Ο Γκρεγκ Τζάκσον στο εργαστήρι του Παναγιώτη Κεχαγιά

Κάποια στιγμή πέρυσι έλαβα ένα μήνυμα, ή ένα τηλεφώνημα, μάλλον από το Σαουθάμπτον, το οποίο με προέτρεπε να διαβάσω τη συλλογή διηγημάτων Άσωτοι του πρωτοεμφανιζόμενου Γκρεγκ Τζάκσον, αλλά πλέον δεν το θυμάμαι, θυμάμαι όμως ακριβώς πώς αισθάνθηκα όταν ξεκίνησα να διαβάζω τον «Βάγκνερ στην έρημο», το πρώτο διήγημα της συλλογής: αυτή την αίσθηση που έχει κανείς όταν διαβάζει έναν πραγματικά μεγάλο συγγραφέα – σαν να κοιτάς μέσα σ’ έναν καθρέφτη κρυστάλλινης καθαρότητας χωρίς να μπορείς να δεις εκεί μέσα τον εαυτό σου, παρά μόνο ασύνδετα τμήματά του ενισχυμένα μέχρι το επίπεδο μιας πυρετώδους παραίσθησης. Μου αρέσουν πολλά βιβλία, πολλοί συγγραφείς, σπάνια όμως έχω αυτή την απόλυτη βεβαιότητα, ότι δηλαδή αυτό που διαβάζω είναι ένα πραγματικά μεγάλο βιβλίο, και μάλιστα τόσο κοντά στην έκδοσή του. Την τελευταία φορά που το είχα νιώσει ήταν με το 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνιο, και πριν απ’ αυτό με το Infinite Jest του Ντέιβιντ Φόστερ Γουάλας.

Τα διηγήματα των Άσωτων, τοποθετημένα σε μια σειρά από το πιο παραδοσιακό μέχρι το πιο πειραματικό, τη μεγαλειώδη κατάρρευση που αντιπροσωπεύει το καταληκτικό διήγημα, βασίζονται σε μια καλειδοσκοπική πρόζα που από τη μια παράγραφο στην άλλη αλλάζει, από καθημερινός διάλογος γίνεται δοκίμιο, από περιγραφή δείπνου γίνεται υπαρξιακή κρίση, από παράνομη συναλλαγή γίνεται παραισθητική μυθολογία, κι όλα αυτά με μια πυκνότητα, μια ευαισθησία και μια τόσο ακριβή αίσθηση του ακατάληπτου, αταξινόμητου παρόντος μας, που έπρεπε πάση θυσία να διαφυλαχθεί.

Έτσι, το έστειλα στους Αντίποδες, με τους οποίους λίγο καιρό πριν είχαμε συνάψει μια αμοιβαίως επωφελή εμπορική συμφωνία (με σκοπό την προμήθεια πρώτων υλών), χωρίς να έχω τη φιλοδοξία να το μεταφράσω. Υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν αυτή τη δουλειά, και την κάνουν καλά. Οι Αντίποδες, λοιπόν, από άγνοια κινδύνου μάλλον, μου ανέθεσαν τη μετάφραση, και μπορεί να μη θυμάμαι ακριβώς τη στιγμή που μου είπαν «Όταν το τελειώσεις φέρ’ το να το δούμε», αλλά θυμάμαι πώς ένιωσα όταν στερέωσα το βιβλίο δίπλα στην οθόνη του υπολογιστή και δακτυλογράφησα την πρώτη φράση, «Πρώτα κάναμε MDMA»: είχα την αίσθηση ότι κάτω από τα πόδια μου ανοίγει αργά μια καταπακτή. Κι αυτό γιατί είναι ήδη αρκετά δύσκολο να μεταφράσεις οποιοδήποτε βιβλίο, πόσο μάλλον το πρώτο, αδίστακτο βήμα ενός ήδη ολοκληρωμένου στυλίστα όπως ο Τζάκσον. Αυτός ο κρίκος στη μεγάλη αλυσίδα της αμερικανικής λογοτεχνίας, που συνδέει τον μεταμοντερνισμό του Γουάλας με τον ρεαλισμό του Τσίβερ και του Κάρβερ, κι από εκεί με την ευρυμάθεια του Τζόυς και την ενδοσκόπηση του Ζέμπαλντ. Τα διηγήματα των Άσωτων, τοποθετημένα σε μια σειρά από το πιο παραδοσιακό μέχρι το πιο πειραματικό, τη μεγαλειώδη κατάρρευση που αντιπροσωπεύει το καταληκτικό διήγημα, βασίζονται σε μια καλειδοσκοπική πρόζα που από τη μια παράγραφο στην άλλη αλλάζει, από καθημερινός διάλογος γίνεται δοκίμιο, από περιγραφή δείπνου γίνεται υπαρξιακή κρίση, από παράνομη συναλλαγή γίνεται παραισθητική μυθολογία, κι όλα αυτά με μια πυκνότητα, μια ευαισθησία και μια τόσο ακριβή αίσθηση του ακατάληπτου, αταξινόμητου παρόντος μας, που έπρεπε πάση θυσία να διαφυλαχθεί. Ένας από τους τρόπους που χρησιμοποιεί ο Τζάκσον για να το πετύχει είναι η χρήση έντονης προφορικότητας δίπλα ή ακόμη και μέσα σε παραγράφους δοκιμιακού ύφους, χωρίς όμως αυτό να ξενίζει στο ελάχιστο. Μια από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που συνάντησα ήταν να βρω και να κρατήσω τον τόνο και το ρυθμό που θα επέτρεπε στον αναγνώστη να πηγαίνει από τη μία παράγραφο στην επόμενη χωρίς να «σκοντάφτει».

Πιστεύω ότι, τουλάχιστον όσον αφορά τη λογοτεχνία που στηρίζεται στο ύφος, δηλαδή τη μεγάλη λογοτεχνία, δεν υπάρχουν καλές μεταφράσεις, υπάρχουν μόνο αρκετά καλές μεταφράσεις. Και όσο έμπαινα βαθύτερα στους Άσωτους συνειδητοποιούσα όλο και περισσότερο το μέγεθος του λάθους που είχα διαπράξει. Κάθε μετάφραση είναι ένας συμβιβασμός, και ο σκοπός μου γρήγορα έγινε να φτάσω σε έναν τίμιο συμβιβασμό. Να μπορέσω, κάπως, να ξεμπλέξω αυτό το κουβάρι των αναφορών, των αμερικανισμών και της αυτοσυνείδητης επωδού.

Πιστεύω ότι, τουλάχιστον όσον αφορά τη λογοτεχνία που στηρίζεται στο ύφος, δηλαδή τη μεγάλη λογοτεχνία, δεν υπάρχουν καλές μεταφράσεις, υπάρχουν μόνο αρκετά καλές μεταφράσεις. Και όσο έμπαινα βαθύτερα στους Άσωτους συνειδητοποιούσα όλο και περισσότερο το μέγεθος του λάθους που είχα διαπράξει. Κάθε μετάφραση είναι ένας συμβιβασμός, και ο σκοπός μου γρήγορα έγινε να φτάσω σε έναν τίμιο συμβιβασμό. Να μπορέσω, κάπως, να ξεμπλέξω αυτό το κουβάρι των αναφορών, των αμερικανισμών και της αυτοσυνείδητης επωδού. Αυτή είναι ταυτόχρονα η χαρά και η δυστυχία του να μεταφράζει κανείς σύγχρονη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας σκέφτεται με τους ίδιους ρυθμούς με σένα, κατοικεί και αυτός σε μια πραγματικότητα που κινείται ανάμεσα στο αναλογικό και το ψηφιακό, ή σε μια πραγματικότητα που εξελίσσεται ταυτόχρονα και παράλληλα σε διάφορα πεδία που μέχρι πρότινος είτε δεν υπήρχαν είτε δεν ήταν προσβάσιμα (όπως είναι ο κυβερνοχώρος, που υπήρχε από πάντα, απλώς έπρεπε να περιμένουμε να τον ανακαλύψει ο Γουίλιαμ Γκίμπσον το 1982). Το αντίτιμο που πληρώνεις γι’ αυτή τη συνάφεια είναι ότι δεν υπάρχει τίποτα στο οποίο να μπορείς να στηριχτείς. Δεν υπάρχει δευτερεύουσα βιβλιογραφία, δεν υπάρχουν προηγούμενες μεταφράσεις που να μπορείς να συμβουλευτείς για να λύσεις προβλήματα ή να αποφύγεις κακοτοπιές. Έχεις μόνο ένα μέιλ, το οποίο μπορείς να χρησιμοποιήσεις με φειδώ, κι αυτό ακόμη κανείς δεν μπορεί να σου εγγυηθεί ότι θα σε βοηθήσει. Υπάρχουν πολλά πράγματα που θα μπορούσαν να έχουν χάσει οι Άσωτοι στη μετάφραση, και χωρίς αμφιβολία άλλα τόσα που τελικά χάθηκαν. Ο λαβύρινθος που έχει στήσει ο Τζάκσον είναι πολύ μεγάλος, οι διακλαδώσεις του ιδιαίτερα περίπλοκες. Ευτυχώς, είχα τη βοήθεια δύο εξαιρετικών επιμελητών, του Κώστα Σπαθαράκη και της Στέλας Ζουμπουλάκη, των οποίων ο ενθουσιασμός για το βιβλίο μου επιβεβαίωσε ότι δεν είμαι άλλος ένας μεταφραστής που πάσχει από το σύνδρομο της Στοκχόλμης (ή μπορεί να τους το κόλλησα χωρίς να το αντιληφθούν), και έτσι δημιουργήθηκε αυτό που ονομάζουμε «συγκυρία». (Κάπου εδώ να πω ότι όλες οι κομψές λύσεις στη μετάφραση είναι δικές μου, όλες οι αστοχίες δικές τους). Άλλωστε, νομίζω πως παρότι είναι πολύ γοητευτικός ο μύθος του μοναχικού μεταφραστή που παραδίδει ένα άψογο κείμενο, αρκετοί επιμελητές μπορούν να πιστοποιήσουν ότι τέτοιοι μεταφραστές είναι εξαιρετικά σπάνιοι, αν δηλαδή δεν κατοικούν μόνο στη σφαίρα της φαντασίας. Ο τελευταίος φρουρός, βέβαια, ο τελευταίος συναγωνιστής σε αυτή τη μετάφραση, κι ας μη γνωρίζει ούτε λέξη ελληνικών, ήταν ο ίδιος ο Τζάκσον, ο οποίος άκουσε υπομονετικά κάθε ερώτηση και απορία μου και έδωσε εξηγήσεις για μερικά από τα πιο δύσβατα σημεία του κειμένου. (Τον μισώ για το κακό που μου έχει κάνει, αλλά πρέπει να παραδεχτώ ότι κάθε αμήχανο στραβοπάτημα είναι δική μου ευθύνη, και κάθε πανέμορφη παράγραφος οφείλεται αποκλειστικά σε εκείνον).

Ο καλός μεταφραστής είναι αυτός που ακολουθεί τον συγγραφέα πιστά, όπου κι αν αυτός τον οδηγήσει, και όχι εκείνος που τρέχει μπροστά υποδεικνύοντάς του έναν «καλύτερο» δρόμο.

Τον τελευταίο χρόνο, μιλώντας με άλλους μεταφραστές και κοιτώντας μεταφράσεις έργων που ήδη γνωρίζω στο πρωτότυπο, άρχισα να διακρίνω τάσεις και απόψεις πάνω στη μετάφραση, με κυρίαρχο το δίπολο «πιστή μετάφραση – καλή μετάφραση» (αυτή η δεύτερη είναι μια μετάφραση που υποτίθεται πως είναι γραμμένη σε «καλά ελληνικά»). Εγώ αντιλαμβάνομαι ότι μια απόλυτα πιστή μετάφραση προφανώς και δεν είναι μια ρεαλιστική απαίτηση. Από την άλλη, δεν νοείται μια μετάφραση που «βελτιώνει το πρωτότυπο». Η καλή μετάφραση είναι αυτή που μένει όσο πιο πιστή μπορεί, χωρίς να γίνεται γελοία. Αυτή είναι μια γραμμή τόσο λεπτή που καταντά αόρατη (ή, για να μεταφράσω εντελώς πιστά, η γλυκιά κουκκίδα), που ένας πρωτόπειρος μεταφραστής μπορεί να την περάσει χωρίς να το καταλάβει. Ο καλός μεταφραστής είναι αυτός που ακολουθεί τον συγγραφέα πιστά, όπου κι αν αυτός τον οδηγήσει, και όχι εκείνος που τρέχει μπροστά υποδεικνύοντάς του έναν «καλύτερο» δρόμο.

Αλλά αλήθεια τώρα, γιατί ξόδεψα ένα χρόνο από τη ζωή μου μεταφράζοντας τους Άσωτους, αντί να γράψω άλλο ένα διήγημα των χιλίων λέξεων; Γιατί αυτό είναι ένα βιβλίο που εξηγεί με τον δικό του μοναδικό τρόπο τα διλήμματα και τα αδιέξοδα της γενιάς μας, που είναι πολύ διαφορετικά από της προηγούμενης. Δεν είμαι καθόλου σίγουρος, αλλά αν κάποιος μου έβαζε το μαχαίρι στο λαιμό θα έλεγα ότι τα διλήμματα στην εποχή των γονιών μας έμοιαζαν ίσως με μια διχάλα στο μονοπάτι, ενώ σήμερα δεν υπάρχει μονοπάτι, ούτε διχάλα, μόνο μια απέραντη πλατεία στην οποία όλοι γύρω σου χορεύουν φορώντας τα καλύτερά τους ρούχα, και όπου οι επιλογές είναι όσες και τα σημεία του κύκλου, δηλαδή άπειρες, και όλες τους είναι εξίσου σωστές και εξίσου λανθασμένες. Γιατί αυτό είναι ένα βιβλίο που δεν μιλάει μόνο για τα λεφτά και τα ναρκωτικά και τα υπαρξιακά δράματα των Αμερικανών της ηλικίας μας, αλλά μιλάει για τα λεφτά και τα ναρκωτικά ως τα λάθος εργαλεία επιβίωσης, μιλάει για τη χαμένη μας νιότη, μας δείχνει ακριβώς μέχρι πού έφτασε η ζωή μας και πού δεν έφτασε ποτέ, και περιέχει όλα τα διλήμματα, τις ήττες και τις νίκες μας, τυλιγμένα σε ένα ροζ εξώφυλλο, εφεξής, τουλάχιστον για μένα, το χρώμα της κάθαρσης.

Info
Ο Παναγιώτης Κεχαγιάς γεννήθηκε το 1978 στην Αθήνα. Η Τελευταία Προειδοποίηση είναι το πρώτο του βιβλίο.