Αποστάγματα σκέψης, διαθλάσεις στοχασμών, εξομολογήσεις που ενώ μιλούν για το εγώ εντέλει αφορούν όλους μας, καθώς τείνουν προς το εμείς. Συγγραφείς που ανοίγουν τις θύρες του κρυφού τους εργαστηρίου για να εξερευνήσουμε τον μύχιο εαυτό τους, για να έχουμε μια θέα στο γραφείο τους, από το παράθυρο του οποίου ατενίζουν τον κόσμο και μετατρέπουν τούτη την ενατένιση σε φράσεις. Στον σάκο του επίμονου αναγνώστη φιλοξενήθηκαν για καιρό δύο μικροί τόμοι πλημμυρισμένοι με σημειώσεις που άλλοτε καταπιάνονται με τον εσωτερικό κόσμο του δημιουργού και άλλοτε με τα γύρω δρώμενα, με τα όσα συμβαίνουν στην κοινωνία.

Ο γερμανόφωνος Ελβετός Φρίντριχ Ντύρενματ (Friedrich Dürrenmatt, 5 Ιανουαρίου 1921 - 14 Δεκεμβρίου 1990), πνεύμα οξύ, αιχμηρός ανατόμος του κοινωνικού γίγνεσθαι, πολύπτυχος γραφιάς (έγραψε θεατρικά έργα, δυναμικά πεζογραφήματα, πολύεδρα μυθιστορήματα, διεισδυτικά δοκίμια), και ο γαλλόφωνος Ρουμάνος Ευγένιος Ιονέσκο (Eugen Ionescu, 26 Νοεμβρίου1909 - 28 Μαρτίου 1994), έντονη προσωπικότητα, κατακλυσμένη από αντιφάσεις, τις οποίες μολοντούτο επεξεργάστηκε με ενάργεια, πασίγνωστος για τα θεατρικά του έργα, αν και έγραψε επίσης ποίηση, πεζογραφία και δοκίμια, δεν παρέλειψαν να σχολιάσουν την κοινωνική πραγματικότητα και να καθορίσουν τη στάση τους απέναντί της. 

Ο Ντύρενματ μιλάει με οξύνοια για την εργασία του συγγραφέα και για τις κοινωνικές αναταράξεις, για το κράτος και τη δημοκρατία, για τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία, για τις ιδεολογίες και το χιούμορ, για την γνώση και την εξουσία, για τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό, για τον έρωτα και την αγάπη.

Στο βιβλίο Ερεθίσματα (μτφρ. Βασίλης Πατέρας, εκδ. Ροές), ο Ντύρενματ μιλάει με οξύνοια για την εργασία του συγγραφέα και για τις κοινωνικές αναταράξεις, για το κράτος και τη δημοκρατία, για τη ζωγραφική και τη λογοτεχνία, για τις ιδεολογίες και το χιούμορ, για την γνώση και την εξουσία, για τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό, για τον έρωτα και την αγάπη. Υιοθετεί μια ψύχραιμη, ζυγιασμένη χρήση της γλώσσας, διακρίνεις όμως και νιώθεις τη ένταση και το παλλόμενο θυμικό κάτω από την κρούστα της ψυχραιμίας. 

Στο βιβλίο Ψηφίδες Ημερολογίου (μτφρ. Αντώνης Καραβασίλης, εκδ. Στιγμή), ο Ιονέσκο εκθέτει με τόλμη τα τρωτά του σημεία, αραδιάζει σκέψεις του για τη δουλειά του συγγραφέα, ξεδιπλώνει με τις λέξεις όνειρα που άλλοτε τον ταλάνισαν και άλλοτε τον διασκέδασαν, και που τα σχολιάζει προσπαθώντας να τα εξιχνιάσει, και μάλιστα να διδαχτεί από αυτά. 

Αμφότεροι θέλγονται από το δέλεαρ της ιχνηλασίας στα όρια λογικής και παραλόγου, ορμούν να λύσουν αινίγματα που αντιμετωπίζει ο σύγχρονος άνθρωπος, και, βέβαια, στις περισσότερες περιπτώσεις προσθέτουν κι άλλα αινίγματα στα ήδη υπάρχοντα. Αμφότεροι φαίνεται ότι οδηγούνται στην πεποίθηση (καίτοι τεθλασμένη και τεταραγμένη) ότι η τέχνη αποτελεί την εγκυρότερη ημιαπάντηση σε όλα τα αναπάντητα ερωτήματα.

Γράφει ο Ντύρενματ: «Καθήκον της κοινωνίας είναι να ανακαλύπτει την πραγματικότητά της στα έργα τέχνης». Μια θέση που πηγαίνει πέρα από τον ρομαντισμό, που αφήνει στην άκρη τα «διακοσμητικά» αδιέξοδα του άσφαιρου ιδεολογήματος «η τέχνη για την τέχνη», που ξεμπερδεύει με τις ποικίλες απλοϊκές (επι)στρατεύσεις που θέλουν την τέχνη και τον καλλιτέχνη στην υπηρεσία της μιας και της άλλης δολιότητας.

Γράφει ο Ιονέσκο: «Ταυτόχρονα γνώση και δημιουργία· ταυτόχρονα αποκάλυψη, ανακάλυψη· επικοινωνία ή σύνθεση· περιεχόμενο και περιέχον: αυτό είναι το έργο τέχνης – μας κομίζει τρόπους έκφρασης, εικόνες, διαρκώς ανανεούμενες προοπτικές του κόσμου». Μια θέση που επίσης πηγαίνει πέρα τόσο από τις αφηρημένες δοξασίες για μια τέχνη άμοιρη κοινωνικών συμπλοκών και συνεπειών, θέση που προκρίνει μια τέχνη που δεν θέλει σε καμία περίπτωση να είναι ένα ελεεινό δουλικό των άκαμπτων πεποιθήσεων. 

Ο Ιονέσκο εκθέτει με τόλμη τα τρωτά του σημεία, αραδιάζει σκέψεις του για τη δουλειά του συγγραφέα, ξεδιπλώνει με τις λέξεις όνειρα που άλλοτε τον ταλάνισαν και άλλοτε τον διασκέδασαν, και που τα σχολιάζει προσπαθώντας να τα εξιχνιάσει, και μάλιστα να διδαχτεί από αυτά. 

Ο Ντύρενματ υπήρξε ένα είδος δαιμόνιου αντιεξουσιαστή, ένας μεθοδικός υπονομευτής του αυταρχισμού, ένας θιασώτης της αναρχικής φιλοσοφίας και διάστασης των τεχνών. Δεν ενέδωσε ποτέ σε απλοϊκά σχήματα. Ιδίως η Βλάβη (μτφρ. Γιώργος Βαμβαλής, εκδ. Επίκουρος) και η Υπόσχεση (μτφρ. Άγγελος Παρθένης, εκδ. Ροές) είναι συγκλονιστικές καταδύσεις στα σκοτεινά βάθη της εξουσίας και, συνάμα, ευφυή σαμποτάζ στα οχυρά των εξουσιαστικών μηχανισμών. «Ο φόβος των ισχυρών για τα έργα τέχνης είναι διπλός: φοβούνται μήπως οι ανίσχυροι ανακαλύψουν σ᾽ αυτά είτε τους εξουσιαστές είτε τους εαυτούς τους ως εξουσιαζόμενους», επισημαίνει –μάλλον αισιόδοξα, αλλά με καλώς συγκερασμένη αισιοδοξία– ο Ελβετός δημιουργός. Και πιο κάτω, τονίζει: «Κάθε έργο τέχνης μπορεί να έχει πολιτική επιρροή: μπορεί να μεταβληθεί σε πολιτική αλληγορία». Αλλά ξέρει καλά ότι αυτό δεν σημαίνει πως η τέχνη οφείλει να κάνει παραχωρήσεις στην πολιτική, ξέρει καλά ότι «η σκόπιμα πολιτικοποιημένη τέχνη γίνεται πολύ εύκολα ανίσχυρη». Το λέει με λιτό λακωνικό τρόπο: «Μια κραυγή δεν είναι ποίημα». Και εναποθέτει ισχυρό ρόλο στο χιούμορ. Για τον Ντύρενματ, το χιούμορ είναι το προσωπείο της σοφίας, καθόσον χωρίς προσωπείο είναι αμείλικτη η σοφία, ενώ το χιούμορ καθιστά ανεκτό το αμείλικτο. 

«Τέχνη», γράφει ο Ντύρενματ, «είναι η τόλμη να επαναλαμβάνεις το εγχείρημά σου ξανά και ξανά, επιμονή να μην εγκαταλείπεις το σκοπό σου, πρωτοτυπία ώστε να βλέπεις ότι ο κόσμος πρέπει να ανακαλύπτεται και να κατακτάται εκ νέου». Εδώ, ο Ντύρενματ συναντιέται με τον Ρολάν Μπαρτ (Roland Barthes, 1915-1980), ο οποίος επέμενε ότι γράφω σημαίνει κάνω κομμάτια τον κόσμο και τον ανασυνθέτω, τον συναρμολογώ εκ νέου. Έτσι, ο συγγραφέας, ο καλλιτέχνης, δεν περιορίζεται σε μιαν απεικόνιση του κόσμου, αλλά σε μιαν αναδημιουργία, σε ένα «μοντάρισμα», όπως επιμένει ο Ελβετός δημιουργός, προσωπικών κόσμων. 

Αποστάγματα στοχασμού από δύο εξόχως δραστήριους και δυναμικούς δημιουργούς, που, επειδή ακριβώς διατηρούσαν τόσο διαφορετικές στάσεις απέναντί στην κοινωνία των καιρών τους, μοιάζουν, μέσα από την γόνιμη ανάγνωση των δύο βιβλίων τους, να συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον.

Και ο Ιονέσκο συμμερίζεται, με τον ιδιότυπο δικό του τρόπο, τούτη την αντίληψη. Στις Ψηφίδες Ημερολογίου, ανάμεσα σε καταγραφές και σχολιασμούς, ενίοτε διεξοδικούς, ενυπνίων και εφιαλτών, ανάμεσα σε νοερές επισκέψεις στα παιδικά και εφηβικά του χρόνια, αλλά και ανάμεσα σε ελεγχόμενες εκρήξεις ενάντια στον παραλογισμό του κόσμου όπως τον αντικρύζει, ο γαλλόφωνος δραματουργός σημειώνει: «Κάθε ζωή είναι μοναδική. Κάθε ζωή κι ένα σύμπαν. Ωστόσο, κάθε ζωή δεν είναι τίποτε αν δεν αντικατοπτρίζει την οικουμενική ζωή, αν δεν είναι η ίδια και συνάμα κάποια άλλη, δεν είναι τίποτε αν είναι ξεχωριστή, δεν είναι επίσης τίποτε αν είναι αγελαία, δεν είναι τίποτε αν είναι χαμένη στο κενό του απρόσωπου».           

Αποστάγματα στοχασμού, λοιπόν, από δύο εξόχως δραστήριους και δυναμικούς δημιουργούς, που, επειδή ακριβώς διατηρούσαν τόσο διαφορετικές στάσεις απέναντί στην κοινωνία των καιρών τους, μοιάζουν, μέσα από την γόνιμη ανάγνωση των δύο βιβλίων τους, να συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον: πιο εξωστρεφώς συγκροτημένος και βραδυφλεγώς ρηξικέλευθος ο Ντύρενματ, πιο εσωστρεφώς συντηρητικός και εσκεμμένα αμφιλεγόμενος ο Ιονέσκο. Αξίζει, κλείνοντας, να επαινέσουμε τους φιλότιμους και ευρηματικούς μεταφραστές, τον Βασίλη Πατέρα για τα Ερεθίσματα, και τον Αντώνη Καραβασίλη για τις Ψηφίδες Ημερολογίου. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ-ΙΚΑΡΟΣ ΜΠΑΜΠΑΣΑΚΗΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

Αποσπάσματα από τα βιβλία

«Ερωτώμενος για το νόημα των δικών μου έργων, απαντώ συνήθως ότι, αν γνώριζα το νόημα των ιστοριών μου, απλώς θα κατέγραφα στο χαρτί μόνο αυτό το νόημα και θα άφηνα στην άκρη όλα τα υπόλοιπα». Φρίντριχ Ντύρενματ, Ερεθίσματα, σ. 139

«Να μπορούσα να διηγηθώ μιαν απλή ιστορία, ένα ειδύλλιο, μια νουβέλα εκατό σελίδων, μια ιστορία με πολλή άνοιξη!» Ευγένιος Ιονέσκο, Ψηφίδες Ημερολογίου, σ. 40

Ερεθίσματα
Friedrich Dürrenmatt
Μτφρ. Βασίλης Πατέρας
Ροές 2017
Σελ. 192, τιμή εκδότη €10,60

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ FRIEDRICH DÜRRENMATT

Ψηφίδες ημερολογίου
Ευγένιος Ιονέσκο
Μτφρ. Αντώνης Καραβασίλης
Στιγμή 2018
Σελ. 224, τιμή εκδότη €15,90

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ EUGENE IONESCO