«To e-book υπέρ του αναγνώστη»

O καθηγητής φιλοσοφίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Παντελής Μπασάκος διαβάζει βιβλία σχεδόν αποκλειστικά σε ηλεκτρονική εκδοχή πλέον, ενώ πρόσφατα αγόρασε και συσκευή ψηφιακής ανάγνωσης. Μοιράζεται με την Book Press την εμπειρία του και, μολονότι δηλώνει υποστηρικτής των νέων τεχνολογιών, θεωρεί ότι στη μορφή του έντυπου βιβλίου υπάρχει  μια σοφία που δεν πρέπει να βιαστούμε να την εγκαταλείψουμε. 

Η ψηφιακή ανάγνωση πώς μεταβάλλει τον τρόπο με τον οποίο εργάζεστε ως ερευνητής;

Διαβάζοντας, μετέχεις σε μια συζήτηση της οποίας το κείμενο που έχεις πάνω στο τραπέζι σου είναι ένα μόνο μέρος: την υπόλοιπη χρειάζεται να την αποκαταστήσεις ανατρέχοντας από παραπομπή σε παραπομπή, πολλές φορές ανακαλύπτοντας κείμενα που δεν είχες καν φανταστεί ότι υπάρχουν όταν ξεκινούσες. Στις βιβλιοθήκες οι ερευνητές «σερφάρανε» πολύ πριν υπάρξει το διαδίκτυο, αυτή ήταν, και είναι, η δουλειά τους. Μόνο που πριν από το ψηφιακό βιβλίο και το διαδίκτυο, ετούτη η δουλειά ήταν προσιτή σε λιγότερους, γιατί ήταν πολύ πιο δαπανηρή σε χρόνο και σε χρήμα. Ακόμα, η ευκολία της πρόσβασης –με τις βιβλιοθήκες να έρχονται κυριολεκτικά στο δωμάτιό σου– σου επιτρέπει να εκτίθεσαι σε πολύ περισσότερα πράγματα, σε πολύ περισσότερες απόψεις: αν δεν ζαλιστείς, η έρευνά  σου βγαίνει καίρια κερδισμένη.

Οπότε, η διαφορά με πριν ποια ακριβώς είναι;

Θα σας απαντήσω εμπειρικά. Για να βρω τα βιβλία που χρειάζομαι για την εργασία μου, εκδόσεις του 16ου αι. κυρίως, πήγαινα σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού ή  πλήρωνα πανάκριβα τη φωτοτύπησή τους, όταν αυτή ήταν δυνατή. Πέρυσι πήγα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, αναζητώντας ένα κάπως σπάνιο βιβλίο, τη «Ρητορική» του Αριστοτέλη, που είχε εκδώσει και μεταφράσει ο Th. Goulston το 1619  (είναι η «Ρητορική» που διάβαζε ο φιλόσοφος Hobbes). Για να με αφήσουν να το δω, μόνο από βασανιστήρια δεν με πέρασαν, και ούτε λόγος για φωτοτυπία, αφού, λόγω της φυσικής κατάστασης του βιβλίου, δεν μπορούσα καλά-καλά να ανοίξω πλήρως τις σελίδες του. Επιστρέφοντας στο ξενοδοχείο, το έψαξα –δεν ξέρω γιατί δεν το είχα σκεφτεί προηγουμένως– στο Google Βοoks και το βρήκα ολόκληρο.

Εντυπωσιακό! Ωστόσο, αυτά αφορούν έναν ειδικό τύπο ανάγνωσης, την επιστημονική μελέτη, κι αναρωτιέμαι αν μπορούμε να γενικεύσουμε αυτή την εμπειρία.

Δικαιολογημένα σας φαίνεται ειδικό, αφού εδώ μιλάω για τη δική μου εμπειρία· όμως, οι διαδικασίες και οι δυνατότητες στις οποίες αναφέρομαι αφορούν το πανεπιστήμιο στο σύνολό του, φοιτητές και διδάσκοντες, ενώ επεκτείνονται και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση – αυτό δεν είναι πια κάτι το ειδικό. Η ανάγνωση στο εξής θα είναι όλο και περισσότερο ψηφιακή, χάρη στην προσβασιμότητα, αλλά και στην ευκολία χειρισμού του ηλεκτρονικού κειμένου.

Τι εννοείτε ευκολία χειρισμού;

Ό,τι και να διαβάζουμε, κρατάμε σημειώσεις, είτε στη μνήμη μας είτε σε ένα τετράδιο, είτε πάνω στο βιβλίο. Διαβάζουμε επιλέγοντας και συνδυάζοντας. Το ηλεκτρονικό βιβλίο, ακόμα και ένα καλό e-reader που επιτρέπει να κρατάς σημειώσεις και να μουντζουρώνεις τη σελίδα, βοηθάει τη μνήμη, μπορεί να συνομιλεί μαζί της καλύτερα από ό,τι τα χαρτάκια και τα τετράδια.

Αυτό είναι το πλεονέκτημα του e-reader σε σχέση με τον υπολογιστή;

Ο e-reader έχει την εξυπνάδα να μιμείται το χαρτί – δεν παράγει, λ.χ., το φως, όπως η οθόνη του υπολογιστή, αλλά το αντανακλά. Θέλει δηλαδή να έχει τις ψηφιακές ευκολίες –λ.χ., εκατοντάδες βιβλία σε ένα πανάλαφρο hardware, δυνατότητα αναζήτησης, οργάνωσης κ.λπ.– και να είναι σαν ένα βιβλίο. Έχει δρόμο ακόμα μπροστά του, αλλά είναι στη σωστή κατεύθυνση, όπως λένε στην πολιτική. Ο υπολογιστής, ακόμα και ο φορητός, είναι ένα πολύπλοκο μηχάνημα που μας δίνει ένα κείμενο στην επιφάνειά του, ενώ ταυτόχρονα παράγει φως, θερμότητα, ακτινοβολία, βουίζει. Όλα αυτά, που δεν έχουν καμία σχέση με ένα βιβλίο, τα αποφεύγει ο e-reader.

Μειονεκτήματα σε σχέση με το έντυπο βιβλίο;

Το «χαρτί» του δεν είναι ακόμη αρκετά χαρτί. Αν ήθελα να διαβάσω κάτι σαν μυθιστόρημα στο πάρκο, και το είχα σε έντυπο, δεν θα έπαιρνα το e-reader.

Όταν το έντυπο βιβλίο από υλικό και συμβολικό αντικείμενο μετατρέπεται σε ψηφιακά δεδομένα στο διαδίκτυο, δεν υπάρχει ο πειρασμός ο αναγνώστης να «σερφάρει» σε έναν ωκεανό γνώσης και η προσοχή του να διασπάται διαρκώς από τις ανεξάντλητες επιλογές που έχει;

Έχετε δίκιο, ανάγνωση σημαίνει και πειθαρχία και περιορισμός. Ωστόσο, κάθε ανάγνωση, ό,τι και να διαβάζουμε ‒από pulp fiction έως δοκίμιο‒, έχει τον δικό της περιορισμένο χρόνο κάθε φορά, γιατί έχει τη δική της μνήμη. Διαβάζοντας οργανώνω, με τρόπο ασυναίσθητο τις περισσότερες φορές, αυτό τον χρόνο. Αν αφεθώ στη διάσπαση, αν δηλαδή αφήσω τον χρόνο της ανάγνωσης να ξεχειλώσει, σημαίνει ότι δεν θέλω να διαβάσω. Από την άλλη, όμως, αν χρειάζεται να δω και άλλα πράγματα διαβάζοντας, η ψηφιακή ανάγνωση μου επιτρέπει να εξοικονομήσω και να οργανώσω αυτό τον χρόνο. Ωστόσο, δεν έχουμε απλώς διαφορετικές επιλογές ανάγνωσης, αλλά κείμενα που ανταγωνίζονται μουσική, βίντεο, εφαρμογές επικοινωνίας κ.λπ., σε ένα περιβάλλον που είναι κατεξοχήν ευνοϊκό για οπτικοακουστικά ερεθίσματα κι όχι για ανάγνωση. Και στο μυαλό μου έχω τα σημερινά κι αυριανά παιδιά. Αν είμαι φανατικός υποστηρικτής των e-readers, είναι επειδή αρχίζουν να πλησιάζουν τη σοφία αυτού του εργαλείου που είναι το βιβλίο. Όμως, όπως είπαμε, δεν είναι ακόμα εκεί και, μέχρι να πάνε, δεν υπάρχει άλλος τρόπος από το έντυπο βιβλίο να μάθει ένα παιδί ανάγνωση. Θα απέφευγα τις οθόνες στην πρώτη επαφή με το διάβασμα, γιατί ένα βιβλίο δεν είναι μόνο η πληροφορία, είναι και η βιωματική, η σωματική σχέση με αυτό, που είναι στοιχεία ουσιώδη της ανάγνωσης.

Αν προοδευτικά οδηγηθούμε στη συρρίκνωση της εκδοτικής βιομηχανίας, δεδομένης της τεχνικής δυσκολίας να παραχθεί κέρδος από ψηφιακά προϊόντα που υπόκεινται μάλλον εύκολα σε παράνομη αναπαραγωγή, μήπως «χαθούν» βιβλία και συγγραφείς;

Είμαστε ακόμη στην αρχή της ψηφιακής εποχής στο βιβλίο. Η εισαγωγή της τυπογραφίας είχε φέρει κραδασμούς στον έλεγχο της διακίνησης της πληροφορίας, που αναλογικά ήταν ίσως ισχυρότεροι από τους σημερινούς: ωστόσο, δεν καταστράφηκε ο πολιτισμός, δεν χάθηκαν τα «καλά βιβλία» –όπως τα όριζαν τότε– μέσα στον ωκεανό των κακών. Κανείς δεν ξέρει τι θα βγει με αυτή τη νέα –και γενναία–  διάχυση του ελέγχου στην παραγωγή του δημόσιου λόγου. Είμαι γεμάτος αισιόδοξη περιέργεια.

Σωτήρης Βανδώρος