Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος: «Να ζούμε τη δημιουργία σαν να φτιάχνουμε το πρώτο μας βιβλίο»

Οι εκδόσεις Διόπτρα από την πρώτη τους εμφάνιση στα γράμματα το 1978 κατάφεραν να συσπειρώσουν ένα μάλλον ανένταχτο αναγνωστικό κοινό, να το αυξήσουν στα επόμενα σαράντα χρόνια και να καλλιεργήσουν μια ειλικρινή και ανεπιτήδευτη σχέση ανάμεσα στον εκδοτικό οίκο, τους συγγραφείς και τους αναγνώστες.

Τα τελευταία χρόνια οι εκδόσεις Διόπτρα πραγματοποιούν πολλαπλά «ανοίγματα», επενδύοντας θα έλεγε κανείς στην αφοσίωση και την εμπιστοσύνη των αναγνωστών της: Το βιβλιοπωλείο Books & Life στη Σόλωνος, οι προσεγμένες επιλογές σε τίτλους μεταφρασμένης λογοτεχνίας, αστυνομικών μυθιστορημάτων και βιβλίων για παιδιά είναι ορισμένα από τα σκαλοπάτια που οδήγησαν στο εκδοτικό deal της χρονιάς – την επανέκδοση όλων των βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη.

❈

Κύριε Παπαδόπουλε, οι εκδόσεις Διόπτρα αυτή την περίοδο συμπληρώνουν 45 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο. Θα λέγαμε ότι έπειτα από μια παρατεταμένη περίοδο αναζήτησης, διερεύνησης, αποδοχής και αμφισβήτησης, οι εκδόσεις διανύουν τα χρόνια της ωριμότητας. Συμφωνείτε με αυτή τη διαπίστωση;

Θα έλεγα ότι κάθε χρόνος είναι χρόνος ωριμότητας για μας. Όσο προσπαθείς να πετύχεις τους στόχους σου, συναντάς επιτυχίες και αποτυχίες. Δεν μπορείς να έχεις μόνο το ένα από τα δύο. Κι έτσι οδηγούμαστε οι άνθρωποι, οι επιχειρήσεις, κάθε στιγμή στο σημείο ωριμότητας που μας επιτρέπει η ανάπτυξή μας. Ίσως είμαστε στη φάση της μεγαλύτερης αναγνώρισης που έχουμε πετύχει μέχρι σήμερα και εύχομαι να συνεχίσουμε έτσι.

Τα τελευταία χρόνια της πανδημίας όλοι οι εκδοτικοί οίκοι αναγκάστηκαν να επανεξετάσουν παγιωμένες εκδοτικές πρακτικές, να επανεκτιμήσουν τον κατάλογό τους και να περιορίσουν το εμπορικό ρίσκο πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων. Οι εκδόσεις Διόπτρα πώς κινήθηκαν σε αυτή τη συνθήκη;

Η πανδημία ήταν μια από τις στιγμές εκείνες που ο κόσμος και οι κοινωνίες αναμορφώνονται. Το αναγνωστικό κοινό έδειξε ότι το βιβλίο είναι ένα καταφύγιο, μια στιγμή που επιτρέπει στον άνθρωπο να κοιτάξει μέσα του, να βρει απαντήσεις, να ξεφύγει από τον ζόφο της καθημερινότητας και να ονειρευτεί. Επειδή στις εκδόσεις Διόπτρα το μάτι μας είναι διαρκώς στραμμένο στον αναγνώστη, γρήγορα αφουγκραστήκαμε τις αλλαγές στο αναγνωστικό κοινό, και κυρίως στον νέο αναγνώστη. Έτσι, οδηγηθήκαμε να λάβουμε ρίσκα, και μάλιστα μεγάλα. Και νομίζω ότι όλα έγιναν όχι γιατί το επέβαλε μια καλά καθορισμένη στρατηγική, την οποία είχαμε, αλλά σαν μια εσωτερική ανάγκη, σαν να μας κατεύθυνε η ίδια η πορεία μας.

Κάποτε πίστευα ότι το σημαντικό είναι να ξέρεις πού θέλεις να πας και τότε αποφασίζεις ποιοι θα σε συντροφεύσουν. Ευτυχώς τα τελευταία οχτώ χρόνια κατάλαβα ότι, όταν θέλεις να πετύχεις έναν στόχο, πρέπει να φροντίσεις να έχεις δίπλα σου τους σωστούς ανθρώπους και να διαμορφώσεις μαζί τους το ταξίδι.

Θα ήθελα να τονίσω ότι, πέρα από οποιαδήποτε στρατηγική, ο σημαντικότερος παράγοντας σε οτιδήποτε κάνει μια επιχείρηση, ένας εκδοτικός οίκος συγκεκριμένα, είναι οι άνθρωποι. Είναι απαραίτητο να υπάρχει μια ομάδα που να ονειρεύεται. Κάποτε πίστευα ότι το σημαντικό είναι να ξέρεις πού θέλεις να πας και τότε αποφασίζεις ποιοι θα σε συντροφεύσουν. Ευτυχώς τα τελευταία οχτώ χρόνια κατάλαβα ότι, όταν θέλεις να πετύχεις έναν στόχο, πρέπει να φροντίσεις να έχεις δίπλα σου τους σωστούς ανθρώπους και να διαμορφώσεις μαζί τους το ταξίδι.

Η πανδημία μάς μεγάλωσε. Δεν φοβηθήκαμε, όπως ούτε το 2015 με τα capital controls. Επενδύσαμε σε αυτό που είχαμε ξεκινήσει, στη δημιουργία μιας συμπαγούς αναγνωστικής κοινότητας. Και, καθώς απευθυνόμαστε ταυτόχρονα σε διαφορετικούς αναγνώστες, αυτό είναι που χρειάζεται, με συνεπή και σταθερή πολιτική, ώστε να είναι βέβαιος ο καθένας από αυτούς ότι οι επιλογές δεν ενέχουν τον παράγοντα της τυχαιότητας.

Από το τέλος της δεκαετίας του ’70, που έκαναν την εμφάνισή τους οι εκδόσεις Διόπτρα με τίτλους αυτοβοήθειας και εναλλακτικής διατροφής, εμπλουτίζοντας διαρκώς τον κατάλογό τους, μέχρι και τα τελευταία χρόνια που παρατηρούμε, εκτός των άλλων, μια μεθοδική και προσεκτική προσέγγιση του χώρου της ελληνικής και μεταφρασμένης λογοτεχνίας, ποια είναι η φιλοσοφία που συνδέει την επιλογή των βιβλίων σας;

Οτιδήποτε ξεκινάμε θέλουμε να είναι καλά σχεδιασμένο και να πηγάζει όχι μόνο από το μυαλό αλλά και από την ψυχή. Δεν πιστεύω ότι μπορεί ο άνθρωπος να λειτουργήσει μόνο με τη λογική ή, αντίστοιχα, μόνο με το συναίσθημα∙ χρειάζεται μια ισορροπία και στα δύο. Έτσι, όταν αποφασίζουμε να ασχοληθούμε με μια νέα κατηγορία, θέλουμε να είμαστε σίγουροι ότι θα μπορέσουμε να την υποστηρίξουμε κι ότι δεν πρόκειται απλώς για μια απόφαση που φάνηκε λογικό να παρθεί σε μια δεδομένη σύσκεψη.

Όταν αποφασίζουμε να ασχοληθούμε με μια νέα κατηγορία, θέλουμε να είμαστε σίγουροι ότι θα μπορέσουμε να την υποστηρίξουμε κι ότι δεν πρόκειται απλώς για μια απόφαση που φάνηκε λογικό να παρθεί σε μια δεδομένη σύσκεψη.

Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και σε αυτό που με ρωτάτε: Αγαπάμε τη σύγχρονη πεζογραφία και θέλουμε να εξερευνήσουμε όλες τις πτυχές της. Τελευταία εμβαθύνουμε σε τίτλους που έχουν έντονο το στοιχείο του προβληματισμού και ιδιαίτερα σε βιβλία που καταπιάνονται με το θέμα της αναζήτησης ταυτότητας, ένα ζήτημα που προβληματίζει τον σύγχρονο άνθρωπο. Σε αυτή μας την προσπάθεια έχουμε μαζί μας σπουδαίους συνεργάτες. Όλοι μαζί σχεδιάζουμε τη Διόπτρα της επόμενης δεκαετίας επιλέγοντας τίτλους που πιστεύουμε ότι θα διευρύνουν ουσιαστικά την κοινότητα των αναγνωστών μας.

«Η εικαστική προσέγγιση που ακολουθήσαμε με τον Γιάννη Καρλόπουλο έχει την απλότητα που απαιτεί το τεράστιο μέγεθος του μεγάλου στοχαστή, αλλά συνομιλεί και με το βάθος σκέψης του».

Για όσους παρακολουθούν τις εκδόσεις σας δεν έκανε εντύπωση, για κάποιους άλλους όμως ήταν ένα ξάφνιασμα το γεγονός την έκδοσης του Καζαντζάκη από τη Διόπτρα. Αποτελεί για εσάς και ένα προσωπικό στοίχημα να επανασυστήσετε τα κείμενα και τη φιλοσοφία του Νίκου Καζαντζάκη σε νέους αναγνώστες;

Θα σας εκμυστηρευτώ ότι με προκαλεί το μέλλον και με προβληματίζει το τι θα αφήσω πίσω μου φεύγοντας μια μέρα. Αν ήμουν υπουργός Πολιτισμού ή έστω Παιδείας, θα αφιέρωνα τον χρόνο μου στην ανάπτυξη της φιλαναγνωσίας στις μικρές ηλικίες. Αυτό είναι ένα στοίχημα που δεν είναι δύσκολο να κερδηθεί, αλλά κάτι τέτοιο προϋποθέτει ότι οι θεσμοί θα αποκτήσουν μια στρατηγική για αυτό. Επειδή μάλλον όμως αυτό δεν φαίνεται πιθανό, θα ήθελα η Διόπτρα να βοηθήσει όσο μπορεί περισσότερο, ώστε να αναπτυχθεί αυτή η συνήθεια στον Έλληνα.

Ο Καζαντζάκης πρέπει να πάψει να είναι το ένοχο μυστικό μας, ένας συγγραφέας που θα θέλαμε να είχαμε διαβάσει αλλά δεν το έχουμε κάνει. Στόχος μας είναι να υπερβούμε τη ρήση του Πρεβελάκη ότι ο Καζαντζάκης θαυμάζεται, αλλά δεν διαβάζεται.

Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι ένα όνειρο που ζούμε. Ο κορυφαίος, κατά την άποψή μου, Έλληνας συγγραφέας βρίσκεται πλέον στο εκδοτικό μας δυναμικό. Αυτό βέβαια συνεπάγεται δέος και την πολύ μεγάλη μας ευθύνη να τον συστήσουμε ξανά στο αναγνωστικό κοινό, και ιδιαίτερα στους νέους. Ο Καζαντζάκης πρέπει να πάψει να είναι το ένοχο μυστικό μας, ένας συγγραφέας που θα θέλαμε να είχαμε διαβάσει αλλά δεν το έχουμε κάνει. Στόχος μας είναι να υπερβούμε τη ρήση του Πρεβελάκη ότι ο Καζαντζάκης θαυμάζεται, αλλά δεν διαβάζεται. Ακούμε με απορία όσους ισχυρίζονται ότι είναι δύσκολος και ίσως ξεπερασμένος. Ξέρουμε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει, καθώς ο αγώνας που έδωσε για να σώσει την ψυχή του αλλά και τον άνθρωπο εν γένει μέσα από τις λέξεις του είναι διαχρονικός, αιώνιος.

Και το δικό μας χρέος, η δική μας αποστολή, είναι να παραδώσουμε αυτή τη γραφή στους νέους αναγνώστες με τρόπο οικείο για την εποχή τους, ώστε να έχουν την ευκαιρία να αναγνωρίσουν μέσα από τον κόσμο του Καζαντζάκη τις διαχρονικές ανησυχίες, τις μεγάλες αγωνίες και τα ερωτήματα της ύπαρξης. Άνθρωπος, Θεός, Ζωή, Θάνατος είναι όλα εκεί, στα έργα του. Και νομίζω ότι η αισθητική των νέων εκδόσεων, όπου για πρώτη φορά δημιουργείται ειδική γραμματοσειρά για συγγραφέα ίσως και παγκοσμίως, καθώς και το επιπλέον υλικό, αλλά κι η επικοινωνιακή προσέγγιση που ακολουθούμε, δείχνουν συμβατά με το τεράστιο μέγεθος του συγγραφέα.

«Ανάμεσα στα πολλά χειρόγραφα του Καζαντζάκη που φυλάσσονται στο εξαιρετικό “Μουσείο Νίκος Καζαντζάκης” στη Μυρτιά της Κρήτης βρίσκονταν διάσπαρτες σελίδες από κάτι που φαινόταν σαν μυθιστόρημα, αλλά δεν μπορούσε οριστικά να χαρακτηριστεί έτσι. Μέχρι που η ερευνήτρια Παρασκευή Βασιλειάδη κατάφερε και το συνέθεσε».

Οι κυκλοφορίες των επανεκδόσεων του Καζαντζάκη ξεκινούν με ένα ανέκδοτο μυθιστόρημά του. Κεραυνός εν αιθρία για τους αναγνώστες αλλά και για τους μελετητές του; Μιλήστε μας για την ιστορία ανεύρεσης του βιβλίου.

Ανάμεσα στα πολλά χειρόγραφα του Καζαντζάκη που φυλάσσονται στο εξαιρετικό Μουσείο Νίκος Καζαντζάκης στη Μυρτιά της Κρήτης βρίσκονταν διάσπαρτες σελίδες από κάτι που φαινόταν σαν μυθιστόρημα, αλλά δεν μπορούσε οριστικά να χαρακτηριστεί έτσι. Μέχρι που η ερευνήτρια Παρασκευή Βασιλειάδη κατάφερε και το συνέθεσε. Μέχρι τότε, την ύπαρξη και τον τίτλο αυτού του κειμένου τη γνωρίζουμε από διάφορες πηγές. Υπάρχει το τεύχος της Εστίας του 1947, όπου στη σελίδα 327 δημοσιεύεται το απόσπασμα «Ο θάνατος του παππού», στις σημειώσεις του οποίου ο ίδιος ο Καζαντζάκης ονομάζει ρητά το έργο του. Επίσης υπάρχει το τεύχος της Εστίας των Χριστουγέννων του 1959, ένα ειδικό αφιέρωμα στον μεγάλο δημιουργό, όπου βρίσκουμε ένα πολύ αναλυτικό χρονολόγιο από τον Πρεβελάκη. Εκεί ξεκάθαρα αναφέρεται ότι το βιβλίο που έγραψε στην Αγγλία είναι ο Ανήφορος.

Αυτή η ονομασία είναι σημαντική για τον Καζαντζάκη, τόσο μάλιστα, που καθιστά τον Ανήφορο ένα πολύ σημαντικό βιβλίο στην εργογραφία του. Στην Αναφορά στον Γκρέκο διαβάζουμε: «Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε· η λέξη Ανήφορος· τον ανήφορο αυτόν θα ’θελα εδώ, με αλήθεια μαζί και φαντασία, να παραστήσω· και τις κόκκινες πατημασιές που αφήκε το ανηφόρισμά μου. Και βιάζουμαι, προτού φορέσω το “μαύρο κράνος” και κατέβω στο χώμα, γιατί η αιματωμένη αυτή γραμμή θα ’ναι το μόνο αχνάρι που αφήκε το διάβα μου απάνω στη γης· ό,τι έγραψα ή έπραξα γράφτηκε και πράχτηκε απάνω στο νερό και χάθηκε». Ενώ στην Ασκητική ο Καζαντζάκης δηλώνει: «Στα πρόσκαιρα ζωντανά σώματα τα δυο τούτα ρέματα παλεύουν: α) ο ανήφορος, προς τη σύνθεση, προς τη ζωή, προς την αθανασία· β) ο κατήφορος, προς την αποσύνθεση, προς την ύλη, προς το θάνατο.

»Και τα δυο ρέματα πηγάζουν από τα έγκατα της αρχέγονης ουσίας. Στην αρχή η ζωή ξαφνιάζει· σαν παράνομη φαίνεται, σαν παρά φύση, σαν εφήμερη αντίδραση στις σκοτεινές αιώνιες πηγές· μα βαθύτερα νιώθουμε: η Ζωή είναι κι αυτή άναρχη, ακατάλυτη φόρα του Σύμπαντου».

Αξίζει να σημειωθεί ότι και η επιθυμία του Καζαντζάκη να ολοκληρώσει τον Ανήφορο με την Ασκητική είναι μια απόδειξη του πόσο σημαντικό θεωρούσε αυτό το έργο.

Οι νέες εκδόσεις των βιβλίων του Καζαντζάκη [πεζογραφία, ταξιδιωτικά, μεταφράσεις], όπως είδαμε και στην παρουσίαση, είναι εξαιρετικά καλαίσθητες και σχεδιασμένες λεπτομερώς από τον Γιάννη Καρλόπουλο, ο οποίος εμπνεύστηκε από τη Γραμμική Β΄ της μυκηναϊκής Κρήτης για τα σύμβολα των εξωφύλλων. Πηγαίνετε όμως ένα βήμα πιο μακριά και συνδέετε τους ανθρώπους που δημιουργούν σήμερα [κομίστες, σκιτσογράφους] με τον Καζαντζάκη. Θέλετε να μας μιλήσετε γι’ αυτές τις πρωτοβουλίες;

Η δική μας αποστολή τιτλοφορείται «Ο Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα». Για να γίνει αυτό εφικτό, πρέπει να φέρουμε τον συγγραφέα στο σήμερα. Και η επιλογή να δημιουργηθούν graphic novels των βασικών του έργων είναι ένα βήμα προς αυτή την κατεύθυνση και νιώθουμε την προσμονή του κόσμου πολύ έντονα. Η εικαστική προσέγγιση που ακολουθήσαμε με τον Γιάννη Καρλόπουλο έχει την απλότητα που απαιτεί το τεράστιο μέγεθος του μεγάλου στοχαστή, αλλά συνομιλεί και με το βάθος σκέψης του. Όπως το εξώφυλλο συνομιλεί με το κείμενο, έτσι και η ειδικά σχεδιασμένη γραμματοσειρά για τις λέξεις του Καζαντζάκη καθιστά το έργο ακόμα πιο ελκυστικό για τον αναγνώστη του σήμερα.

Όλα αυτά συνδυάζονται επίσης με σωρεία δράσεων και ενεργειών, που θα αναπτύξουμε το 2023 αλλά και το 2024. Σχεδιάζουμε αναλυτικά εκπαιδευτικά προγράμματα, γιατί ο Καζαντζάκης πρέπει να είναι στα σχολεία, καθώς και προσαρμογές για παιδιά 9-12 ετών για να τον γνωρίσουν στα πρώτα τους αναγνωστικά χρόνια. Τέλος, ετοιμάζονται νέες, πολυτελείς εκδόσεις με επιπλέον σπάνιο υλικό.

«Ο Ζορμπάς είναι μια ελεγεία στη ζωή και είμαι ευτυχής που ξεκίνησα το μεγάλο ταξίδι μαζί του με αυτό το βιβλίο».

Εσείς προσωπικά έχετε κάποιο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη που ξεχωρίζετε;

Ο Ζορμπάς μου θυμίζει πάντα τη γνωριμία μου μαζί του. Όπως επίσης και τη συνειδητή προσπάθεια που κάνουμε όλοι καθημερινά για τη χαρά της ζωής, για τον χορό που θα μας κάνει να ζήσουμε κοντά σε αυτό που πραγματικά είμαστε. Ο Ζορμπάς είναι μια ελεγεία στη ζωή και είμαι ευτυχής που ξεκίνησα το μεγάλο ταξίδι μαζί του με αυτό το βιβλίο. Αλλά η Ασκητική είναι το έργο όπου αντιλαμβάνεται κανείς πόσο βαθιά πήγε ο Νίκος Καζαντζάκης για να συναντήσει τον ανώτερο εαυτό του, όπως κι αν τελικά τον όρισε. Διαβάζοντας επίσης τον Ανήφορο, νιώθεις αμέσως μια λυτρωτική μελαγχολία και μια ένταση συναισθηματική.

Κάνοντας μια γρήγορη ανασκόπηση της πορείας των εκδόσεων μέχρι σήμερα, ποια βιβλία θεωρείτε ότι σας έδωσαν κάθε φορά την ώθηση για να φτάσετε εδώ που βρίσκεστε σήμερα; Ποιοι είναι οι εκδοτικοί σας σταθμοί;

Κάθε βιβλίο που έχουμε βγάλει το θεωρούμε ένα λιθαράκι για το χτίσιμο μιας σχέσης με τον αναγνώστη. Αυτή, ξέρετε, είναι μια σχέση αλληλεπίδρασης, που δίνει διαρκώς πνοή σ’ αυτό που κάνουμε. Ο πατέρας μου γενικά δεν πανηγύριζε τις επιτυχίες του, καθώς μεριμνούσε αμέσως για το επόμενο βήμα. Τον θυμάμαι όμως να γυρίζει γελαστός μετά την πρώτη του μεγάλη επιτυχία το 1983, το Τέλεια όραση χωρίς γυαλιά, ένα βιβλίο που δημιούργησε μια βάση για τη συνέχεια. Όσο ζω θα κοιτάζω επίσης τα φτερά του Γλάρου Ιωνάθαν, που μου θυμίζουν πόσο σημαντικό είναι να ονειρεύεσαι και που μας έδωσε και μας δίνει τεράστια ώθηση. Η Ουράνια προφητεία το 1992 ήταν ένας ακόμα σταθμός. Και φυσικά το Νησί, μια από τις κορυφαίες επιτυχίες. Και η έλευση του Γιάννη Ξανθούλη στη Διόπτρα αποτελεί κομβικό σημείο στην πορεία μας, καθώς καταδεικνύει ότι μπορούμε να έχουμε και σπουδαίους Έλληνες δημιουργούς μαζί μας. Για να έρθει αυτό που ζούμε τώρα, ο Νίκος Καζαντζάκης.

Οι τωρινοί μου συνεργάτες, με τους οποίους ονειρευτήκαμε μαζί πριν από χρόνια το σήμερα, αλλά και όσοι συναντήσαμε στον δρόμο μας τα τελευταία χρόνια, να κοιτάζουν το αύριο και να νιώθουν την ίδια χαρά για καθετί που ετοιμάζουμε.

Όσο περνάνε τα χρόνια που βρίσκεστε στο τιμόνι των εκδόσεων Διόπτρα αφήνετε το στίγμα σας και διαμορφώνετε το εκδοτικό προφίλ. Πώς φαντάζεστε τις εκδόσεις Διόπτρα σε δέκα χρόνια; Τι θα θέλατε να έχετε επιτύχει;

Να ζούμε τη δημιουργία σαν να φτιάχνουμε το πρώτο μας βιβλίο. Να έχουμε συντελέσει στη μεγάλη αλλαγή στις αναγνωστικές συνήθειες των Ελλήνων. Και οι τωρινοί μου συνεργάτες, με τους οποίους ονειρευτήκαμε μαζί πριν από χρόνια το σήμερα, αλλά και όσοι συναντήσαμε στον δρόμο μας τα τελευταία χρόνια, να κοιτάζουν το αύριο και να νιώθουν την ίδια χαρά για καθετί που ετοιμάζουμε. Και να αισθάνονται όπως και τώρα, ότι αποτελούν ουσιαστικό κομμάτι ενός οργανισμού.

Και τότε θα είμαι μια χαρά.

^＊ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.