο ζωγράφος ότι θα έπρεπε να είναι). Έγραφε για παράδειγμα ο Σπαθάρης (ανορθόγραφα βέβαια, και δίχως στίξη):

«Το βραδάκι ήμεθα έτοιμοι με την ασετυλίνη μας και τις φιγούρες έτοιμες για να παρελάσουν εις την οθόνην. Ενώ οι θεαταί έπιαναν θέσιν, εγώ και ο βοηθός μου εκαθήμεθα σε ένα τραπέζι και εκοίταγε ο ένας τον άλλον».

κι ο Καρτσωνάκης διόρθωνε:

«Το βραδάκι είμαστε έτοιμοι με την ασετυλίνη μας και τις φιγούρες έτοιμες για να παρελάσουνε στην οθόνη. Ενώ οι θεατές πιάνανε θέσεις, εγώ και ο βοηθός μου καθόμαστε σ’ ένα τραπέζι και κύτταγε ο ένας τον άλλονε».

Τα σιδέρωνε, αλλά μερικές φορές μαζί με τη ζάρα μπορεί να χαθεί και το ρούχο.

Θεωρώντας πως θα απευθυνθεί σε μορφωμένους ανθρώπους, ένιωσε την υποχρέωση να φορέσει τα γλωσσικά κυριακάτικά του, δηλαδή να ποικίλει τη γλώσσα του με ό,τι καθαρευουσιάνικα μπορούσε, ώστε να έχει μιαν επισημότητα.

Στη δεύτερη, εκτενέστερη γραφή των απομνημονευμάτων του ο Σπαθάρης, έχοντας στο νου του τις υποδείξεις του Καρτσωνάκη, ελάττωσε τα καθαρευουσιάνικα, και σε τούτη τη γραφή βοηθήθηκε από τον Λάμπη Χρονόπουλο, μέλος του ΕΑΜ, φοιτητή της Νομικής και ποιητή, που τον καθοδήγησε έτσι, ώστε να είναι ο λόγος του αυτός που άρμοζε σ’ έναν γνήσιο λαϊκό καλλιτέχνη, ώσπου κάποια στιγμή ήρθαν σε ρήξη οι δυο τους.

Στην τωρινή έκδοση των ΠΕΚ, ωστόσο, μας δίνονται τα κείμενα όπως τα έγραψε ο Σπαθάρης, και οι αλλαγές που ’χουν γίνει είναι μόνο στη στίξη (εν πολλοίς ανύπαρκτη στα αυτόγραφα), στην ορθογραφία (και στα πνεύματα και τους τόνους, που ήταν βαλμένα όπως να ’ναι), στη χρήση των κεφαλαίων (αυθαίρετη στον Σπαθάρη) και στον χωρισμό σε παραγράφους [καθώς και στο ξεχώρισμα κάποιων λέξεων (το κελεγά γίνεται κι έλεγα, π.χ., το ασηκόσουν γίνεται ας σηκώσουν, το μεκόψουναι γίνεται με κόψουνε, κ.λπ.)], που διευκολύνουν στο διάβασμα τον αναγνώστη:

«…καί άφίνο μέσα στούς πένται δρόμους γινέκα Μάνα δυό άδελφάδες καί ένα Στραβό πατέρα. όταν ο σηδερόδρομος μάς πίγε στή λάρισα και εκατασκινόσαμαι εκί εμένα με πίρανε για ύμιονιγό στό Β. Μεραρχιακό συνεργείο σέ δύο μήναις έρχετε διαταγή όλη σηζηγαρχία νά πάη μέ τά πόδια στή μακεδονία…» (του Σπαθάρη, χωρίς τα πνεύματα)

«…και αφήνω μέσα στους πέντε δρόμους γυναίκα, μάνα, δυο αδελφάδες και ένα στραβό πατέρα. Όταν ο σιδερόδρομος μας πήγε στη Λάρισα και εκατασκηνώσαμε εκεί, εμένα με πήρανε για ημιονηγό στο Β΄ μεραρχιακό συνεργείο. Σε δύο μήνες έρχεται διαταγή όλη η συζυγαρχία να πάει με τα πόδια στη Μακεδονία…» (το διορθωμένο κείμενο)

spatharis sotiris eygenios
Ο Σωτήρης και ο Ευγένιος Σπαθάρης κατασκευάζουν μια φιγούρα του καραγκιόζη.

 

Στα «απομνιμονέματά» του ο Σπαθάρης είναι αφενός ειλικρινής (όπως όταν παραδέχεται ότι μέχρι μεγάλος κατουριόταν στον ύπνο του, «όταν πανδρεύτηκα και περάσανε κάμποσα χρόνια, σώθηκα από αυτή τη βραδινή μπουγάδα, γιατί η γυναίκα με σήκωνε δυο τρεις φορές κάθε βράδυ») κι αφετέρου κομπορρήμων, μ’ ένα λάιτ μοτίφ σ’ όλες τούτες τις διηγήσεις να είναι πως τον καλούν να παίξει κάπου, στην αρχή είναι απέναντί του δύσπιστοι, είναι εκεί κι άλλος ένας καραγκιοζοπαίχτης που δίνει παράσταση, κι ο Σπαθάρης τον κάνει ανεξαιρέτως σκόνη και γίνεται περιζήτητος. Μέσ’ από τα λόγια του δείχνεται άνθρωπος κάποτε σκληρός κι άλλοτε εύθικτος κι ευαίσθητος, έχει μιαν ευθύτητα, κι ο λόγος του έχει αμεσότητα και ζωηράδα, που δίνουν ζωή σ’ ό,τι βιώνει και στα πρόσωπα που γνωρίζει περιφέροντας τον Καραγκιόζη του σ’ όλη την Ελλάδα. Λέει πώς έμαθε πως ήταν υιοθετημένος και για τα παιδικά του χρόνια μες στη βαθιά φτώχεια και την επαιτεία:

«Ο πατέρας μου από εργάτης έγινε ζητιάνος […] Η μητέρα μου εδούλεψε απάνω από σαράντα χρόνια και εσάπισαν τα κρέατά της μέσα στα ξένα σκατοβολιά της σκάφης. Εμείς, τα τρία τους παιδιά, ποτέ δεν χορτάσαμε ψωμί ούτε καινούργιο ρούχο εφορέσαμε, παρά μόνο όλο αποφόρια. Και τα τρία παιδιά εγίναμε ζητιάνοι […]»

Λέει πώς αγάπησε τον Καραγκιόζη, για τις πρώτες του παραστάσεις, πώς ο πατέρας του δεν τον άφηνε να παίζει, τον κυνηγούσε και του χαλούσε τις φιγούρες· για τους πετροπόλεμους που ’παιζε και για τις αλητείες του· για τις εμπειρίες του όταν τον επιστράτευσαν το ’17 κι έφυγε για το Μακεδονικό μέτωπο· για τις πρωτότυπες παραστάσεις που έφτιαξε ο ίδιος κι είχαν μεγάλη επιτυχία (σαν αυτήν για τον λήσταρχο Γιαγκούλα)· για τις «αποθεώσεις» (όπου αυτός και οι βοηθοί του αντικαθιστούσαν τις φιγούρες του θεάτρου σκιών στο τέλος της παράστασης, κι έπαιζαν θέατρο οι ίδιοι), καθώς και τις κάθε λογής λεπτομέρειες σχετικά με τις παραστάσεις, όπως τις ρεκλάμες που ’βαζαν για να τις διαφημίσουν και τις καινοτομίες που εισήγαγε ο Σπαθάρης.

«ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΟΥ ΧΑΡΟΚΟΠΟΥ ΚΑΙ Η ΚΑΚΟΥΡΓΑ ΠΕΘΕΡΑ ΕΠΙ ΤΗΣ ΣΚΗΝΗΣ. ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ, ΚΑΨΙΜΟ, ΤΕΜΑΧΗΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΤΩΜΑΤΟΣ, ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΑΦΤΟΥ ΔΙΑ ΚΛΙΜΑΜΑΞΗΣ, Η ΔΟΛΟΦΟΝΟΙ ΣΤΑ ΧΕΡΓΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΕΟΣΗΝΗΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ ΕΚΛΗΜΑΤΟΣ» 

spatharis ex


Λέει για τη φιλία του με ανθρώπους της τέχνης και των γραμμάτων, όπως τον Τσαρούχη και τον Σικελιανό, που τον στήριξαν, και για τα δεινά του πολέμου και της Κατοχής:

«Όταν ετοίμαζα τη σκηνή μου για το Αρεταίειο, όλοι οι θεαταί μου ήτανε βαριά τραυματισμένοι. […] Αλλουνού του ’λειπε το ένα χέρι, το πόδι, τα δύο […] Για μια στιγμή μου φωνάζει δυνατά ένας που ’τανε απάνω σ’ ένα τραπέζι με δίχως πόδια και χέρια. “Κύριε Σπαθάρη, τόσα χρόνια που ’σαι καραγκιοζοπαίχτης έχεις δει τέτοιον καραγκιόζη σαν εμένα;” Και μου ’δειχνε το σώμα του».

«Αυτή η λαϊκή φωτιά της τέχνης του καραγκιόζη όλους αυτούς τους κακούς ανθρώπους τους ξεστράβωσε και τώρα όλοι θέλουνε να με κάνουνε δικό τους, κι όταν έρθουνε στην Ελλάδα ξένοι υπουργοί, εμένα παρουσιάζουνε για να τους πω την παλιά παράδοση της τέχνης του ελληνικού καραγκιόζη», γράφει ο Σπαθάρης, ανακατεύοντας με τον χαρακτηριστικό του τρόπο ειλικρίνεια κι έπαρση, στο τέλος των απομνημονευμάτων του, που γι’ αυτά έχουν μιλήσει πολλοί, από τον Μάριο Πλωρίτη μέχρι την Ελένη Βακαλό κι από τον Γρηγόρη Σηφάκη μέχρι τον Βάλτερ Πούχνερ. Θα μπορούσα να πω κι εγώ πως είναι ένα μνημείο του λαϊκού πολιτισμού μας. Όμως τα μνημεία έχουν κάτι «μουσειακό», ενώ τα «απομνιμονέματα» του Σπαθάρη, πέρα απ’ ό,τι άλλο, είναι τελικά ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, η νουβέλα «Η θάλασσα» (εκδ. Κίχλη).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Μια ασήμαντη γυναίκα» της Σόνια Παρνέλ (κριτική) – Βιρτζίνια Χολ, μια αφανής και δαιμόνια κατάσκοπος

«Μια ασήμαντη γυναίκα» της Σόνια Παρνέλ (κριτική) – Βιρτζίνια Χολ, μια αφανής και δαιμόνια κατάσκοπος

Για το βιβλίο της Σόνια Παρνέλ [Sonia Purnell] «Μια ασήμαντη γυναίκα» (μτφρ. Θεοδώρα Δαρβίρη, εκδ. Μίνωας). Κεντρική εικόνα: Η κατάσκοπος Βιρτζίνια Χολ. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Η επιβλητική θωριά και το απαράμιλλο σ...

«Φλεγόμενο αγόρι» του Πολ Όστερ (κριτική) – Στίβεν Κρέιν, ένας πρωτοπόρος που χάθηκε νωρίς

«Φλεγόμενο αγόρι» του Πολ Όστερ (κριτική) – Στίβεν Κρέιν, ένας πρωτοπόρος που χάθηκε νωρίς

Για το βιβλίο του Πολ Όστερ [Paul Auster] «Φλεγόμενο αγόρι» (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο). Κεντρική εικόνα: Ο Στίβεν Κρέιν [Stephen Crane] όπως φωτογραφήθηκε το 1897 (© Britannica). 

Γράφει ο Μιχάλης Πιτένης

Κά...

«Elon Musk: Η επίσημη βιογραφία» του Γουόλτερ Άιζακσον (κριτική) – Μια αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία

«Elon Musk: Η επίσημη βιογραφία» του Γουόλτερ Άιζακσον (κριτική) – Μια αμφιλεγόμενη φυσιογνωμία

Για το βιβλίο του Γουόλτερ Άιζακσον [Walter Isaacson] «Elon Musk: Η επίσημη βιογραφία» (μτφρ. Γιώργος Μαραγκός, εκδ. Κλειδάριθμος).

Γράφει ο  Διονύσης Μαρίνος

Πριν από λίγες ημέρες ο ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Χριστουγεννιάτικη γιορτή από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Σαββατοκύριακο στην Πλάκα, με Αργύρη Μπακιρτζή, κεράσματα και μεγάλες προσφορές

Χριστουγεννιάτικη γιορτή από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης: Σαββατοκύριακο στην Πλάκα, με Αργύρη Μπακιρτζή, κεράσματα και μεγάλες προσφορές

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης διοργανώνουν χριστουγεννιάτικη γιορτή βιβλίου το Σάββατο 9 & την Κυριακή 10 Δεκεμβρίου από τις 11:00 μέχρι και τις 19:00 στην οδό Θουκυδίδου 4, στην Πλάκα και υπόσχονται δύο μέρες γεμάτες με μουσική, κεράσματα, προτάσεις για δώρα και μεγάλες προσφορές.

Επιμέλεια: ...

Εορταστικό τετραήμερο των εκδόσεων Ψυχογιός στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης

Εορταστικό τετραήμερο των εκδόσεων Ψυχογιός στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης

Από σήμερα (7/12) έως και την Κυριακή (10/12) οι εκδόσεις Ψυχογιός ετοιμάζουν μια χριστουγεννιάτικη γιορτή για μικρούς και μεγάλους στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης με bazaar βιβλίων, εκδηλώσεις και δράσεις για τα παιδιά. «Τίτλοι λογοτεχνίας για μικρούς και μεγάλους, bazaar βιβλίων, συναντήσεις με συγγραφείς & συναρπα...

«Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» (κριτική) – Η τελετουργία ενός φόνου σε μια άκρως σύγχρονη παράσταση

«Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» (κριτική) – Η τελετουργία ενός φόνου σε μια άκρως σύγχρονη παράσταση

Για την παράσταση του Πορτογάλου σκηνοθέτη Τιάγκο Ροντρίγκες [Tiago Rodriguez] «Η Καταρίνα και η ομορφιά να σκοτώνεις φασίστες» που ανέβηκε στην κεντρική σκηνή της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση. Κεντρική εικόνα: © Joseph Bandere.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος  ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

«Τρότζαν» του Θανάση Χειμωνά (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Θανάση Χειμωνά «Τρότζαν, που κυκλοφορεί στις 8 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Άνοιξα τα μάτια μου. Το μυαλό μου, αδειανό. Γύρω μου, φως. Έντονο. Εκτυφλωτικό. Συνειδητοπο...

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

«Αχ, Ευρώπη! Κείμενα για το μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» του Γιούργκεν Χάμπερμας (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από βιβλίο του Γιούργκεν Χάμπερμας [Jürgen Habermas] «Αχ Ευρώπη! – Κείμενα για το Μέλλον της Ευρώπης και την δημόσια σφαίρα» (μτφρ. – προλεγόμενα – σχόλια: Δημήτρης Υφαντής, το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 15 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Printa / Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγορασ...

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

«Πολύ αργά πια» της Κλερ Κίγκαν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Κλερ Κίγκαν [Claire Keegan] «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 7 Δεκεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Την Παρασκευή, 29 Ιουλίου, το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Τα δέκα καλύτερα βιβλία του 2023 σύμφωνα με τους New York Times

Η συντακτική ομάδα των New York Times ξεχώρισε τα καλύτερα βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2023, επιλέγοντας πέντε έργα μυθοπλασίας και πέντε δοκίμια. Στην κεντρική εικόνα, η Ζέιντι Σμιθ [Zadie Smith], συγγραφέας του «The fraud», το οποίο αναφέρεται στη λίστα ως ένα από τα πέντε σημαντικότερα μυθιστορήματα του έτους που ...

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

«Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή» – Αυτοβιογραφίες και βιογραφίες, 15+1 επιλογές από τις πρόσφατες εκδόσεις

Τι κοινό μπορεί να έχει η Μαρινέλλα με τον Έλον Μάσκ; Η Μαρία Κάλλας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και ο Πρίγκιπας Χάρι με τον Διονύση Σιμόπουλο; Οι βιογραφίες όλων αυτών, και μερικές ακόμη, κυκλοφόρησαν τους προηγούμενους μήνες και σας τις παρουσιάζουμε.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστό...

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Κλερ Κίγκαν – Η Ιρλανδή που ανέδειξε τις χάρες της μικρής φόρμας

Η Ιρλανδή συγγραφέας έχει αγαπηθεί από το ελληνικό αναγνωστικό κοινό και όχι άδικα. Τι είναι αυτό που την κάνει ιδιαίτερη και γιατί η πρόσφατη νουβέλα της «Πολύ αργά πια» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο) την καταξιώνει. 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ