kourtovik Neo Antilexiko

Πώς μπορούν οι εκ φύσεως απόλυτοι αφορισμοί να σχετικοποιούν τις βεβαιότητές μας; Σκέψεις με αφορμή «Το νέο αντιλεξικό νεοελληνικής χρηστομάθειας» (εκδ. Εστία) του Δημοσθένη Κούρτοβικ, μια αντισυμβατική θεώρηση των πολιτισμικών σημείων των καιρών, με εστίαση στην ελληνική πραγματικότητα.

Του Κ.Β. Κατσουλάρη

Λίγοι είναι επαρκώς εξοικειωμένοι με τη δύσκολη τέχνη του αφορισμού, κι ακόμη λιγότεροι είναι σε θέση να την ασκήσουν με κέφι, φαντασία, γνώση αλλά και διεισδυτικότητα– πρόσκληση σε αναστοχασμό ή και, γιατί όχι, αναθεώρηση βεβαιοτήτων.

Ο συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας Δημοσθένης Κούρτοβικ (γεν. 1948) το έκανε με επιτυχία στο μακρινό 1994 και το επανέλαβε πρόσφατα με το πλήρως αναθεωρημένο, κι ως εκ τούτου Νέο Αντιλεξικό του, που περιλαμβάνει 130 λήμματα, λέξεις-κλειδιά της σύγχρονης πολιτισμικής μας ταυτότητας, δίνοντας έμφαση στον χώρο του βιβλίου, της λογοτεχνίας και της πολιτισμικής κριτικής.

kourtovic Antilexiko 180Το να προκαλέσει στον αναγνώστη ενόχληση ή να ξεσηκώσει την αυθόρμητη διαφωνία του με κάποια από τα λήμματα (αναλόγως και τον αναγνώστη, βέβαια) είναι μέρος του παιχνιδιού ενός τέτοιου βιβλίου. Είναι, θα λέγαμε, στη φύση του. Όπως εύστοχα το θέτει ο συγγραφέας στον ευσύνοπτο πρόλογο: «Ο αφορισμός πρέπει όχι μόνο να είναι σύντομος αλλά και να ξαφνιάζει, προκαλώντας την άμεση αντίδραση του αναγνώστη ή ακροατή. […] Πρέπει να εμφανίζεται απόλυτος, έστω κι αν εκφράζει μια σχετική αλήθεια, γιατί η αλήθεια αυτή είναι αφανής, αποσιωπημένη ή ενοχλητική για τον κυρίαρχο λόγο, οπότε χρειάζεται ενδυνάμωση για να γίνει αισθητή».

Καθώς το ξεφυλλίζουμε, όμως, συχνότερα πιάνουμε τον εαυτό μας να απολαμβάνει εκείνη τη λεπτή διανοητική απόλαυση που αντλούμε όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την ακριβή και ολοκληρωμένη διατύπωση ενός συλλογισμού που υπήρχε κάπου μέσα μας ασχημάτιστος, άτσαλος, ατελής. Σε κάποιες περιπτώσεις ξαφνιαζόμαστε, ειδικά όταν μια έννοια που ηχούσε θετικά στο μυαλό μας ανατρέπεται από μια αναπάντεχη διατύπωση ή με την απρόσμενη σύνδεσή της με κάτι αρνητικό. Δείτε π.χ. με πόση μαεστρία υπονομεύει ο Κούρτοβικ μια από τις θετικότερες έννοιες του καιρού μας, την «ανεκτικότητα»:

Η ανεκτικότητα είναι το μόνο περιεχόμενο που ένας κουρασμένος πολιτισμός μπορεί να δώσει στον ανθρωπισμό.

Ομοίως, για την ιδέα ότι η Τέχνη οφείλει να έχει «αισιόδοξο μήνυμα»:

Το αισιόδοξο μήνυμα της Τέχνης είναι η ίδια η ύπαρξή της.

Ή, για την υστερική επίκληση κάθε καινοφανούς δικαιώματος, στο λήμμα «δικαιωματισμός»:

Η τέχνη να εφευρίσκεις δικαιώματα, όπως ο Καπιταλισμός εφευρίσκει ανάγκες.

Ενίοτε, εμφανίζεται μπροστά μας η απρόσμενα θετική διάσταση μιας έννοιας που, κι από τον ίδιο τον συγγραφέα σε άλλα σημεία, λογίζεται αρνητικά. Παραδείγματος χάριν, δείτε το καταληκτικό σχόλιο στην «ελληνικότητα»:

Η ελληνικότητα θα δείξει το πρόσωπό της όταν πάψουμε να την αναζητούμε.

Κάποια λήμματα είναι απλώς τέλεια στην απλότητα και τη σοφία τους και δεν χρειάζονται σχολιασμό ή επεξηγήσεις. Παράδειγμα, το «Ζωή»:

Με τη ζωή συμβαίνει ό,τι  με τα παιχνίδια: έχει νόημα μόνον όσο δεν ρωτάς τι νόημα έχει.

Όπως σημείωσα και παραπάνω, κάποια από τα λήμματα προσφέρονται για στραβομουτσουνιάσματα, μικρές ή μεγάλες αντιρρήσεις, ίσως και διαφωνίες, αλλά ακόμη και τότε –μήπως, ειδικά τότε;– έχεις την αίσθηση ότι βγαίνεις διπλά κερδισμένος, καθώς διαπιστώνεις ότι η άποψή σου, όσο διαφορετική κι αν είναι από του συγγραφέα, έχει υπογείως εμπλουτιστεί από αυτήν. Με τον τρόπο τους, δηλαδή, οι αφορισμοί του Κούρτοβικ, φύσει «τσεκουράτοι», προσκαλούν σε διάλογο, επιβάλουν τον διάλογο – μια ισχυρότατη ένδειξη ότι επιτελούν τον σκοπό τους.

Με τον τρόπο τους, δηλαδή, οι αφορισμοί του Κούρτοβικ, φύσει «τσεκουράτοι», προσκαλούν σε διάλογο, επιβάλουν τον διάλογο – μια ισχυρότατη ένδειξη ότι επιτελούν τον σκοπό τους.

Τελειώνοντας, προτείνω τρία λήμματα που με κέντρισαν ιδιαίτερα, από τα σχετικά με τη λογοτεχνία και τη συγγραφή, σημειώνοντας ότι, μαζί με τα προηγηθέντα, έχω παραθέσει συνολικά μονάχα οκτώ: απομένουν ακόμη 122 για να τα ανακαλύψετε και να τα χαρείτε κατά μόνας ή με συντροφιά (προσφέρεται).

Λογοτεχνία

Με τις λέξεις μπορούμε ίσως να πλησιάσουμε στην ουσία ενός σπουδαίου λογοτεχνικού κειμένου, αλλά δεν μπορούμε ποτέ να την αγγίξουμε. Αυτό είναι το παράδοξο της λογοτεχνίας: όσο καλύτερη είναι τόσο περισσότερο μας σπρώχνει πέρα από τα όρια της γλώσσας, μέσα στα οποία φαίνεται φυλακισμένη η ίδια.

Πειραματική λογοτεχνία

Κάθε σοβαρός λογοτέχνης πειραματίζεται με τις λέξεις, τον λόγο και την τεχνική της αφήγησης. Το αποτέλεσμα των επιτυχημένων πειραμάτων λέγεται λογοτεχνία· των αποτυχημένων, πειραματική λογοτεχνία.

Συγγραφείς

Ο σημαντικός συγγραφέας αγγίζει με το μισό της ψυχής του αλήθειες που το άλλο μισό αρνείται να δεχτεί.

* Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

 «Κουίρ, γουίρντ και γκόθικ» – Σκέψεις για την Κάρσον ΜακΚάλερς με αφορμή το «Ανταύγειες σε χρυσά μάτια»

«Κουίρ, γουίρντ και γκόθικ» – Σκέψεις για την Κάρσον ΜακΚάλερς με αφορμή το «Ανταύγειες σε χρυσά μάτια»

Μια επισκόπηση του έργου της Κάρσον ΜακΚάλερς και της μεγάλης σημασίας του για μας σήμερα, με αφορμή το μυθιστόρημα «Ανταύγειες σε χρυσά μάτια» (μτφρ. Έφη Τσιρώνη). Πλέον, από τις εκδόσεις Διόπτρα, έχουμε το σύνολο του μικρού πλην σημαντικότατου έργου της ΜακΚάλερς, σε θαυμάσιες μεταφράσεις που πλαισιώνονται από καλ...

«Εξ όνυχος τον λέοντα» – μια ιστορία με τον Μήτσο

«Εξ όνυχος τον λέοντα» – μια ιστορία με τον Μήτσο

Όταν κάποιος φεύγει από κοντά μας και μάλιστα τόσο ξαφνικά όσο ο Δημήτρης Φύσσας, συχνά προσπαθούμε να ανακαλέσουμε ένα περιστατικό που, με κάποιον μαγικό τρόπο, θα αποκάλυπτε τον άνθρωπο. Όμως αυτά που μας χαρακτηρίζουν, που φανερώνουν το ήθος μας ή την απουσία του, δεν είναι μονάχα τα όσα έχουμε κάνει αλλά και κάπ...

Γκουίντο Τονέλι: «Το σύμπαν είναι ένα… δωρεάν γεύμα»

Γκουίντο Τονέλι: «Το σύμπαν είναι ένα… δωρεάν γεύμα»

Χθες το απόγευμα γίναμε αποδέκτες ενός σπάνιου δώρου από τις εκδόσεις Διόπτρα. Λίγοι δημοσιογράφοι, μαζί με κάμποσους φοιτητές και ακαδημαϊκούς, σκαρφαλώσαμε στο Αστεροσκοπείο Αθηνών, όπου βρεθήκαμε τετ-α-τετ για μιάμιση ώρα με τον κορυφαίο Ιταλό πειραματικό φυσικό Guido Tonelli. Μαύρες τρύπες, μποζόνια, τα μυστήρια...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...
Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Ο «Νευρομάντης» του Ουίλιαμ Γκίμπσον μεταφέρεται στην οθόνη: μεγάλο συνδρομητικό κανάλι ανακοίνωσε ότι αγόρασε τα δικαιώματα

Το πασίγνωστο μυθιστόρημα του «πατέρα» του Cyberpunk Ουίλιαμ Γκίμπσον [William Gibson] «Νευρομάντης» αναμένεται να γίνει σειρά 10 επεισοδίων από το συνδρομητικό κανάλι Apple TV. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Ουίλιαμ Γκίμπσον © Wikipedia. 

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...
Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ