alt

Για το βιβλίο της Ruth Vander Ζee «Έρικα» (μτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδ. Καλειδοσκόπιο).

Της Ελένης Γαλάνη

 

Η επιστήμη περιγράφει τα πράγματα όπως είναι· η τέχνη
τα περιγράφει όπως τα αισθανόμαστε – όπως αισθανόμαστε ότι πρέπει να είναι.
Φερνάντο Πεσόα

Η λειτουργία της ενσυναίσθησης μέσα από τη λογοτεχνία και την τέχνη

Σε ένα όχι και τόσο μακρινό μέλλον θα είναι ίσως εφικτό με την τοποθέτηση ενός μικροτσίπ σε ένα παιδί να ελέγχεται η ποιότητα και η ποσότητα της οπτικής και ακουστικής πληροφορίας που θα λαμβάνει. Κάθε φορά που μια πληροφορία με στοιχεία βίας θα ετοιμάζεται να διεισδύσει στο παιδικό μυαλό, ένα φίλτρο θα θολώνει την εικόνα και θα προσαρμόζει τους ήχους σε mute. Μέσω ενός λογισμικού ο χειριστής θα έχει τη δυνατότητα να ελέγχει ανά πάσα στιγμή πού βρίσκεται ο ελεγχόμενος και τι υπάρχει στο οπτικό του πεδίο, με σκοπό, υποτίθεται, να τον προστατεύσει: πρόκειται για σενάριο, όμως το τεχνολογικό αυτό επίτευγμα, που παρουσιάζεται στο επεισόδιο «Archangel» (Αρχάγγελος) της σειράς Black Mirror, ίσως στο μέλλον γίνει πραγματικότητα.

Αν υπήρχε τεχνικά η δυνατότητα να αποκλείσουμε κάθε «επικίνδυνη» πληροφορία από το παιδικό μυαλό, ποιες πληροφορίες θα επιλέγαμε να αποκλειστούν;

Υπάρχουν γονείς που θα έβλεπαν με ενδιαφέρον μια τέτοια συσκευή; Το ενδεχόμενο μελλοντικής χρήσης της θα έθετε, φυσικά, πολλαπλά ηθικά διλήμματα.

Στον 21ο αιώνα του διαδικτύου οι νέες γενιές είναι περισσότερο παρά ποτέ εκτεθειμένες σε εικόνες βίας. Ωστόσο η αμηχανία των ενηλίκων να επικοινωνήσουμε δύσκολα θέματα, όπως για παράδειγμα το Ολοκαύτωμα –ιδιαίτερα σε παιδιά μικρότερης ηλικίας– παραμένει: αν υπήρχε τεχνικά η δυνατότητα να αποκλείσουμε κάθε «επικίνδυνη» πληροφορία από το παιδικό μυαλό, ποιες πληροφορίες θα επιλέγαμε να αποκλειστούν; Θα ενεργοποιούσαμε το φίλτρο;

Ζώντας στην κεντρική Ευρώπη τα τελευταία χρόνια επισκέφτηκα δύο φορές τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Νταχάου και στο Τερεζίν: κράτησα σημειώσεις, τράβηξα φωτογραφίες με σκοπό να γράψω ένα άρθρο. Είναι δύσκολο να γράψει κανείς για κάτι τόσο δυσνόητο ακόμα και στον ίδιο. Ακόμα πιο δύσκολο είναι να το εξηγήσει σε παιδιά…

Ως μουσειολόγος/μουσειοπαιδαγωγός έχω αναρωτηθεί πολλές φορές ποιος είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να επικοινωνήσω τέτοιου τύπου πληροφορίες σε μικρούς επισκέπτες. Ως εκπαιδευτής στην Ιστορία Τέχνης σε διαφορετικά ηλικιακά κοινά στο παρελθόν, έχω διαπιστώσει ότι τα παιδιά είναι το πιο δύσκολο ακροατήριο. Το πιο απρόβλεπτο.

Είναι οι ιστορίες, οι εικόνες, το παραμύθι, ο μύθος, η αλληγορία τα καλύτερα εργαλεία που διαθέτουμε για να μεταδίδουμε πολυσύνθετα μηνύματα;

Είναι οι ιστορίες, οι εικόνες, το παραμύθι, ο μύθος, η αλληγορία τα καλύτερα εργαλεία που διαθέτουμε για να μεταδίδουμε πολυσύνθετα μηνύματα;

Στο βιβλίο Έρικα της Ruth Vander Ζee, η πρωταγωνίστρια –ένα κορίτσι που εγκαταλείφθηκε σε τρυφερή ηλικία από τη βιολογική της μητέρα, προκειμένου να σωθεί από το στρατόπεδο συγκέντρωσης και μεγάλωσε με θετούς γονείς–  δεν αφηγείται την ιστορία της όπως τη θυμάται. Την αφηγείται όπως φαντάζεται πως την έζησε: μέχρι τα μισά του βιβλίου η μικρή δεν έχει μνήμη. Οι θύμησες ξεκινούν τη στιγμή της εγκατάλειψής της, με ένα τραγικό περιστατικό, όπως η γέννηση ξεκινά με ένα κλάμα.

Η ιστορία «ρέει» φυσικά και με σταθερό ρυθμό σε πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Η εικονογράφηση του Roberto Innocenti παραπέμπει σε φωτογραφικά ντοκουμέντα της εποχής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και κάνει την πληροφορία πιο προσιτή. Το τέλος είναι αισιόδοξο: «Κάθε αστέρι και ένας δικός μου που η ζωή του χάθηκε και το οικογενειακό του δέντρο ξεριζώθηκε», φέρεται να λέει η Έρικα, «όμως εγώ σώθηκα [...] σήμερα το δικό μου αστέρι λάμπει ξανά». Στο επίμετρο η συγγραφέας αναφέρει: «Μην προσπαθήσεις να καταλάβεις την Έρικα και να μπεις στη θέση τη δική της και των άλλων παιδιών. Δεν γίνεται!».

alt

Η Ruth Vander Ζee

Προφανώς η σε απόλυτο βαθμό ταύτιση με την πρωταγωνίστρια δεν είναι εφικτή, ούτε επιθυμητή. Όμως η λογοτεχνία, όπως και η τέχνη, σε πολλές περιπτώσεις –και σε αυτό το σημείο διαφωνώ εν μέρει με την προτροπή της συγγραφέως– προüποθέτουν τη διαδικασία της ταύτισης: αυτό που η επιστήμη σήμερα ονομάζει «ενσυναίσθηση» είναι ο τρόπος που η τέχνη και η λογοτεχνία δυνητικά λειτουργούν.

Έχουν προταθεί διάφοροι ορισμοί για την ενσυναίσθηση: η αγγλική λέξη empathy προέρχεται από την ελληνική «εμπάθεια», εν (en) + «πάθος», στην οποία βασίστηκαν οι Hermann Lotze και Robert Vischer για να δημιουργήσουν τη γερμανική λέξη Einfühlung (αίσθηση σε). Ως αντίθετοι όροι προτείνονται η «δυσενσυναίσθηση» (ανικατότητα του να νιώσει κανείς τα συναισθήματα του άλλου, ή μειωμένη/ελαττωμένη ενσυναίσθηση) και η «αλεξιθυμία» (από το αρχαίο ρήμα αλέξω: απομακρύνω και προστατεύομαι – εδώ με την έννοια  «απωθώ το συναίσθημα»).

Όλο και περισσότεροι επιστήμονες σήμερα υποστηρίζουν ότι τα παιδιά έχουν ήδη από την πρωτοσχολική ηλικία έμφυτη την ικανότητα να δείχνουν συναισθηματική αντίδραση που πηγάζει από τη συναισθηματική κατάσταση και διάθεση ενός άλλου (μέσω της  μερικής ταύτισης μαζί του) και πως αυτή σχετίζεται καταρχήν με τον τρόπο που κατανοούν τα δικά τους συναισθήματα.

Όλο και περισσότεροι επιστήμονες σήμερα υποστηρίζουν ότι τα παιδιά έχουν ήδη από την πρωτοσχολική ηλικία έμφυτη την ικανότητα να δείχνουν συναισθηματική αντίδραση που πηγάζει από τη συναισθηματική κατάσταση και διάθεση ενός άλλου (μέσω της  μερικής ταύτισης μαζί του) και πως αυτή σχετίζεται καταρχήν με τον τρόπο που κατανοούν τα δικά τους συναισθήματα: η λογοτεχνία και η τέχνη μπορούν να καλλιεργήσουν σε μεγάλο βαθμό τη λειτουργία της ενσυναίσθησης στα παιδιά γι’ αυτό η χρήση τους προς αυτή την κατεύθυνση είναι ιδιαίτερα σημαντική –και, κυρίως, χρήσιμη– στην εκπαιδευτική διαδικασία [1].

Στο «Archangel» η πρωταγωνίστρια, που έζησε τα πρώτα χρόνια της ζωής της σε ένα προστατευμένο και αποστειρωμένο περιβάλλον, εκδήλωσε αντικοινωνική και βίαιη συμπεριφορά: το ομώνυμο λογισμικό που σκοπό είχε να την προστατέψει έφερε το αντίθετο αποτέλεσμα.

Στον αντίποδα, έρευνες αποδεικνύουν ότι το πρόγραμμα «Roots of Εmpathy», βασισμένο ακριβώς στην προσπάθεια ανάπτυξης της ενσυναίσθησης σε παιδιά μέσα από τη διάδρασή τους με άλλα παιδιά και βρέφη, εικόνες, ιστορίες και άλλα μέσα (έχει εφαρμοστεί μέχρι στιγμής στον Καναδά και σε τουλάχιστον έξι ακόμα χώρες) μείωσε σε σημαντικό ποσοστό τα περιστατικά μπούλινγκ και βίας στα σχολεία όπου εφαρμόστηκε [2].

Στις ΗΠΑ, την χώρα όπου ο Ντόναλντ Τραμπ προτείνει ως ενδεδειγμένο μέτρο προστασίας των παιδιών ενάντια στη βία να φέρουν όπλα οι εκπαιδευτικοί στα σχολεία (πόσο αντιφατικό, στ’ αλήθεια!), το πρώτο Κέντρο Ενσυναίσθησης στον κόσμο πρόκειται να λειτουργήσει σε λίγους μήνες στο Ινστιτούτο Τέχνης της Μινεάπολης. Η τέχνη και η λογοτεχνία αποτελούν τα κύρια πεδία και τα σημαντικότερα «όπλα» στην έρευνα που πραγματοποιείται ήδη εκεί. Αρκούν;

«Το ερώτημα με το οποίο παλεύω σε όλα μου τα βιβλία, και σε όλη μου τη διδασκαλία, είναι το εξής [...] γιατί μπορεί κανείς το βράδυ να παίζει Σούμπερτ και το πρωί να πηγαίνει να εκτελεί το καθήκον του στο στρατόπεδο συγκέντρωσης; Ούτε η ανάγνωση μεγάλων έργων ούτε η μουσική ούτε η τέχνη μπόρεσαν να εμποδίσουν την πλήρη βαρβαρότητα» έγραψε ο G. Steiner. Δεν αρκούν. Παραμένουν, όμως, ό,τι καλύτερο διαθέτουμε.

Στην ιστορία της Έρικας υπάρχουν γεγονότα και πληροφορίες που θα θέλαμε να θαφτούν για πάντα στη λήθη. Υπάρχουν και μηνύματα που δεν πρέπει να ξεχαστούν: η αξία της ζωής, η ανάγκη για την προστασία της, η με κάθε τρόπο ισότιμη υπεράσπισή της. «Όταν αναρωτιέμαι γιατί αγαπώ τη λογοτεχνία, μου έρχεται αυθόρμητα η απάντηση: γιατί με βοηθάει να ζω. Δεν ζητώ πια από αυτή, όπως κατά την εφηβεία μου, να με γλιτώσει από τα τραύματα που θα μπορούσα να υποστώ κατά τις συναντήσεις μου με πρόσωπα. Αντί να με ανακουφίζει από τις βιωμένες εμπειρίες μου, με κάνει να ανακαλύπτω κόσμους συνεχόμενους με αυτές και μου επιτρέπει να τις κατανοήσω καλύτερα» έγραψε ο Τσβετάν Τοντορόφ. Κάποιες φορές είναι σημαντικό –κι ενίοτε χρήσιμο– κανείς να ξεχνά. Ακόμα πιο σημαντικό είναι τι επιλέγει κανείς να θυμάται.

* Η ΕΛΕΝΗ ΓΑΛΑΝΗ είναι μουσειολόγος και ποιήτρια.


[1] Mary Gordon, Roots of Empathy, Changing the world child by child, University of Toronto, 2012.
[2] http://www.educationandbehavior.com/effective-bullying-prevention-programs/ και http://rootsofempathy.org/

altΈρικα
Ruth Vander Ζee
Mτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο
Καλειδοσκόπιο 2015
Σελ. 32, τιμή εκδότη €14,90

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Δημιουργική Γραφή – “Παίζουμε Λογοτεχνία”» του Ανδρέα Καρακίτσιου

«Δημιουργική Γραφή – “Παίζουμε Λογοτεχνία”» του Ανδρέα Καρακίτσιου

Για το βιβλίο «Δημιουργική Γραφή – “Παίζουμε Λογοτεχνία”» του Ανδρέα Καρακίτσιου (εκδ. Ζυγός, σελ. 668)

Του Γιάννη Σ. Παπαδάτου

Ο Ανδρέας Καρακίτσιος αποτελεί μια ξεχωριστή παρουσία στον χώρο της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης...

«Έρχεται ο γίγαντας» του Μάκη Τσίτα (κριτική)

«Έρχεται ο γίγαντας» του Μάκη Τσίτα (κριτική)

Για το βιβλίο του Μάκη Τσίτα «Έρχεται ο γίγαντας» (εικόνες: Νικόλας Χατζησταμούλος, εκδ. Μεταίχμιο), μια ιστορία για τις ψεύτικες ειδήσεις που τρομοκρατούν τον πληθυσμό. 

Του Μάνου Κοντολέων

Ο Μάκης Τσίτας σίγουρα είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση στη...

«Η χώρα των τεράτων» του Μωρίς Σέντακ – Εικονοβιβλίο μαγικού ρεαλισμού

«Η χώρα των τεράτων» του Μωρίς Σέντακ – Εικονοβιβλίο μαγικού ρεαλισμού

Για το εικονοβιβλίο μαγικού ρεαλισμού «H χώρα των τεράτων» του Maurice Sendak (μτφρ. Γιάννης Παλαβός) που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος. 

Του Γιάννη Σ. Παπαδάτου

Σε μια καλαίσθητη έκδοση μαζί με δυο αφίσες, σε μια χρηστική πάνινη τσάντα...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Στον Αλγερινό Καμέλ Νταούντ το Βραβείο Γκονκούρ 2024, το πιο έγκυρο γαλλικό λογοτεχνικό βραβείο

Στον Αλγερινό Καμέλ Νταούντ το Βραβείο Γκονκούρ 2024, το πιο έγκυρο γαλλικό λογοτεχνικό βραβείο

Για πρώτη φορά το Βραβείο Γκονκούρ (Prix Goncourt) δίνεται σε Αλγερινό, τον Καμέλ Νταούντ [Kamel Daoud] για το μυθιστόρημά του Houris (εκδ. Gallimard). Στην κεντρική φωτογραφία, ο συγγραφέας, στον παραδοσιακό χαιρετισμό του νικητή από το παράθυρο του εστιατορίου Drouant στο Παρίσι. 

Επιμέλεια: B...

«Στα κάτεργα του θανάτου» του Ανδρέα Ασσαέλ (κριτική) – Καρυά Φθιώτιδας, το ελληνικό Μαουτχάουζεν

«Στα κάτεργα του θανάτου» του Ανδρέα Ασσαέλ (κριτική) – Καρυά Φθιώτιδας, το ελληνικό Μαουτχάουζεν

Για το βιβλίο του Ανδρέα Ασσαέλ «Στα κάτεργα του θανάτου – Ένα οδοιπορικό στα καταναγκαστικά ναζιστικά έργα Χριστιανών και Εβραίων στην Ελλάδα με 350 ανέκδοτες εικόνες» (εκδ. University Studio Press). Κεντρική εικόνα: © Συλλογή Ανδρέα Ασσαέλ, στην Καρυά Φθιώτιδας, όπου διακρίνεται Έλληνας χωροφύλακας.

...
Από το βιβλίο στο σινεμά: Δύο σημαντικά μυθιστορήματα έγιναν ταινίες

Από το βιβλίο στο σινεμά: Δύο σημαντικά μυθιστορήματα έγιναν ταινίες

Δύο σημαντικά και πολυδιαβασμένα μυθιστορήματα έγιναν ταινίες σε παραγωγή Netflix. Πρόκειται για τα: «Πέδρο Παράμο» (μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου, Πατάκης) του Χουάν Ρούλφο και «Το τρένο των παιδιών» (μτφρ. Φωτεινή Ζερβού, Πατάκης) της Βιόλα Αρντόνε, από όπου και η κεντρική φωτογραφία.

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Μίνου Ευσταθιάδη «Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 5 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΑ ΤΥΜΠΑΝΑ

...
«Το Τέλος. Και Ξανά» του Ντίνο Μπάουκ (προδημοσίευση)

«Το Τέλος. Και Ξανά» του Ντίνο Μπάουκ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Σλοβένου συγγραφέα Ντίνο Μπάουκ (Dino Bauk) «Το Τέλος. Και Ξανά» (μτφρ. Γιούλη Σταματίου) το οποίο θα κυκλοφορήσει αρχές Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Αγαπητή μητέρα, ...

«Η κωμωδία του θανάτου 
ή Ο μακαρίτης Μαύσωλος», ανέκδοτο θεατρικό του Γρηγορίου Ξενόπουλου (προδημοσίευση)

«Η κωμωδία του θανάτου 
ή Ο μακαρίτης Μαύσωλος», ανέκδοτο θεατρικό του Γρηγορίου Ξενόπουλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το ανέκδοτο θεατρικό έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου «Η κωμωδία του θανάτου 
ή Ο μακαρίτης Μαύσωλος», σε επιμέλεια & εισαγωγή της Κυριακής Πετράκου, το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Νίκας το επόμενο διάστημα. 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ