Όλους μας γοητεύουν οι ιστορίες με κατασκόπους είτε στο σελιλόιντ είτε στις τυπωμένες σελίδες. Η φαντασία μας διεγείρεται από τη μυστικότητα, τους διπλούς και τριπλούς ρόλους, τη δράση, την περιπέτεια, τα νοητικά λαβυρινθώδη τοπία της κατασκοπείας και της αντικατασκοπείας. Όταν, μάλιστα, δεν πρόκειται για μυθιστορηματικούς κατασκόπους και για μυθοπλασία αλλά για πραγματικούς πράκτορες που έπαιξαν τη ζωή τους κορώνα γράμματα, και που βέβαια έπαιξαν με τη ζωή άλλων, πολλών άλλων, και όταν πρόκειται για τεκμηριωμένες αφηγήσεις, τότε γοητευόμαστε, και φρικιούμε, ακόμα πιο πολύ. Ο Σάκος Εκστρατείας του Επίμονου Αναγνώστη είναι σήμερα γεμάτος με βιβλία που έχουν να κάνουν με αυτή την «ερημιά που αποτελείται από κάτοπτρα», όπως χαρακτήρισε το κατασκοπικό παιχνίδι ο διαβόητος Τζέιμς Τζίζους Άνγκλετον (James Jesus Angleton 1917-1987), με την παρανοϊκή ποιητικότητά του. 

Σύμφωνα, με τον Ουίνστον Τσόρτσιλ οι κατάσκοποι είναι προικισμένοι με «μυαλό τιρμπουσόν». Και ο Όλεγκ Αντόνιεβιτς Γκορντιέφσκι (1938), ο οποίος σήμερα ζει με άλλο όνομα σε «ασφαλές σπίτι», ήταν/είναι με το παραπάνω προικισμένος με το αιχμηρό, μεταλλικό, παγερό μυαλό που αρμόζει σε έναν κατάσκοπο. Και μάλιστα διπλό κατάσκοπο. Ο Μπεν Μακιντάιρ (Ben Macintyre, 1963) στο χορταστικά πολυσέλιδο πόνημά του Ο κατάσκοπος και ο προδότης (μτφρ. Παλμύρα Ισμυρίδου, εκδ. Κλειδάριθμος) αφηγείται την ιστορία του Γκορντέφσκι, του πράκτορα που, μεταξύ άλλων, συνέβαλε στην τήξη των πάγων του Ψυχρού Πολέμου και στην αποτροπή ενός ολέθριου θερμού πολέμου ανάμεσα στις Η.Π.Α. και την τότε Ε.Σ.Σ.Δ.

Γιος αξιωματούχου της KGB, του αμετανόητα σταλινικού Άντον Λαβρέντιεβιτς Γκορντιέφσκι, ο ήρωας του Μακιντάιρ στρατολογήθηκε, όπως και ο αδελφός του, ο Βασίλι, στις μυστικές υπηρεσίες της Σοβιετικής Ένωσης, εκπαιδεύτηκε στην ποβέρκα, το λεγόμενο «στεγνό καθάρισμα», πάει να πει στην ικανότητα να αντιληφθείς ότι σε παρακολουθούν και να ξεφύγεις, στο πώς να «γίνεσαι αόρατος», στο πώς να χρησιμοποιείς τη «συνθηματική συνεννόηση» –αν αφήνει κάποιος μια φλούδα πορτοκαλιού κάτω από ένα συγκεκριμένο παγκάκι στο πάρκο σημαίνει «κινδυνεύω», η καρδιά ενός φαγωμένου μήλου σημαίνει «αύριο αναχωρώ από τη χώρα», κ.τ.λ.–, στο πώς να ελίσσεσαι στο γεμάτο κινδύνους μυστικό τοπίο της κατασκοπείας. 

Έδρασε στη Δανία, στην Κοπεγχάγη, λάτρεψε τη μουσική του Τέλεμαν, του Χάιντν και του Μπαχ, συγκλονίστηκε όταν, το 1968, οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία, κλονίστηκε ηθικά, τον κατέκλυσε απέχθεια για το γκρίζο συμπαγές καθεστώς του Μπρέζνιεφ. Άρχισε να ερωτοτροπεί με την ιδέα να το υπονομεύσει, δελεάστηκε από έναν ιδιοφυή γλεντζέ Εγγλέζο, τον Ρίτσαρντ Μπρόμχεντ, και έστερξε, ύστερα από πολλούς ενδοιασμούς αλλά και εντέλει με ακλόνητη αποφασιστικότητα, να εργαστεί για λογαριασμό των Βρετανών και του MI6, ζώντας, εις διπλούν μάλιστα, την «γκρίζα, μαύρη, άσπρη και θαμπή από την ομίχλη και από το σταχτί νέφος της καπνιάς» ζωή του μυστικού πράκτορα, όπως τη χαρακτήρισε ο Σουηδός Στιγκ Μπεργκλίνγκ. 

Επί έντεκα χρόνια, από το 1974 έως το 1985, ο Γκορντιέφσκι πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες στους Βρετανούς, ιδίως επί καθεστώτος Μάργκαρετ Θάτσερ, ξεσκεπάστηκε από έναν άλλο διπλό πράκτορα, τον Αμερικανό Όλντριτζ Έιμς (Aldrich Ames, 1941), κινδύνευσε να συλληφθεί, να βασανιστεί, και να εκτελεστεί, διέφυγε όμως εντέλει, χάρη σε μια καλοστημένη επιχείρηση με την κωδική ονομασία «Πίμλικο», τιμήθηκε από τον Ρόναλντ Ρέιγκαν το 1987, και χρίστηκε Ιππότης του Πλέον Διακεκριμένου Τάγματος των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου για τις υπηρεσίες του υπερ της «ασφάλειας του Ηνωμένου Βασιλείου», ενώ τον παρασημοφόρησε η ίδια η βασίλισσα Ελισάβετ, το 2007. 

Ο Όλεγκ Γκορντιέφσκι πίστευε ότι δεν αποτελεί αποστασία ή προδοσία η κατασκοπική του δράση υπέρ της Δύσης, αλλά πράξη πολιτισμικής διαμαρτυρίας. Ο ίδιος είπε: «Όπως ο Σοστακόβιτς, ο συνθέτης, αντιστεκόταν με όπλο τη μουσική, και ο Σολτζενίτσιν, ο συγγραφέας, με όπλο τις λέξεις, έτσι κι εγώ, ο άνθρωπος της KGB, μπόρεσα να λειτουργήσω μόνο μέσα από το δικό μου σύμπαν – ένα σύμπαν μυστικών πληροφοριών». 

Το σχεδόν εξακοσίων σελίδων βιβλίο του Μπεν Μακιντάιρ παράλληλα με τον βίο και τη δράση του Γκορντιέφσκι αφηγείται πολλές πτυχές της ιστορίας του Ψυχρού Πολέμου και τον γεγονότων που σημάδεψαν τις δεκαετίες 1970 και 1980. Η ανεπίληπτη και εμπνευσμένη μετάφραση της έμπειρης Παλμύρας Ισμυρίδου συμβάλλει στο να γίνει η ανάγνωση του βιβλίου μια θελκτική και συναρπαστική εμπειρία. 

Ο Όλεγκ Γκορντιέφσκι είχε γνωρίσει, όταν ήταν νεαρός εκπαιδευόμενος κατάσκοπος, και είχε συναντήσει δεκαετίες μετά, τον θρυλικό Κιμ Φίλμπυ (Kim Philby, 1912-1988), τον θεωρούμενο ως μεγαλύτερο κατάσκοπο του 20ού αιώνα. Μαζί με τους Γκάυ Μπέρτζες, Ντον Μακλήν και Άντονυ Μπλαντ, αποτέλεσαν την περιβόητη Τετράδα του Κέμπριτζ που έδρασε στον Μεσοπόλεμο αλλά και, εν συνεχεία, στις αρχές Ψυχρού Πολέμου υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης. Στο βιβλίο Φίλμπυ – Πορτρέτο του Κατασκόπου σε Νεαρά Ηλικία (μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, εκδ. Άγρα) ο Ρόμπερτ Λίτελ (Robert Littell, 1935) αφηγείται μυθιστορηματικά, αλλά τεκμηριωμένα, τις περιπέτειες του διπλού, ενδεχομένως και τριπλού πράκτορα.

Ο σημαντικότερος εν ζωή δοκιμιογράφος, ο Τζορτζ Στάινερ (George Steiner, 1929) έχει γράψει ένα εκτενέστατο κείμενο για τον Άντονυ Μπλαντ, με τίτλο «Ο κληρικός της προδοσίας», στο οποίο επιχειρεί, με θυμωμένη ψυχραιμία, να κατανοήσει το πώς οδεύουν ορισμένοι χαρισματικοί άνθρωποι προς την «ερημιά με τα κάτοπτρα» και στην συντριβή. Ας σημειώσουμε εδώ ότι οι περισσότεροι διπλοί πράκτορες, και δεν απετέλεσε εξαίρεση ούτε ο πεισματικά εγκρατής Γκορντιέφσκι, έχουν κατά καιρούς φλερτάρει επικίνδυνα με τον αλκοολισμό. Το δοκίμιο του Στάινερ φιλοξενείται στον πολύτιμο τόμο Περί Λόγου, Τέχνης και Ζωής – κείμενα στο New Yorker (μτφρ. Γιώργος Λαμπράκος, εκδ. Πατάκη). 

Άλλα δύο βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και σχετίζονται με το αλλόκοτο σύμπαν της κατασκοπείας είναι το μυθιστόρημα Casino Royal (μτφρ. Χριστιάνα Σακκελαροπούλου, εκδ. Διόπτρα) του Ίαν Φλέμινγκ (Ian Fleming, 1908-1964), μια από τις πιο ωραίες περιπέτειες του ανεπανάληπτου Πράκτορα 007, του Τζέιμς Μποντ, όπου εμπλέκονται Σοβιετικοί, Γάλλοι, Αμερικανοί, και Εγγλέζοι κατάσκοποι, και το πόνημα Ο Ψυχρός Πόλεμος – Οι Συμφωνίες, οι Συγκρούσεις, τα Ψέματα, οι Αλήθειες (μτφρ. Ρηγούλα Γεωργιάδου, εκδ. Παπαδόπουλος), του Αμερικανού ιστορικού Τζον Λιούις Γκάντις (John Lewis Gaddis, 1941), όπου εξοικειωνόμαστε με τα πολιτικά παιχνίδια ισχύος, με τα παρασκήνια της διπλωματίας, και με τη δράση των μυστικών πρακτόρων στα χρόνια και στις δεκαετίες μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Ίχνη και χνότα» (εκδ. Γαβριηλίδη).