Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.
Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρίου
Τέσσερα αστυνομικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στα ελληνικά, ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας.
Ο Άρμιν Έρι απο το Λουξεμβούργο με το δικαστικό θρίλερ Η σκοτεινή μούσα, η Βρετανίδα Τζάνις Χάλετ με το whodunnit Ο κώδικας του θησαυρού, ο Γάλλος Ντιντιέ Φασέν με αποστασιοποιημένη περιγραφή που κινείται στα όρια ιστορίας και λογοτεχνίας στο Θάνατος ενός ταξιδιώτη και τέλος ο προσφάτως εκλιπών από τις Κανάριες Νήσους Αλέξις Ραβέλο με το μεσογειακό νουάρ Η στρατηγική του πεκινουά.
Δικαστικό θρίλερ από το Λιχτενστάιν
Η σκοτεινή μούσα, του Άρμιν Έρι [Armin Öhri]
Μτφρ. Χριστίνα Ντρέκου, εκδ. Βακχικόν
«Βερολίνο, 1865. Η πόλη στενάζει από τη ζέστη του καλοκαιριού και οι πολίτες της παρακολουθούν με αγωνία μια πολύκροτη εγκληματική υπόθεση: Ο αξιοσέβαστος καθηγητής Φιλοσοφίας Μπότο Γκολτς φέρεται να δολοφόνησε βάναυσα μια νεαρή ιερόδουλη. Όλα τα στοιχεία είναι εναντίον του και έτσι οδηγείται ενώπιων της δικαιοσύνης. Ο Γιούλιους Μπέντχαϊμ, ένας νεαρός φοιτητής νομικής που κερδίζει επιπλέον εισόδημα ως σκιτσογράφος σε σκηνές εγκλήματος και αίθουσες δικαστηρίων, παραολουθεί την υπόθεση στενά. Θα καταφέρει να ξεφύγει ο καθηγητής από την παγίδα του νόμου εκμεταλλευόμενος τα κενά του πρωσικού δικαίου; Ποια ήταν τα κίνητρά του για να διαπράξει το έγκλημα; Και πώς άραγε τον αντιμετωπίζουν οι συμπολίτες του στο Βερολίνο της εποχής του Μπίσμαρκ;»
Το δικαστικό θρίλερ είναι ένα κάπως ξεχασμένο παρακλάδι του αστυνομικού μυθιστορήματος, που επιβιώνει κυρίως στο σινεμά και στις τηλεοπτικές σειρές. Για να είμαστε δίκαιοι, δικαστικά θρίλερ γράφουν ακόμα κυρίως οι Αμερικανοί μπεστ-σελερίστες (John Grisham, Scott Turow, Michael Connolly), ενώ στην Ευρώπη έχει επικρατήσει περισσότερο η procedural μορφή του αστυνομικού είδους. Η Σκοτεινή Μούσα είναι ένα τέτοιο, καθαρό ιστορικό δικαστικό θρίλερ που διαδραματίζεται στο Βερολίνο του 1865, την εποχή του Μπίσμαρκ. Ανατρέποντας τη δομή του whodunnit, ο συγγραφέας αποκαλύπτει τον δολοφόνο στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, και η αγωνία αφορά το αν θα καταδικαστεί ή θα γλιτώσει χάρη στην ευφυία του να επωφεληθεί από τα νομικά κενά του δικαίου. Παράλληλα, ο συγγραφέας περιγράφει τα ήθη της εποχής, τη σκληρή προτεσταντική ηθική, και καυτηριάζει τη θέση και την καταπίεση της γυναίκας. Όλα αυτά τα παρακολουθούμε μέσω της ματιάς ενός φοιτητή της νομικής, ο οποίος συνεργάζεται σαν σκιτσογράφος με τη βερολινέζικη αστυνομία.
Ο συγγραφέας Άρμιν Έρι είναι από το Λιχτενστάιν. Έχει σπουδάσει ιστορία, φιλοσοφία, γερμανική γλωσσολογία και λογοτεχνία, και αξιοποιεί τις γνώσεις του στο στήσιμο του βιβλίου, κάτι που φαίνεται όχι μόνο στις περιγραφές της πόλης και της ζωής σ’ αυτή, αλλά κυρίως μέσω των συζητήσεων των ηρώων. Η Σκοτεινή Μούσα τιμήθηκε με το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 2014 και έχουν ακολουθήσει άλλα δύο βιβλία, στα οποία ο βασικός ήρωας, ο φοιτητής Γιούλιους Μπέντχαϊμ, θα συνεχίσει να συνεργάζεται με την αστυνομία ως σκιτσογράφος των σκηνών διαφόρων εγκλημάτων.
Whodunnit από τη Βρετανία
Ο κώδικας του θησαυρού, της Τζάνις Χάλετ [Janice Hallett]
Μτφρ. Ειρήνη Γεούργα, εκδ. Διόπτρα
«Πριν από σαράντα χρόνια ο Στίβεν Σμιθ βρήκε ένα παιδικό βιβλίο της Ίντιθ Τουάιφορντ με τις σελίδες του γεμάτες παράξενα σχέδια και σημειώσεις. Το πήγε στην καθηγήτριά του, τη μις Άιλς, η οποία ήταν βέβαιη ότι σ’ αυτό βρισκόταν το κλειδί για τη λύση ενός γρίφου και ότι σε όλα τα βιβλία της συγγραφέως υπήρχε ένας μυστικός κώδικας. Έπειτα, σε μια σχολική εκδρομή, η μις Άιλς εξαφανίζεται και ο Στίβεν δεν μπορεί να θυμηθεί τι συνέβη. Τώρα, έχοντας περάσει πολλά χρόνια στη φυλακή, ο Στίβεν αποφασίζει να ερευνήσει το μυστήριο που τον στοιχειώνει για δεκαετίες. Τι συνέβη τελικά στη μις Άιλς; Δολοφονήθηκε; Κι είχε άραγε δίκιο για τον κώδικα; Ο Στίβεν, λαχταρώντας να βρει απαντήσεις σ’ αυτά τα ερωτήματα, έρχεται ξανά σε επαφή με ανθρώπους από την παιδική του ηλικία. Όμως σύντομα φαίνεται ότι η Ίντιθ Τουάιφορντ δεν ήταν απλώς μια συγγραφέας παιδικών βιβλίων…»
Η σχολή του whodunnit φάνηκε να έχει υποχωρήσει μετά τη λαίλαπα του scandi noir, αλλά από το Ηνωμένο Βασίλειο, τη χώρα που υπήρξε η γενέτειρα των διανοητικών γρίφων, εμφανίζονται κάθε τόσο ταλαντοίχοι συγγραφείς οι οποίοι, κρατώντας τη δομή, ανατρέπουν ριζικά τους κανόνες του είδους. Τέτοια περίπτωση είναι και η Βρετανίδα Τζάνις Χάλετ, που με αυτό το δεύτερο μυθιστόρημά της καταφέρνει να μας δώσει ένα αστυνομικό μυθιστόρημα που να μη θυμίζει τίποτα απ’ όσα έχουμε διαβάσει ως τώρα. Ο κώδικας του θησαυρού μάς εκπλήσσει με την επινοητικότητά του, καθώς όλη η υποθεση στηρίζεται σε μια σειρά ηχογραφήσεων που αποκωδικοποιούνται με ένα σύγχρονο αυτόματο σύστημα. Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου, ο πρώην κατάδικος Στίβεν Σμιθ, έμαθε να διαβάζει τη φυλακή αλλά καθώς είναι δυσλεκτικός, προτιμά να ηχογραφεί σ’ ένα παλιό κινητό τις σκέψεις του, τις συζητήσεις που κάνει και τα σχόλιά του.
Η ιστορία ξεκινάει σαράντα χρόνια νωρίτερα, όταν ο μικρός Στίβεν βρίσκει ξεχασμένο σ’ ένα λεωφορείο ένα παιδικό βιβλίο με όμορφο εξώφυλλο. Ο ίδιος δεν ξέρει ανάγνωση και το δίνει στη δασκάλα του, τη μις Άιλις, η οποία ενθουσιάζεται και το διαβάζει σε όλη την τάξη. Μια τάξη που λέγεται Ταυ Έψιλον, δηλαδή Τμήμα Ένταξης παιδιών με μαθησιακες δυσκολίες. Η μις Άιλις εξηγεί στην τάξη ότι το βιβλίο είναι πια απαγορευμένο «ως ξενοφοβικό, ρατσιστικό, χειριστικό και απλοϊκό». Εδώ η συγγραφέας δανείζεται στοιχεία από τα παιδικά αστυνομικά βιβλία της Ένιντ Μπλάιτον, που έχουν λατρέψει πολλές γενιές παιδιών, και με ευφυή τρόπο εισάγει ένα κρυμμένο κώδικα μέσα στις γραμμές τους. Ή μήπως όχι; Ο Στίβεν γυρίζει στο παρελθόν και αρχίζει να θυμάται την περίεργη εξαφάνιση της μις Άιλις στη διάρκεια μιας σχολικής εκδρομής. Χάθηκε, πράγματι, η μις Άιλις; Υπήρξε κώδικας μέσα στα παιδικά βιβλία, κι αν υπήρξε τι σήμαινε;
Οι Sunday Times αποκάλεσαν την Τζάνις Χάλετ «σύγχρονη Άγκαθα Κρίστι», όχι μόνο λόγω των κωδίκων και των κρυμμένων μυστικών, αλλά γιατί διανθίζει την ιστορία της με χιούμορ κι ανθρωπιά, χωρίς να χάνει ούτε στιγμή τον στόχο της που είναι ένα αληθινό μυστήριο και οι προσπάθειες επίλυσής του.
Μεταξύ κοινωνιολογίας και λογοτεχνίας, μια ιστορία από τη Γαλλία
Θάνατος ενός ταξιδιώτη, του Ντιντιέ Φασέν [Didier Fassin]
Μτφρ. Μανώλης Πιμπλής, εκδ. Πόλις
«Ο Άντζελο, ένα καταζητούμενο μέλος της κοινότητας του ταξιδιού, όπως αυτοαποκαλούνται στη Γαλλία οι Ρομά, σκοτώνεται στο οικογενειακό αγρόκτημα κατά τη διάρκεια μιας αστυνομικής επιχείρησης από επίλεκτη και βαριά οπλισμένη μονάδα. Οι δυνάμεις της τάξης επικαλούνται λόγους νόμιμης άμυνας και ισχυρίζονται ότι τηρήθηκαν όλες οι προβλεπόμενες διαδικασίες. Οι συγγενείς του θύματος, που βρίσκονταν ακινητοποιημένοι στο έδαφος και δεμένοι με χειροπέδες, αμφισβητούν την αστυνομική εκδοχή. Η έρευνα που διεξάγεται δικαιώνει τους αστυνομικούς. Η αδελφή του θύματος συγκροτεί μια επιτροπή αγώνα για τη δικαίωση του αδελφού της, διεκδικώντας δικαιοσύνη και αλήθεια. Η επιτροπή οργανώνει κινητοποιήσεις και διαδηλώσεις, απευθύνοντας κάλεσμα και στους κατοίκους των υποβαθμισμένων γαλλικών προαστίων, μαύρους και Άραβες, που δύσκολα, κατ’ αρχήν, αδελφώνονται με τους Ρομά: “Όταν διαδηλώνουμε για έναν, διαδηλώνουμε για όλους”. Η επιτροπή έρχεται σε επαφή με τον Ντιντιέ Φασέν. Η ιστορία συγκινεί τον κοινωνιολόγο, ο οποίος διακρίνει σε αυτήν, πέρα από ένα σύνηθες γεγονός του αστυνομικού δελτίου, και ένα επεισόδιο που φέρνει στο φως τις μεθόδους των καταπιεστικών μηχανισμών. Επανεξετάζοντας τα αποδεικτικά στοιχεία του φακέλου και συλλέγοντας τις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών, ο Ντιντιέ Φασέν προβαίνει σε μια αντίθετη –από την επίσημη– έρευνα και επικεντρώνεται στο ηθικό και φιλοσοφικό πεδίο. Οι οικείοι του θύματος πληγώθηκαν σε κάτι που είναι γι’ αυτούς, αλλά και για εμάς, ιδιαίτερα σημαντικό: στην ίδια τους την αξιοπρέπεια, εξαιτίας της εικόνας που δόθηκε για τον Άντζελο αλλά και της περιφρονητικής συμπεριφοράς που αντιμετώπισαν, με παρόντα όλα τα στερεότυπα που από πολύ παλιά στιγματίζουν τους Ρομά, αυτούς τους πολίτες δεύτερης κατηγορίας».
Πρώτα απ’ όλα, ας δούμε τη σημασία της λέξης ταξιδιώτης, όπως προκύπτει από τις σημειώσεις του μεταφραστή:
«Άνθρωποι του ταξιδιού (“gens du voyage”) είναι ένας διοικητικός όρος που πλάστηκε από το γαλλικό δίκαιο για να ορίσει την κοινότητα των ανθρώπων που δεν έχουν μόνιμη κατοικία και αποτελούν, επομένως, νομαδική κοινότητα. Τον όρο αυτό τον χρησιμοποιούν και οι ίδιοι, όπως επίσης, σε απλούστερη εκδοχή, και τη λέξη “ταξιδιώτες”. Οι τρεις κυριότερες ομάδων ανθρώπων που ταξιδεύουν είναι οι Ρομά, οι Σίντι ή Μανούς, και οι Τσιγγάνοι».
Η ιστορία της δολοφονίας του Άντζελο είναι ένα ασήμαντο περιστατικό απ’ αυτά που δεν αναφέρονται στις εφημερίδες εθνικής εμβέλειας. Και έτσι θα είχε παραμείνει, αν η αδελφή του Άντζελο δεν αποφάσιζε να αντιδράσει, διεκδικώντας δικαιοσύνη για τη δολοφονία του, φτάνοντας μέχρι το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Ή όπως γράφει ο Φασέν:
«Ως νέα Αντιγόνη, η αδελφή του Άντζελο αγωνίζεται να αποκαταστήσει την αξιοπρέπεια του νεκρού αδερφού της και, μέσω αυτού των ανθρώπων του ταξιδιού που αιωνίως στιγματίζονται και υφίστανται διακρίσεις· δεν διστάζει έτσι να συγκρουστεί με όλους τους Κρέοντες που μιλούν στο όνομα της κρατικής εξουσίας».
«Η κοινοτοπία της υπόθεσης», συνεχίζει ο Φασέν, «είναι που πρέπει να προσελκύσει την προσοχή μας. Η φαινομενική της ασημαντότητα είναι που την καθιστά σημαίνουσα. Συγκεντρώνει τόσα και τόσα στοιχεία συμβάντων που λαμβάνουν χώρα καθημερινά σε όλο τον κόσμο: νεαροί άντρες που ανήκουν σε εθνοφυλετικές μειονότητες και οι οποίοι πεθαίνουν όταν οι δρόμοι τους διασταυρώνονται με την αστυνομία· έρευνες που διεξάγονται από συναδέλφους των φερόμενων ως δραστών και οι οποίες κάνουν δεκτή τη δική τους εκδοχή για τα γεγονότα· εισαγγελείς και δικαστές που αποφασίζουν να μη δώσουν συνέχεια, αποδεχόμενοι τον ισχυρισμό τους περί νόμιμης άμυνας. Καταδίκες που δεν υπήρξαν για φόνους που δεν έγιναν».
Χρησιμοποιώντας μια αποστασιοποιημένη περιγραφή ανάλογη με εκείνη στο Εν Ψυχρώ, του Τρούμαν Καπότε, ο Φασέν παραθέτει όλες τις απόψεις: των συγγενών του θύματος, των αστυνομικών και των δικαστών, προσπάθώντας να πετύχει «μια ανασύσταση των γεγονότων η οποία, στηριγμένη αποκλειστικά σε εμπειρικά δεδομένα, να είναι όσο το δυνατόν πιο απαλλαγμένη από προκαταλήψεις και πιέσεις». Το βιβλίο «κινείται στα όρια ιστορίας και λογοτεχνίας, ανιχνεύει τη λειτουργία του δικαστικού μηχανισμού και περιγράφει πόσο σχετικές είναι οι έννοιες της αλήθειας και τους ψεύδους». Φυσικά, η ιστορία του Άντζελο μάς θυμίζει πολλά ανάλογα περιστατικά στην Ελλάδα, αλλά και στις ΗΠΑ, την Ιταλία, και πολλές άλλες χώρες.
Ο Ντιντιέ Φασέν είναι Γάλλος γιατρός, κοινωνιολόγος και ανθρωπολόγος και εκτός των άλλων, αντικείμενο των ερευνών του είναι, πιο πρόσφατα, η ανθρωπολογία του κράτους μέσω μια ανάλυσης της αστυνομίας, της Δικαιοσύνης και της φυλακής.
Μεσογειακό νουάρ από την Ισπανία
Η στρατηγική του πεκινουά, του Αλέξις Ραβέλο [Alexis Ravelo]
Μτφρ. Ασπασία Καμπύλη, εκδ. Carnivora
«Ο Ρούμπιο, ο υπεύθυνος ασφαλείας ενός πολυτελούς ξενοδοχείου, ο Παλμέρα, ένας άνεργος μεσήλικoς, λάτρης των σπαραξικάρδιων τάνγκο, και η Κόρα, μια πόρνη που πήρε το όνομά της από την πρωταγωνίστρια της ταινίας Ο ταχυδρόμος χτυπάει πάντα δυο φορές, θα μπλεχτούν, σπρωγμένοι από την ανάγκη, σε μια περιπέτεια που τους ξεπερνάει. Η μόνη τους ελπίδα σωτηρίας: να υιοθετήσουν τη «Στρατηγική του Πεκινουά»... Μια ιστορία με ανελέητο ρυθμό, που διαδραματίζεται στα στενόχωρα διαμερίσματα της Λας Πάλμας, στον κόσμο του καθημερινού μόχθου, πίσω από τη λαμπερή τουριστική βιτρίνα των Κανάριων Νησιών. Σκληρή, σαν τους ήρωές της, αλλά, όπως και οι ήρωές της, με μια προσωπική και χωρίς εκπτώσεις ηθική».
Η στρατηγική του πεκινουά είναι ένα έξοχο δείγμα μεσογειακού νουάρ. Όπου μεσογειακό νουάρ, όπως έγραφε στο fractal ο συγγραφέας Πάνος Ιωαννίδης τον Μάρτιο του 2016: «Το μεσογειακό noir είναι ίσως το πλέον ξεχωριστό είδος της noir λογοτεχνίας, καθώς είναι άρρηκτα δεμένο με τον τόπο και κατά επέκταση με τον χώρο όπου διαδραματίζεται η ιστορία. Συνεκτικός αρμός ανάμεσα στις ιστορίες και στις πόλεις σε αυτή την περίπτωση είναι η γλώσσα. Οι ρέουσες μεσογειακές γλώσσες καθορίζουν όχι μόνο την αισθητική του μεσογειακού noir αλλά συχνά και την έκβαση της ιστορίας που αναπτύσσεται στο φαντασιακό του συγγραφέα και του αναγνωστικού κοινού. Ως επέκταση αυτού, αναδεικνύεται η μοναδική σχέση του είδους με τα τοπικά πολιτιστικά στοιχεία, είτε πρόκειται για τη γαστρονομία, είτε τον ρόλο της θρησκείας και της οικογένειας στο κοινωνικοοικονομικό παίγνιο, είτε ακόμη για την επίδραση του υποκόσμου στην πολιτική».
Το εν λόγω βιβλίο είναι το δεύτερο του Ραβέλο που μεταφράζεται στη γλώσσα μας [στο αφιέρωμα του καλοκαιριού είχαμε αναφερθεί στις Τρεις Κηδείες για τον Ελάδιο Μονρόι, μτφρ. Αγαθή Δημητρούκα, εκδ. Τόπος]. Κι εδώ επίσης, ο Ραβέλο ανατέμνει με χειρουργική ικανότητα αλλά με μεγάλη συμπάθεια και ανθρωπιά τον υπόκοσμο της Λας Πάλμας, του πιο κοσμοπολίτικου από τα Κανάρια Νησιά. Από τη μια μεριά υπάρχουν οι σκληροί ναρκέμποροι, κρυμμένοι πίσω από το προσωπείο του καλού οικογενειάρχη και φιλόστοργου πατέρα, από την άλλη οι μικροί καθημερινοί άνθρωποι με τα βασανιστικά προβλήματά τους: ο Ρούμπιο, που χρειάζεται χρήματα για την καρκινοπαθή σύζυγό του, ο άνεργος επαγγελματίας σερβιτόρος Παλμέρα που ονειρεύεται να ανοίξει ένα σαντουϊτσάδικο, η πόρνη Κόρα που παλεύει να μη βρεθεί ξανά στον δρόμο. Έτσι, όταν ο Τζούνιορ, ένας κατ’ επάγγελμα έμπορος ναρκωτικών τους προτείνει μια μεγάλη δουλειά, τη δέχονται έχοντας επίγνωση ότι πιθανότατα θα μπλέξουν σε άσχημες καταστάσεις. Η ληστεία που οργανώνουν στέφεται με επιτυχία, αλλά η συνέχεια, όπως είναι αναμενόμενο πηγαίνει από το κακό, στο πολύ κακό, στο χειρότερο. Ωστόσο, το τέλος είναι αναπάντεχο και ρεαλιστικό.
Ο Αλέξις Ραβέλο πέθανε δυστυχώς τη φετινή χρονιά, σε ηλικία 52 ετών. Το βιβλίο έχει τιμηθεί, εκτός των άλλων, με το βραβείο Ντάσιελ Χάμετ 2014, και μεταφέρθηκε στο σινεμά το 2019, από τον σκηνοθέτη Elio Quiroga.
＊Η ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι συγγραφέας και μεταφράστρια. Τελευταίο της βιβλίο το αστυνομικό μυθιστόρημα «Ένοχος μέχρι αποδείξεως του εναντίου» (εκδ. Μεταίχμιο).
