Ο Γκριμελσχάουζεν στο εργαστήρι του Γιάννη Κοιλή

Ο Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος (1668) του Hans Jakob Christoffel von Grimmelshausen είναι το σημαντικότερο γερμανικό μυθιστόρημα της εποχής του Μπαρόκ. Η μετάφρασή του άρχισε πριν 20 χρόνια, αλλά κυκλοφόρησε μόλις τώρα από τις εκδόσεις Εξάντας.

Αφού πέρασαν λίγα χρόνια, συμφώνησα με τον ίδιο εκδότη να μεταφράσω το βιβλίο, αλλά η δουλειά μου δεν τον ικανοποίησε. Αποτέλεσμα αυτής της επώδυνης εμπειρίας ήταν να πάψω να θεωρώ τον εαυτό μου επαγγελματία μεταφραστή και να εγκαταλείψω για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα εντελώς το επάγγελμα. Όμως το τέρας που έκρυβα στο συρτάρι μου, το χειρόγραφο του Σιμπλικίσιμου, δεν έλεγε να με αφήσει ήσυχο.

Το έργο του Grimmelshausen το γνώρισα πριν από ¼ του αιώνα περίπου, καθώς μελετούσα σε βάθος του έργο του Arno Schmidt και ασχολούμουν με οτιδήποτε σχετίζεται με τα βιβλία και τις αναζητήσεις του. Διάβασα τότε –με αρκετή δυσκολία, οφείλω να ομολογήσω– τα 10 βιβλία του σιμπλικικού κύκλου, εντυπωσιάστηκα όμως κυρίως από τα πρώτα 6, που απαρτίζουν τον Σιμπλίκιο Σιμπλικίσιμο. Όταν έπειτα από λίγον καιρό ήμουν στη διεθνή έκθεση της Φρανκφούρτης, όπου για λογαριασμό του Ιδρύματος Arno Schmidt και των εκδόσεων Fischer ενημέρωνα το κοινό για το έργο του συγγραφέα, με πλησίασε κάποιος έλληνας εκδότης, που ενδιαφερόταν για την έκδοση κλασικών της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ρωτώντας με αν είχα να προτείνω κάποιον σπουδαίο και άγνωστο κλασικό Γερμανό. Ανέφερα αμέσως τον Grimmelshausen, δίχως να φανταστώ τις συνέπειες. Αφού πέρασαν λίγα χρόνια, συμφώνησα με τον ίδιο εκδότη να μεταφράσω το βιβλίο, αλλά η δουλειά μου δεν τον ικανοποίησε. Αποτέλεσμα αυτής της επώδυνης εμπειρίας ήταν να πάψω να θεωρώ τον εαυτό μου επαγγελματία μεταφραστή και να εγκαταλείψω για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα εντελώς το επάγγελμα. Όμως το τέρας που έκρυβα στο συρτάρι μου, το χειρόγραφο του Σιμπλικίσιμου, δεν έλεγε να με αφήσει ήσυχο. Πότε πότε το έβγαζα έξω για να το μερώσω. Ώσπου κάποτε τα λόγια φίλων με έπεισαν να επιστρέψω στον χώρο της μετάφρασης, ως εκλεκτικός ερασιτέχνης πλέον. Για την επιλογή μου αυτή φταίνε κατά κύριο λόγο ο Αλέξης Δαμίγος και η Κλαίρη Παπαμιχαήλ, οι οποίοι με συμβουλές και παροτρύνσεις με βοήθησαν πολλές φορές να μην τα παρατήσω. Ας όψονται!

Ποιοι όμως οι λόγοι να ασχοληθεί κανείς με αυτό το παλιό, ογκώδες βιβλίο; Ένας πρώτος λόγος είναι ότι μέσα στο μυθιστόρημα αυτό αποτυπώνεται από έναν αυτόπτη μάρτυρα η ζωντανή εικόνα ενός κόσμου μακρινού και περασμένου. Ότι ο Γκριμελσχάουζεν στεγάζει στο βιβλίο του στοιχεία από τη δική του περιπετειώδη ζωή, από όσα έζησε –ως παιδί ακόμη– κατά τον Τριακονταετή πόλεμο, προσδίδει στις σελίδες του μιαν αυθεντικότητα που καμιά νεότερη μυθοπλασία με θέμα εκείνη την εποχή δεν είναι σε θέση να έχει.

Άλλος ένας λόγος είναι η σημασία του Σιμπλικίσιμου για τη μεταγενέστερη γερμανόφωνη λογοτεχνία, ιδίως για τους ρομαντικούς, για τους εξπρεσσιονιστές και για σημαντικούς λογοτέχνες του περασμένου αιώνα όπως ο Thomas Mann, ο Bertolt Brecht, ο Günter Grass, ο Arno Schmidt κ.ά.

Εκείνο που χαρακτηρίζει κατά τη γνώμη μου τη μεγάλη λογοτεχνία δεν είναι η ικανότητά της να συναρπάσει το ευρύ κοινό –άλλο αν τελικώς το κατορθώνει κι αυτό συχνά–, αλλά να εκφράσει την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης κατάστασης μέσα από το πνεύμα της εποχής της. Ο Grimmelshausen το επιδιώκει αυτό, μεταξύ άλλων, μέσα από έναν ήρωα νέου τύπου.

Για εμένα υπήρχε όμως κι ένας ακόμη λόγος, που έχει να κάνει με την ίδια τη φύση του Σιμπλίκιου Σιμπλικίσιμου. Εκείνο που χαρακτηρίζει κατά τη γνώμη μου τη μεγάλη λογοτεχνία δεν είναι η ικανότητά της να συναρπάσει το ευρύ κοινό –άλλο αν τελικώς το κατορθώνει κι αυτό συχνά–, αλλά να εκφράσει την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης κατάστασης μέσα από το πνεύμα της εποχής της. Ο Grimmelshausen το επιδιώκει αυτό, μεταξύ άλλων, μέσα από έναν ήρωα νέου τύπου.

Πολλές είναι οι φωνές που μιλούν μέσα από τον Σι­μπλικίσιμο για να συνθέσουν την αφήγηση· η προσωπικότητα του πρωταγωνιστή της πλοκής αλλάζει συνεχώς. Αυτής της μορφής η πολυφωνία αποτελεί ένα μοναδικό χαρακτηριστικό για τη λογοτεχνία εκείνης της εποχής, εξαιρετικά νεωτερικό ως προς τη σύλληψή του. Η απουσία ενός σταθερού χαρακτήρα πίσω από το πρόσωπο του πρωταγωνιστή σαστίζει ακόμη και τον σημερινό αναγνώστη, υπηρετεί όμως απολύτως τους σκοπούς του συγγραφέα, που ήθελε να παραστήσει τον άνθρωπο της εποχής του ως άθυρμα της μεταιχμιακής ιστορικής συγκυρίας που βίωνε. Έτσι, παράλληλα με τη μορφή του αθώου Σιμπλίκιου, ξεδιπλώνεται μέσα στο ίδιο υποκείμενο μια προσωπικότητα περιστασιακά πολυμήχανη και δολερή, ένας μακρινός απόγονος του ομηρικού Οδυσσέα, που με εργαλεία τον δόλο και το ψέμα διάγει τον βίο του. Μόνο που η μήτις δεν έχει εδώ ως στόχο την επίτευξη κάποιου σκοπού, αλλά, αντιθέτως, αποτελεί μέρος του προβλήματος – η πανουργία του Σιμπλικίσιμου τον απομακρύνει από την πνευματική γαλήνη και την μακαριότητα.

Έτσι ζωντάνεψε για εμένα ο Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος, ως ένας μακρινός συγγενής με σουσούμια που θυμίζουν τα δικά μας, που απαντώνται και στις μέρες μας. Η ψηλάφηση της ομοιότητας μέσα στο ξένο και μακρινό μάς επιτρέπει μερικές φορές να δούμε τη δική μας περιπέτεια με άλλα μάτια.

Ως μεταφραστής έχω συνηθίσει τον εαυτό μου σε μια ενδιαφέρουσα άσκηση: ελέγχω τη λύση μου μέσα από τη δοκιμή της αντίστροφης πορείας, αναλογιζόμενος δηλαδή πώς θα μεταφερόταν μια μεταφραστική πρόταση που μου φαίνεται εύλογη πάλι στην γλώσσα του πρωτότυπου.

Η γλώσσα του Γκριμελσχάουζεν είναι η λαϊκή εκδοχή μιας βόρειας Γερμανικής κοινής διαλέκτου του 17ου αιώνα με διάσπαρτα λόγια στοιχεία. Ο σύγχρονος γερμανός αναγνώστης δυσκολεύεται να διαβάσει το πρωτότυπο κείμενο. Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά του πρωτότυπου δεν μου επέτρεψαν να μεταφέρω το κείμενο στη κοινή Νεοελληνική που επικρατεί σήμερα, όπως προτάθηκε από ορισμένους. Προτίμησα να κατασκευάσω ένα ιδίωμα που επεδίωξα να είναι κατανοητό, αλλά που να θυμάται (ή να θυμίζει) τη γλωσσική μας παράδοση –λαϊκή και λόγια– των τελευταίων αιώνων, παίρνοντας δάνεια στοιχεία από κείμενα όπως ο Πτωχοπρόδρομος, το Χρονικόν του Μωρέως, ο Μπερτόδουλος, ο Ερωτόκριτος, τα Απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη κ.ά. Το εγχείρημα ενέχει κινδύνους, καθώς η γλώσσα που προέκυψε δεν μπορεί παρά να είναι τεχνητή και ίσως να θεωρηθεί αφύσικη (και ποια γλώσσα δεν είναι όμως;), αλλά δεν μου άρεσε περισσότερο κανένας άλλος τρόπος για να υποδυθώ τον ρόλο του Σιμπλίκιου Σιμπλικίσιμου και του Grimmelshausen. Ως μεταφραστής έχω συνηθίσει τον εαυτό μου σε μια ενδιαφέρουσα άσκηση: ελέγχω τη λύση μου μέσα από τη δοκιμή της αντίστροφης πορείας, αναλογιζόμενος δηλαδή πώς θα μεταφερόταν μια μεταφραστική πρόταση που μου φαίνεται εύλογη πάλι στην γλώσσα του πρωτότυπου. Στο βιβλίο αυτό οδηγός μου στάθηκε πολλές φορές ο Μακρυγιάννης κι η σκέψη πως ο επίδοξος γερμανός μεταφραστής του στρατηγού ίσως θα έπρεπε να διαλέξει μια γλώσσα που να θυμίζει εκείνη του Σιμπλικίσιμου για να μεταφέρει έστω και λίγο από το πνεύμα των Απομνημονευμάτων στη Γερμανική.

Η γλώσσα που επέλεξα αποδείχτηκε και για έναν άλλο λόγο κατάλληλη για τον σκοπό μου: μου επέτρεψε να μιμηθώ το περίπλοκο γλωσσικό ύφος του Μπαρόκ, με τις τόσες παρεκκλίσεις και τους αλλεπάλληλους εγκιβωτισμούς – μία από τις πολλές δυσκολίες που κλήθηκα να αντιμετωπίσω. Μια άλλη δυσκολία ήταν, όπως είναι αναμενόμενο, ότι τα Γερμανικά του Grimmelshausen διαφέρουν αρκετά από τα σύγχρονα, ότι κάποιες λέξεις δεν χρησιμοποιούνται πλέον ή έχουν πια διαφορετική σημασία. Στο σημείο αυτό με βοήθησε αρχικώς πολύ η σχολιασμένη έκδοση του Breuer, που απετέλεσε και τη βάση της μετάφρασής μου, όπως και η επίσης σχολιασμένη αλλά και ελαφρώς προσαρμοσμένη στη σύγχρονη γλώσσα έκδοση του Kelletat. Σε αυτές τις δύο εξαιρετικής ποιότητας εργασίες βασίστηκε η πρώτη μορφή της μετάφρασης, όπως προέκυψε πριν 19 χρόνια. Καθώς δεν έπαψα να επανεξετάζω και να αναθεωρώ τη δουλειά μου με την πάροδο των ετών, είχα την ευκαιρία να λάβω υπόψη μου και νεότερες δημοσιεύσεις, όπως την ωραία μετάφραση από τον Mike Mitchell στα Αγγλικά (2006) και την απόδοση στη σύγχρονη Γερμανική από τον Reinhard Kaiser (2009). Κάποια στιγμή έπρεπε όμως να σταματήσω τις αναθεωρήσεις και τις αλλαγές και να παραδώσω επιτέλους το κείμενο στην κρίση του κοινού.

Μια μετάφραση καλείται να υπηρετήσει πιστά δύο αφέντες: το πρωτότυπο και τον αναγνώστη. Αν προδώσει έναν από τους δύο, είναι άπιστη. Όπως και να έχει, πάντως, κάθε μετάφραση είναι απλώς μία λύση ανάμεσα σε αναρίθμητες άλλες δυνατές λύσεις.

Είναι η μετάφραση του Σιμπλίκιου Σιμπλικίσιμου πιστή ή καλή; Δεν ξέρω. Το ερώτημα αυτό επισύρει πλήθος αντερωτήσεων. Είναι πιστή μια μετάφραση που μεταφέρει με όσο γίνεται μεγαλύτερη πιστότητα το νόημα των λέξεων από την ξένη γλώσσα στη δική μας, αλλά δεν λαμβάνει υπόψη της το ύφος, το γλωσσικό, ιστορικό, κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον, τη θέση του βιβλίου μέσα στη λογοτεχνική παράδοση – και δεν εννοώ μόνο την ξένη γλωσσική παράδοση; Είναι πιστή αν ασπάζεται το δόγμα πως υπηρετεί το πρωτότυπο κι όχι τον αναγνώστη; Νιώθω πως τα διλήμματα που κρύβονται μέσα σε αυτά τα ερωτήματα είναι ψεύτικα. Πρώτο μέλημά μου ήταν να καταλάβω –όσο είναι εφικτό– σωστά το νόημα του βιβλίου στη γλώσσα που γράφτηκε από τον δημιουργό του. Το μετάφρασμα οφείλει να είναι κατά δύναμιν πιστό και ειλικρινές. Το μετάφρασμα όμως είναι επίσης ένα λογοτεχνικό κείμενο, πρέπει συνεπώς να μιμηθεί όσο γίνεται κι όσα άλλα χαρακτηριστικά του πρωτότυπου μπορεί, αναζητώντας για αυτά αντίστοιχα στην γλώσσα μας. Αυτό είναι ένα εγχείρημα πολύ δύσκολο, επηρεάζεται από υποκειμενικούς παράγοντες και προσωπικές προτιμήσεις, μπολιάζεται από τον γλωσσικό και πνευματικό ορίζοντα του μεταφραστή και αποτελεί μια μεταβλητή που τροποποιείται μέσα στην πορεία της ζωής. Έτσι, ενώ για να μεταφέρω το νόημα του Σιμπλικίσιμου θα μου αρκούσε ένας χρόνος, για την μετάφρασή του δεν θα μου έφτανε μια ζωή.

Μια μετάφραση καλείται να υπηρετήσει πιστά δύο αφέντες: το πρωτότυπο και τον αναγνώστη. Αν προδώσει έναν από τους δύο, είναι άπιστη. Όπως και να έχει, πάντως, κάθε μετάφραση είναι απλώς μία λύση ανάμεσα σε αναρίθμητες άλλες δυνατές λύσεις. Στο κόσμο αυτό υπάρχει αρκετός χώρος για να έχουμε όλοι μας άδικο, όπως έλεγε κι ο Arno Schmidt.

Info
Ο Γιάννης Κοιλής εργάζεται σήμερα ως δάσκαλος στη Γερμανική Σχολή Αθηνών. Γεννήθηκε το 1963 στη Θήβα και πέρασε τα πρώτα παιδικά χρόνια του στην Ελλάδα και τη Δυτική Γερμανία. Αποφοίτησε από το Λύκειο στη Θήβα. Στη συνέχεια παρακολούθησε μαθήματα Μαθηματικών και Φυσικής (Πανεπιστήμιο Ουλμ), απέκτησε πτυχίο Παιδαγωγικής (Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου), πτυχίο Κοινωνιολογίας (Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βερολίνου) και παρακολούθησε μαθήματα Κινηματογράφου (Ακαδημία Κινηματογράφου Βερολίνου). Από το 1990 έως το 1995 ήταν υπότροφος του Ιδρύματος Άρνο Σμιτ. Από το 1987 έως σήμερα ασχολείται με τη μετάφραση και επιμέλεια λογοτεχνικών και θεωρητικών βιβλίων από τη γερμανική και την αγγλική γλώσσα (εκδόσεις Γράμματα, Κριτική, Οδυσσέας, Οξύ, Εστία, Εξάντας). Έχει μεταφράσει έργα των Τόμας Μαν, Γκύντερ Γκρας, Άρνο Σμιτ, Βίλχελμ Χάουφ, Μαξιμίλιαν Κλίγκερ και Καρλ Κερένυι. Στον κινηματογράφο εργάστηκε ως ερευνητής, βοηθός μοντέρ, βοηθός σκηνοθέτη και ηθοποιός. Παράλληλα, περιστασιακά και ερασιτεχνικά γράφει και σκηνοθετεί θεατρικά έργα για μαθητές σχολείου και για ενηλίκους. Από το 2005 έως το 2012 δίδαξε σε δημόσια δημοτικά σχολεία.