Ο Άντονι Τρόλοπ στο εργαστήρι της Ισμήνης Καπάνταη

Πώς και γιατί βρέθηκα να μεταφράζω Trollope; Πριν ξεκινήσω να μεταφράζω τους Πύργους είχαν προηγηθεί τέσσερις άλλες δικές μου μεταφράσεις: Τα Πουλιά του Αθώου Δάσους, της Deirdre Madden, εκδόσεις Χατζηνικολή, Άνθη του Λόγου, του Geofroy Tory, εκδόσεις Κότινος, Οκτώβρης, Οχτώ το Πρωΐ, του Norman Manea, εκδόσεις Καστανιώτη, και Ματίλντα, της Mary Shelley, εκδόσεις Νεφέλη· καμμία δεν την είχα προτείνει εγώ στους εκδότες, αν και πρέπει να ομολογήσω ότι και τις τέσσερις, όσο εργαζόμουν, για διαφορετικούς βέβαια λόγους, τις απήλαυσα. Τη μετάφραση, πάντως, των Πύργων την πρότεινα εγώ στις εκδόσεις Gutenberg και είμαι ευτυχής που συμφώνησαν, όταν μάλιστα τους ανέφερα ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή κανένα έργο του Anthony Trollope δεν είχε ακόμη εκδοθεί στα ελληνικά. Εκείνοι, ως εκδότες, ορθά πράττοντας, φρόντισαν να μεταφραστεί παράλληλα και Ο Επίτροπος, που προηγείται των Πύργων χρονολογικά, και τα δύο έργα εκδόθηκαν σχεδόν ταυτοχρόνως.

Τη μετάφραση, πάντως, των Πύργων την πρότεινα εγώ στις εκδόσεις Gutenberg και είμαι ευτυχής που συμφώνησαν, όταν μάλιστα τους ανέφερα ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή κανένα έργο του Anthony Trollope δεν είχε ακόμη εκδοθεί στα ελληνικά. Εκείνοι, ως εκδότες, ορθά πράττοντας, φρόντισαν να μεταφραστεί παράλληλα και Ο Επίτροπος, που προηγείται των Πύργων χρονολογικά, και τα δύο έργα εκδόθηκαν σχεδόν ταυτοχρόνως.

Είμαι φανατική αναγνώστρια. Διαβάζω όλων των ειδών τα έργα, και τους κλασικούς τους διαβάζω και τους ξαναδιαβάζω, όχι μία, πολλές φορές. Τελευταία, όμως, όταν με λύπη μου διαπίστωσα ότι σχεδόν όλα τα ήδη πολυδιαβασμένα αλλά προ πολλών χρόνων αγορασμένα paper backs, Penguin, Pan, Flamingo, Oxford University Press, κ.λπ., κ.λπ., διαλύονται στα χέρια μου την ώρα που επιχειρώ να τα ξαναδιαβάσω, σε όποιο βιβλιοπωλείο βρίσκω τους ίδιους τίτλους, πανόδετους, τους ξαναγοράζω. Βλέπετε, όταν τα αγόραζα όλα αυτά τα βιβλία μου ήταν αδύνατον να φανταστώ πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα με το πέρασμα του χρόνου, αφού τις αντίστοιχες φθηνές εκδόσεις της εποχής της μητέρας μου, έργα των Wells, Shaw, Galsworthy, και άλλα, των Tauchnitz Editions —βιβλία αγορασμένα από εκείνη πριν από πολύ περισσότερα χρόνια, απ᾽ ό,τι είχα αγοράσει εγώ τα δικά μου—, μπορούσα και μπορώ ακόμη να τα διαβάζω. Εκείνα τα βιβλία όμως ήταν με άλλο τρόπο τυπωμένα και βιβλιοδετημένα. Πριν από λίγα χρόνια, λοιπόν, αντικατέστησα το κατεστραμμένο μου Barchester Towers με την πανόδετη, Everyman's Library, έκδοσή του.

Όταν διάβασα για πρώτη φορά τους Πύργους ήμουνα στην Αγγλία και παρά το νεαρό της ηλικίας μου νομίζω ότι μου είχε αρέσει πολύ, δεν θυμάμαι ωστόσο τι είχα προσλάβει όταν το διάβαζα και τι είχα, στην ουσία, αντιληφθεί. Ο Trollope τότε ήταν μέσα στην προς εξέταση ύλη· το 1960 ήταν άλλωστε η εποχή της «κριτικής αναγέννησής» του, και το λέω αυτό επειδή, τόσο αμέσως μετά τον θάνατό του, όσο και αργότερα, ο Trollope, ένας από τους πολύ μεγάλους Άγγλους του δέκατου ένατου αιώνα, είχε υποβαθμιστεί κάπως, και το περίεργο είναι ότι υπεύθυνος, κατά πολύ, ήταν ο ίδιος, και η αυτοβιογραφία του που δημοσιεύθηκε δύο χρόνια μετά τον θάνατό του και έκανε μεγάλες πωλήσεις· κατά κάποιον τρόπο, ωστόσο, το κακό της υποβάθμισής του είχε ξεκινήσει νωρίτερα. Βλέπετε, και κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Trollope είχε φέρει σε δύσκολη θέση τους κριτικούς· αυτός, ένας τόσο πετυχημένος συγγραφέας με ευρύτατο κοινό, να δηλώνει ότι εργάζεται περίπου σαν υπάλληλος με συγκεκριμένο ωράριο, ότι ξυπνάει στις πέντε ή έξι η ώρα το πρωί και σταματά μόνον όταν έχει συμπληρώσει τον τάδε αριθμό λέξεων κάθε μέρα, ότι γράφει ταξιδεύοντας πάνω σε ειδικά διαμορφωμένο φορητό γραφειάκι, για να μην χάνει χρόνο; Όπως και να το κάνουμε, χάλαγε τα παραδεδεγμένα, στην αντίληψη του κοινού, τόσο της έννοιας της τέχνης όσο και της εικόνας ενός εργάτη της τέχνης. Έτσι εργάζεται ένας συγγραφέας; αναρωτήθηκαν. Και η έμπνευση; Δεν είναι προϋπόθεση για τη δημιουργία ενός πραγματικού έργου τέχνης η έμπνευση; Κι ακόμα, να ομολογεί, ένας άνθρωπος των γραμμάτων, πως τον ενδιαφέρει να κερδίσει; Να ομολογεί ότι απώτερος σκοπός του, όταν γράφει, είναι να βγάλει χρήματα; Είναι αυτός ένας πραγματικός καλλιτέχνης;

Τόσο οι κριτικοί, όσο ήταν εν ζωή, όσο και το αναγνωστικό του κοινό, μετά τον θανατό του, άρχισαν να κάνουν δεύτερες σκέψεις. Σύγχρονοί του συγγραφείς, ωστόσο, μεγάλοι κι εκείνοι, όπως η Τζώρτζ Έλλιοτ, ο Θάκερεϋ, ο Κόλλινς τον εκτιμούσαν πολύ, η δε Έλλιοτ έλεγε πως ίσως να μην είχε αποτολμήσει η ίδια ένα τόσο φιλόδοξο εγχείρημα όπως το Middlemarch αν δεν ειχε προηγηθεί ο Trollope με τα έξι μυθιστορήματά του, όπου η δράση εκτυλίσσεται στη φανταστική κομητεία του Barsetshire.

Στην Αυτοβιογραφία του ο Trollope γράφει: «Η συγγραφή των Πύργων του Μπάρτσεστερ ήταν πραγματική απόλαυση. Για μένα ο επίσκοπος και η κυρία Πράουντι υπήρχαν στ' αλήθεια, όπως υπήρχαν και τα προβλήματα του αρχιδιακόνου και οι έρωτες του κυρίου Σλόουπ».

Στην Αυτοβιογραφία του ο Trollope γράφει: «Η συγγραφή των Πύργων του Μπάρτσεστερ ήταν πραγματική απόλαυση. Για μένα ο επίσκοπος και η κυρία Πράουντι υπήρχαν στ' αλήθεια, όπως υπήρχαν και τα προβλήματα του αρχιδιακόνου και οι έρωτες του κυρίου Σλόουπ».

Ελπίζω να μην παρεξηγηθώ αν τώρα δηλώσω ότι κι εγώ, αρχικά ως μέλος του αναγνωστικού του κοινού, και ύστερα ως η μεταφράστρια ενός από τα έργα του, τους Πύργους τους απήλαυσα, κι επιφυλάσσομαι να τους ξανααπολαύσω, ποιος ξέρει ακόμα πόσες φορές στο μέλλον. Ο λόγος; Ή μάλλον, θα ήταν καλύτερα να πω, ένας από τους λόγους; Μα η αίσθηση ότι οι ήρωές του ζούν τον δέκατο ένατο αιώνα, φορούνε ρούχα διαφορετικά, και τα προβλήματα που τους απασχολούν, στην επιφάνειά τους τουλάχιστον, δεν έχουν καμία σχέση με ό,τι συμβαίνει σήμερα, κι εντούτοις μας αφορούν. Η βικτωριανή κοινωνία που ανατέμνει σαρκάζοντας ο Trollope, με αυστηρότητα και λεπτομερέστατη ακρίβεια και ενσυναίσθηση ωστόσο, είναι επίσης και η δική μας, η σημερινή, και θα εξακολουθήσει να είναι, όπως συμβαίνει πάντα με τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών, για τις κοινωνίες που θα ακολουθήσουν.

Η βικτωριανή κοινωνία που ανατέμνει σαρκάζοντας ο Trollope, με αυστηρότητα και λεπτομερέστατη ακρίβεια και ενσυναίσθηση ωστόσο, είναι επίσης και η δική μας, η σημερινή, και θα εξακολουθήσει να είναι, όπως συμβαίνει πάντα με τα έργα των μεγάλων καλλιτεχνών, για τις κοινωνίες που θα ακολουθήσουν.

Ειδικές δυσκολίες, όσο μετέφραζα, όπως είχα μιαν άλλη φορά, όχι, δεν αντιμετώπισα· η όλη προσπάθειά μου ήταν το ελληνικό κείμενο να κρατηθεί στο κλίμα και το ύφος του συγγραφέως, πράγμα που πιστεύω ότι είναι φιλοδοξία όλων των μεταφραστών. Στα πραγματολογικά, από την άλλη μεριά, τα οποία ήταν πάρα πολλά και αφορούσαν κυρίως την εκκλησία, είχα τη βοήθεια της επιμελήτριας Αγγελικής Παπαδοπούλου, την οποία και ευχαριστώ.

Η «άλλη φορά» στην οποία αναφέρθηκα ήταν όταν είχα την ευτυχία να μεταφράσω τα Άνθη του Λόγου, Εκδόσεις Κότινος, κείμενο του 16ου αιώνα, του οποίου ο συγγραφέας, Geofroy Tory, ήταν ο βασιλικός τυπογράφος του Φραγκίσκου Α' της Γαλλίας, και όχι μόνον. Ήταν επίσης ζωγράφος, χαράκτης αλλά και ποιητής, κριτικός, μεταφραστής, αναμορφωτής της ορθογραφίας της γαλλικής γλώσσας καθώς επίσης και της τυπογραφικής τέχνης. Το κείμενό του, αν και εκ πρώτης όψεως θα έλεγε κανείς ότι ήταν περιορισμένου ενδιαφέροντος, μια και σ’ αυτό ο Tory ανέλυε τους λόγους όπου, κατά την άποψή του, τα γράμματα του λατινικού αλφαβήτου θα πρέπει να σχεδιάζονται κατά τον Α —τον δικό του δηλαδή και σωστό— τρόπο και όχι κατ’ άλλους, ήταν ωστόσο γοητευτικό. Ο λόγος; Επειδή στην προσπάθειά του να στηρίξει τις απόψεις του, άρδευε επιχειρήματα από όλους τους χώρους, όχι μόνον της αισθητικής, (αναλογίες κ.λπ.) αλλά και από την ιστορία, τη γεωγραφία, τη μυθολογία, τη φιλοσοφία, και όντας, όπως ήδη ανέφερα ποιητής, το κείμενό του κατέληγε παράδοξο μεν, αλλα εντούτοις γοητευτικότατο. Δούλευα έχοντας στα χέρια μου ένα γαλλικό πρωτότυπο και μια μεταγενέστερη μετάφρασή του στα αγγλικά, οι δυσκολίες τεράστιες, και έρχονταν ώρες που ευχόμουνα να μην το είχα αναλάβει. Η ικανοποίηση όμως όταν το τέλειωσα και κυρίως όταν, μετά από ένα χρονικό διάστημα, διάβασα το κείμενο τυπωμένο πλέον και είχα την αίσθηση ότι δεν πρόδωσα τον συγγραφέα, ήταν πολύ μεγάλη. Θα έπρεπε ωστόσο εδώ, τελειώνοντας, και επειδή ανέτρεξα ύστερα από τόσα χρόνια σ’ εκείνην την εποχή και σ’ αυτό το τόσο δύσκολο εγχείρημα, να εκφράσω ξανά τις ευχαριστίες μου στη Στέλλα Τσάμου, φίλη αγαπητή και επιμελήτρια της έκδοσης, που χωρίς τη βοήθειά της πιστεύω ότι δεν θα είχα το ίδιο αποτέλεσμα.

Info
Η Ισμήνη Καπάνταη είναι συγγραφέας και μεταφράστρια. Έχει μεταφράσει Mary Shelley, Norman Manea, Geoffroy Tony, Deirdre Madden.