«Δον Κιχώτης» και «Τομ Σόγερ»: Δυο εικονογραφημένες διασκευές που βρίσκουν τον στόχο τους

Τα τελευταία χρόνια εκδίδεται πληθώρα διασκευασμένων κλασικών έργων με τη μορφή των απλών εικονογραφημένων ιστοριών. Οι νεώτερες εποχές επιζητούν τα αριστουργήματα του παρελθόντος ώστε να γίνουν γνωστά στα παιδιά, είτε με πιο συνεπτυγμένη μορφή είτε με τη μορφή εικονογραφημένων ιστοριών είτε με τη μορφή comics (βλ. τα περίφημα πάλαι ποτέ κλασικά εικονογραφημένα) είτε με την πιο σύγχρονη, των graphic novel. Για παράδειγμα, αναφέρω το μυθιστόρημα της Άλκης Ζέη Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου, στην πρόσφατη διασκευή της Αγγελικής Δαρλάση.

Ο όρος «διασκευή» είναι γνωστό από τη θεωρία ότι είναι προβληματικός. Τίποτε δεν μπορεί να ξεπεράσει το πρωτότυπο. Οι αντιρρήσεις που εγείρονται και δεν είναι του παρόντος να αναπτύξω, έχουν, μεταξύ άλλων, σχέση είτε με τα τμήματα των κειμένων που αφαιρούνται είτε με εκείνα τα τμήματα που συμπτύσσονται ή ακόμη και όταν οι διασκευές προσαρμόζονται στις κοινωνικές, πολιτικές και εκπαιδευτικές συνθήκες της κάθε εποχής. Ωστόσο, οι όποιες διακειμενικού τύπου διασκευές των πρωτότυπων, παρά τις διαφορετικές απόψεις, θεωρούνται απαραίτητες. Συστήνουν στα παιδιά αριστουργήματα της εγχώριας αλλά και της παγκόσμιας λογοτεχνίας άλλων εποχών και άλλων λογοτεχνικών οριζόντων. Και προπάντων, βιβλία που ήταν γραμμένα για ενήλικες και, τότε που εκδίδονταν, δεν διαβάζονταν από παιδιά. Φαντάζει σαν ο «αναγνώστης παιδί» ως έννοια να παίρνει, θα έλεγα, μια αναγνωστική ετεροχρονισμένη… εκδίκηση.

Ο Κώστας Πούλος, ένας συγγραφέας που έχει διασκευάσει με επιτυχία αρκετά κλασικά βιβλία (σειρές: «Τα Ελληνικά», εκδ. Παπαδόπουλος, «Η πρώτη μου λογοτεχνία», εκδ. Μεταίχμιο) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι στις διασκευές κοιτάζουμε το παρελθόν με παιδικά μάτια. Πάντως να σημειώσω ότι ο 19ος αιώνας για την Ελλάδα μπορεί να χαρακτηριστεί ο αιώνας των μεταφράσεων και διασκευών βιβλίων για παιδιά, δεδομένου ότι πολλοί συγγραφείς θέλοντας να δώσουν πνευματική τροφή στα παιδιά του νεοσύστατου κράτους, διασκεύαζαν κείμενα ελληνικά και προπάντων ξένα κατά κόρον. Διαβάζοντας κανείς τους προλόγους εκείνων των βιβλίων διαπιστώνει ότι οι διασκευαστές είχαν πλήρη συναίσθηση του χρέους που επιτελούσαν σχετικά με τη μόρφωση των Ελληνόπουλων.

Διαβάζοντας κανείς τους προλόγους εκείνων των βιβλίων διαπιστώνει ότι οι διασκευαστές είχαν πλήρη συναίσθηση του χρέους που επιτελούσαν σχετικά με τη μόρφωση των Ελληνόπουλων.

Τελικά, από τη μεγάλη παραγωγή διασκευών για παιδιά ανιχνεύονται αρκετά είδη: 1. Μυθιστορήματα που έχουν γραφτεί στο παρελθόν για ενήλικες, ελληνικά και κυρίως ξένα κλασικά. 2. Μυθιστορήματα που έχουν γραφτεί για παιδιά. 3. Έργα ποικίλων άλλων μορφών (π.χ. θεατρικά έργα, έπη, διηγήματα, λαϊκά παραμύθια, μύθοι).

Στη συνέχεια αναφέρομαι στα βιβλία Δον Κιχώτης του Μιγκέλ ντε Θερβάντες (από τη σειρά «Μικρά Μεγάλα Κλασικά», εκδ. Παπαδόπουλος) και Τομ Σόγιερ του Μάρκ Τουέιν (από τη σειρά «Η πρώτη μου λογοτεχνία», εκδ. Μεταίχμιο), που διασκευάστηκαν, αντίστοιχα, από τους συγγραφείς Αντώνη Παπαθεοδούλου και Τζέμη Τασάκου.

Ο Δον Κιχώτης έχει μεταφραστεί και κυρίως διασκευαστεί για παιδιά δεκάδες φορές στην ελληνική γλώσσα, μάλιστα και σε μορφή κόμικς στη σειρά «Κλασικά εικονογραφημένα». Για την ιστορία να αναφέρω ότι ο Δον Κιχώτης (πρωτότυπος τίτλος: Ο ευφάνταστος ευπατρίδης Δον Κιχώτης της Μάντσας) εκδόθηκε στην Ισπανία σε δύο μέρη (1605, 1615). Στην Ελλάδα εκδόθηκε και για παιδιά ως Δον Κισότ, Τα περιεργότερα των συμβάντων αυτού. Μετά εικονογραφιών και συνοπτικής ιστορίας του Τάγματος των ιπποτών, το 1860. Παρουσιάστηκε δε και στη Διάπλασι των Παίδων, σε συνέχειες, το 1912.

Πράγματι, ο μεγάλος ιππότης, ο ρομαντικός ιδαλγός (ευπατρίδης) της Μάντσας, είναι από τους ήρωες που έχουν επηρεάσει την παγκόσμια τέχνη σε όλες της σχεδόν τις μορφές.

Η διασκευή του Παπαθεοδούλου φέρει τον τίτλο Δον Κιχώτης ή ο ιππότης που βγήκε από τα βιβλία για να αλλάξει τον κόσμο (εκδ. Παπαδόπουλος, 2021), έναν ευρηματικό τίτλο, γιατί πράγματι ο μεγάλος ιππότης, ο ρομαντικός ιδαλγός (ευπατρίδης) της Μάντσας, είναι από τους ήρωες που έχουν επηρεάσει την παγκόσμια τέχνη σε όλες της σχεδόν τις μορφές. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ο αγρότης Αλόνσο Κιχάνης (ή Κιχάδα σε διάφορες μεταφράσεις), ένας μανιώδης φιλαναγνώστης θα λέγαμε σήμερα, βιβλίων ιπποτισμού, τόσο που πίστεψε ότι ο ίδιος είναι ιππότης με το όνομα Δον Κιχώτης. Ορισμένες εμβληματικές εικόνες του πρωτότυπου, με κορυφαίες αφηγηματικές έννοιες τη φαντασία (Δον Κιχώτης), την πραγματικότητα (Σάντσο), το όνειρο (Δουλτσινέα) και τις εμβληματικές σκηνές των ανεμόμυλων και των προβάτων, μεταφέρει με περιληπτικά απλό και λιτό λόγο ο Παπαθεοδούλου, επιταχύνοντας την αφήγηση. Δημιουργώντας δε κενά απροσδιοριστίας, ιδίως ο αναγνώστης που έχει διαβάσει το πρωτότυπο μπορεί να προβαίνει σε διαδικασίες ανάκλησης.

Ο Δον Κιχώτης ως εμβληματικός ήρωας προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα κατά την ανάγνωση. Γίνεται φίλος με τα παιδιά περνώντας ακάθεκτος και με θλιμμένο τρόπο υπερήφανος ανάμεσα στις εποχές συνομιλώντας μαζί τους, αφήνοντας γέλιο αλλά πρωτίστως προβληματισμό για τη ζωή και το μέλλον τους. Είναι πάντα επίκαιρος και το βιβλίο του Παπαθεοδούλου κρατάει με επιτυχία το ύφος του πρωτότυπου, παράλληλα συνδράμοντας δημιουργικά, με φιλαναγνωστικό τρόπο, προτείνοντας, στην επωδό, στα παιδιά να διαβάσουν αργότερα το βιβλίο ολόκληρο.

Η εικονογράφηση της Ίριδος Σαμαρτζή είναι στο ύφος του κειμένου. Ευρηματική η εικόνα του εξώφυλλου με το όνομα του Δον Κιχώτη να αντικαθιστά συμβολικά την εικόνα του.

Παρόμοια και το βιβλίο Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ έχει μεταφραστεί και διασκευαστεί στην Ελλάδα δεκάδες φορές, ήδη από το 1894. Ο Μαρκ Τουέιν το εξέδωσε το 1876. Γράφει στον πρόλογό του ότι ο Τομ Σόγιερ αποτελεί σύνθεση τριών χαρακτήρων που γνώριζε ο συγγραφέας σε συνδυασμό με τις δικές του περιπέτειες, καθώς στο βιβλίο αναφέρονται και δικές του εμπειρίες. Μάλιστα το συνιστά και σε ενήλικες για να μην ξεχάσουν ότι ήταν κάποτε παιδιά. Αργότερα εξέδωσε και άλλα βιβλία με ήρωα τον Τομ Σόγιερ (Ο Τομ Σόγιερ στο εξωτερικό και Ο Τομ Σόγιερ ντετέκτιβ). Εξάλλου πρωταγωνιστεί και στις Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν. Είναι βιβλίο περιπέτειας από εκείνα που συναρπάζουν αποθεώνοντας την παιδική ηλικία με την επιθυμία της να ξεπεράσει τα συνήθη στενά πλαίσια και να γνωρίσει τον απέραντο, τον μυθικό και παράξενο στη σκέψη της κόσμο. Οι εικόνες της φιλίας, της συνεργασίας, της αγάπης για περιπέτεια, του ερωτικού ενστίκτου, της φιλαλήθειας μέσα από τη δράση του Τομ και των φίλων του, μεταξύ αυτών και του ορφανού Χακ που θα πρωταγωνιστήσει, όπως σημείωσα, σε άλλο βιβλίο του Τουέιν, δίνουν ένα αριστουργηματικό βιβλίο μαθητείας και αυτογνωσίας.

Η Τζέμη Τασάκου στο βιβλίο Οι περιπέτειες του Τομ Σόγιερ - Ο πρώτος μου Μαρκ Τουέιν (εκδ. Μεταίχμιο, 2021) με λόγο ζωντανό μεταφέρει, με την ενδοδιηγητική φωνή του Τόμ, εικόνες της καθημερινής δράσης του, επιλέγοντας τις χαρακτηριστικές σκηνές του βαψίματος της μάντρας με το επινοητικό τέχνασμα του δαιμόνιου Τομ να αναθέσει σε άλλους την εργασία κι εκείνος να απολαμβάνει τη θέα, το ερωτικό του σκίρτημα για την Μπέκι, την περιπέτειά του σε ένα νησάκι του Μισισιπή με τους φίλους του και την εμφάνισή τους την ημέρα της… κηδείας τους, καθώς και την βοήθειά του στην εξιχνίαση ενός φόνου που ήταν μάρτυρας. Η Τασάκου εύστροφα προτρέπει τα παιδιά να αναζητήσουν το αυθεντικό κείμενο του Τουέιν, βάζοντας τον ίδιο τον Τομ να προτρέπει τους αναγνώστες, ώστε να το πραγματοποιήσουν.

Η εικονογράφηση του Γιάννη Σκουλούδη, μεταφέροντας το κλίμα της υπόθεσης, εστιάζει στους ήρωες πρωταγωνιστές. Δίνει κίνηση στο σώμα τους και παιγνιώδες ύφος στις εκφράσεις τους.

Καταληκτικά: πρόκειται για δύο επιτυχημένες διασκευές, οι οποίες πέρα από τη γραφή και το ύφος δύο δόκιμων συγγραφέων της λογοτεχνίας για παιδιά, πληρούν τις βασικές προϋποθέσεις που είναι απαραίτητο να έχουν οι διασκευές έργων για παιδιά: σεβασμό στο πρωτότυπο, γνώση της παιδικής ηλικίας, σύγχρονη και ενδιαφέρουσα εικονογράφηση.

* Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι αναπλ. καθηγητής Παν/μίου Αιγαίου, κριτικός βιβλίου για νέους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Αναγνωστόπουλος, Δ. Βασίλης (2008). Ιδεολογία και Παιδική Λογοτεχνία. Πρόλογοι Παιδικών Βιβλίων: 19ος και 20ός αιώνας. Δεύτερος τόμος. Αθήνα: Καστανιώτης.
Κανατσούλη, Μένη (2018). Εισαγωγή στη θεωρία και κριτική της παιδικής λογοτεχνίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Ντελόπουλος, Κυριάκος (1995). Παιδικά και Νεανικά βιβλία του 19ου αιώνα. Αθήνα: Ε.Λ.Ι.Α.
Πούλος, Κώστας (2000). «Κοιτάζοντας πίσω με μάτια παιδικά», στο: Καλογήρου, Τζίνα (επιμέλεια). Ξαναδιαβάζοντας τους Έλληνες κλασικούς. Αθήνα: Παπαδόπουλος.