Dichter700

Ποίηση, πεζό, πρόζα, λυρισμός, αφήγηση: έννοιες που χρειάζονται διευκρίνιση, αποκατάσταση, στοχασμό, ώστε να μπορέσουμε να κατανοήσουμε καλύτερα το λογοτεχνικό φαινόμενο. 

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Στην τρέχουσα γλώσσα, την ποίηση την αντιπαραθέτουμε συνήθως στην πεζογραφία. Ποιητές και πεζογράφοι, ακούμε να λέγεται, ποιήματα και πεζά. Το ζεύγος όμως ορολογικά είναι προβληματικό, καθότι ασύμμετρο. Υπάρχει ένα είδος ποίησης που γράφεται κι αυτό σε πρόζα, το poème en prose, το «πεζό ποίημα» ή «πεζοτράγουδο», όπως αποδόθηκε σε μας παλιότερα. Ύστερα, αν πεζογραφία σημαίνει παντού και πάντα πρόζα, λόγος πεζός, ο όρος ποίηση είναι ιστορικά πολύ ευρύτερος του λογοτεχνικού γένους που σήμερα αποκαλούμε έτσι. Για «ποίηση διηγηματική» και «ποίηση δραματική» μιλούσε λ.χ. τον καιρό του ο Παλαμάς. Και το προσωνύμιο Dichter, ποιητής, οι Γερμανοί το αποδίδουν έως σήμερα όχι μόνο στους εν στενή εννοία ποιητές, αλλά και στους σπουδαίους πεζογράφους και δραματουργούς. Σ’ αυτή της τη χρήση η λέξη ανακτά το αρχικό της πλάτος, που περιελάμβανε όχι μόνο τους γράφοντες λυρικούς στίχους, αλλά κάθε (σημαντικό) δημιουργό, κάποτε και εκτός λογοτεχνίας. Τον Αγγελόπουλο ή τον Ταρκόφσκι, λ.χ., συχνά τους αποκαλούμε «ποιητές» (του κινηματογράφου).

Αν θέλουμε να αποκαταστήσουμε τη συμμετρία των όρων, στην πεζογραφία πρέπει να αντιπαραβάλλουμε επομένως όχι την «ποίηση» γενικώς και αορίστως, αλλά τον στίχο. Με κριτήριο διακριτικό τον ρυθμό, το δίπολο στίχος/πρόζα περιγράφει τα δύο κύρια όργανα που έχει στη διάθεσή της η λογοτεχνία, τα δύο οργανικά της γένη. Στίχος είναι η έρρυθμη (έμμετρη ή άλλη) κατάρτιση του λόγου. Πρόζα είναι ό,τι δεν είναι στίχος.

Αν θέλουμε να αποκαταστήσουμε τη συμμετρία των όρων, στην πεζογραφία πρέπει να αντιπαραβάλλουμε επομένως όχι την «ποίηση» γενικώς και αορίστως, αλλά τον στίχο.

Μίλησα για διάκριση βασιζόμενη στα «οργανικά γένη» γιατί υπάρχουν βεβαίως και άλλες. Η κλασική διάκριση της λογοτεχνίας σε επική (ή αφηγηματική), λυρική (ή μελική) και δραματική (ή σκηνική) που καθιερώθηκε από τον Γκαίτε αλλά έχει τις καταβολές της στην ελληνική αρχαιότητα, βασίζεται σε άλλου είδους κριτήριο, αυτό του «τροπικού γένους». Καθεμιά απ’ αυτές έχει τον τρόπο της: το έπος αφηγείται, ο λυρισμός τραγουδά και το δράμα υποδύεται. Στα τρία αυτά τροπικά γένη, οι γραμματολόγοι προσθέτουν εσχάτως και ένα τέταρτο, τη δοκιμιακή (ή διδακτική) λογοτεχνία, η οποία διαλογίζεται και νουθετεί. Υπ’ αυτήν, προσωπικά θα ταξινομούσα και έργα άκρως ετερόμορφα αλλά εξέχουσας λογοτεχνικής σημασίας όπως την οβιδιακή Ars amatoria, τους πλατωνικούς διαλόγους, την επιστολογραφία του Παύλου, το ησιόδειο διδακτικό έπος κ.ά. Στην ουσία πρόκειται για δοκίμια avant la lettre. Οι Γερμανοί έχουν τον όρο Essayistisches, δοκιμιογενή/δοκιμιότροπα κείμενα: έργα που οι συγγραφείς τους δεν τα σχεδίασαν εξ αρχής ως λογοτεχνία, αλλά αναγνωρίσθηκαν ως τέτοια εκ του αποτελέσματος. Με αυτό το κριτήριο, ο Παύλος στην αλληλογραφία του είναι λογοτέχνης. Ο Πατροκοσμάς δεν είναι. Ο Πλάτων και ο Νίτσε είναι λογοτέχνες. Ο Αριστοτέλης και ο Καντ όχι.

Στην τρέχουσα γλώσσα, ο στίχος ταυτίζεται συνήθως με το λυρικό γένος, όμως και εδώ πρόκειται για ταύτιση εσφαλμένη. Τόσο ο στίχος όσο και η πρόζα χρησιμοποιούνται ή έχουν χρησιμοποιηθεί ιστορικά και στα τέσσερα τροπικά γένη. Ο Βαλαωρίτης λ.χ. αφηγείται σε στίχο, ο Βιζυηνός σε πρόζα. Ο Σαίξπηρ δραματουργεί (κυρίως) σε στίχο, ο Μπρεχτ (κυρίως) σε πρόζα. Ο Λουκρήτιος διαλογίζεται σε στίχο, ο Μονταίνιος σε πρόζα. Και από λυρισμό βρίθουν όχι μόνο οι στίχοι του Σολωμού, αλλά και ο πεζός λόγος του Παπαδιαμάντη. Ο Νίκος Φωκάς στο σχετικό του δοκίμιο έδειξε πειστικά γιατί ο χαρακτηρισμός «(λυρικός) ποιητής» ανταποκρίνεται πλήρως στα πράγματα όταν κάνουμε λόγο για τον περιώνυμο Σκιαθίτη.

Αν ο στίχος και η πρόζα είναι όργανα, μέσα επιτελεστικά, μορφώματα που έχουν την απαρχή τους στη φυσιολογία (τις ρυθμικές ιδιότητες της γλώσσας), τα τέσσερα τροπικά γένη έχουν ρίζα ανθρωπολογική, αναπαράγουν συνθήκες και συνήθειες προγενέστερες της κουλτούρας, καταστατικές πολιτισμικές συμπεριφορές.

Αν ο στίχος και η πρόζα είναι όργανα, μέσα επιτελεστικά, μορφώματα που έχουν την απαρχή τους στη φυσιολογία (τις ρυθμικές ιδιότητες της γλώσσας), τα τέσσερα τροπικά γένη έχουν ρίζα ανθρωπολογική, αναπαράγουν συνθήκες και συνήθειες προγενέστερες της κουλτούρας, καταστατικές πολιτισμικές συμπεριφορές. Παρότι βρίσκουν την καθαρότερη έκφρασή τους στη λογοτεχνία, απαντούν και στις μη γλωσσικές τέχνες, υπάρχει λ.χ. αφηγηματική ζωγραφική, δραματική μουσική, λυρικός χορός κ.ο.κ. Βέβαια, στο εκφραστικό της εύρος η γλώσσα υπερέχει. Καμιά οργανική μουσική σύνθεση λ.χ. δεν είναι γνησίως αφηγηματική αφού της λείπει η αναφορική ακρίβεια: το αφηγηματικό στοιχείο στη μουσική μόνον εμμέσως μπορεί να δοθεί. Ωστόσο, κάθε έργο τέχνης μπορεί να περιγραφεί, να σκιαγραφηθεί έστω, με τη βοήθεια των τεσσάρων αυτών εννοιών, πράγμα που δείχνει την καθολικότητά τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, γινόμαστε ακριβέστεροι μιλώντας για το λυρικό στοιχείο σε μια τέχνη. Για μια ειδική δηλαδή ανθρώπινη κατάσταση, μια υπαρξιακή διάθεση προϋπάρχουσα, που εξωτερικεύεται κατόπιν στον λογοτεχνικό, τον μουσικό, τον εικαστικό κ.ο.κ. λυρισμό. Das Lyrische, das lyrisches Dasein, είναι οι όροι που χρησιμοποιεί ο Έμιλ Στάιγκερ στις Θεμελιώδεις αρχές της ποιητικής, σύγγραμμά του σημαντικό του 1946.

Ο Στάιγκερ μάλιστα αποπειράται εκεί να αποσυνδέσει τον λυρισμό από την ταύτισή του με τον υποκειμενισμό. Η λυρική ποίηση δεν είναι «έκφραση του εγώ» για τον λόγο ότι εντός της η διάσταση του «μέσα» από το «έξω», του υποκειμένου από το αντικείμενο έχει αρθεί. Οι διακρίσεις αυτές, εξηγεί ο Ελβετός γραμματολόγος, έλκουν την καταγωγή τους από τον αρχέγονο διχασμό ψυχής και σώματος. Όμως ο λυρισμός καταργεί αυτόν τον διχασμό και ενώνει και πάλι τα διεστώτα. Παραδόξως, με τον τρόπο αυτό ο Στάιγκερ συγκλίνει προς τις απόψεις των poètes engagés, των στρατευμένων ποιητών του καιρού του, που επίσης αμφισβήτησαν την (εγελιανής προελεύσεως) ταύτιση του λυρισμού με τον υποκειμενισμό. Με τη διευκρίνιση ότι αν ο, χαϊντεγγεριανός τη εμπνεύσει, Στάιγκερ θεωρεί ότι στο λυρικό ποίημα ο διχασμός του εγώ από τον κόσμο αίρεται εκ προοιμίου, ποιητές όπως ο Μπρεχτ θεωρούν το ποίημα εγχείρημα ανασύνδεσης του εγώ με τον κόσμο, πράξη εκ των υστέρων παρεμβατική, κυριότατα πολιτική.

Προκύπτει πλέον ένα σύμμετρο σχήμα, όπου τα δύο οργανικά γένη (ο στίχος και η πρόζα) μπορούν να ζευγαρώσουν και με τα τέσσερα τροπικά γένη της λογοτεχνίας (επικό, λυρικό, δραματικό, δοκιμιακό).

Ανακεφαλαιώνοντας, προκύπτει πλέον ένα σύμμετρο σχήμα, όπου τα δύο οργανικά γένη (ο στίχος και η πρόζα) μπορούν να ζευγαρώσουν και με τα τέσσερα τροπικά γένη της λογοτεχνίας (επικό, λυρικό, δραματικό, δοκιμιακό). Κάτω από αυτά, μπορούν να υπαχθούν τα επιμέρους είδη, οργανικά και τροπικά, που προκύπτουν εκάστοτε, και τα ενδεχόμενα υποείδη τους. Ο Ερωτόκριτος λ.χ. οργανικά υπάγεται στο γένος του στίχου, στο είδος του ίαμβου και το υποείδος του ομοιοκατάληκτου 15σύλλαβου. Τροπικά πάλι, ανήκει στο επικό/αφηγηματικό γένος, το μυθιστορηματικό είδος και το υποείδος της ερωτικής μυθιστορίας. Και επειδή υπάρχουν και υποείδη μεικτά, το αριστούργημα του Κορνάρου ανήκει επίσης στο μεικτό, τροπικό και οργανικό παράλληλα, υποείδος της έμμετρης μυθιστορίας. 

Παραμένουν βέβαια κάποια πράγματα ορολογικώς ξεκρέμαστα. Το «πεζογράφος» σπανίως το αποδίδουμε στους δοκιμιογράφους ή τους δραματουργούς, που κι αυτοί βέβαια στις μέρες μας πρόζα γράφουν συνήθως (μιλάμε όμως για θέατρο πρόζας σε αντιδιαστολή προς το μουσικό θέατρο). Το «στιχογράφος» πάλι (όπως και το στιχοπλόκος, στιχοκόπος, στιχορράφος κ.τ.τ.) είναι μειωτικό αποδιδομένο στους κακούς ποιητές, το δε «στιχουργός» (κακώς!) το επιφυλάσσουμε μόνο σ’ όσους γράφουν ειδικά για τραγούδι. Αλλά έτσι είναι με την ουσία. Δεν υπακούει πάντοτε στα ονόματά της. Ότι η λέξη ποιητής πάντως στις μέρες μας έχει τόσο στενέψει ώστε δηλώνει σχεδόν αποκλειστικά τον λυρικό στιχοποιό, όσο νά ’ναι, κάτι δείχνει.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.
Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Νύχτα» (εκδ. Κίχλη).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Με αφορμή την «Αντιγόνη» του Ράσε, ένας ζωντανός διάλογος ανάμεσα στους Δημήτρη Δημητριάδη και Νίκο Ξένιο

Με αφορμή την «Αντιγόνη» του Ράσε, ένας ζωντανός διάλογος ανάμεσα στους Δημήτρη Δημητριάδη και Νίκο Ξένιο

Η κριτική του Νίκου Ξένιου για την παράσταση της «Αντιγόνης» του Ούλριχ Ράσε, άνοιξε μια ευρύτερη συζήτηση με τον Δημήτρη Δημητριάδη για την προσέγγιση των κλασικών κειμένων από σύγχρονους σκηνοθέτες. Πόσα δικαιώματα πάνω στο κείμενο έχει ο σκηνοθέτης; Ποια είναι τα όρια της καλλιτεχνικής έκφρασης; Αυτά κα...

«Πλυντήρια» και εθνικά βαπτιστήρια – Διαβάζοντας τον Γιάννη Ατζακά δίπλα στην Κλερ Κίγκαν

«Πλυντήρια» και εθνικά βαπτιστήρια – Διαβάζοντας τον Γιάννη Ατζακά δίπλα στην Κλερ Κίγκαν

Σκέψεις για τέσσερα βιβλία του Γιάννη Ατζακά με όχημα και γέφυρα τα «Μικρά πράγματα σαν κι αυτά» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο), της Κλερ Κίγκαν. Κεντρική εικόνα: Ο μικρός Φίλιππος Μηλίκας, στην ταινία «Θολός βυθός» της Ελένης Αλεξανδράκη.

Γράφει ο ...

Για έναν νέο ανθρωπισμό – Η επανεφεύρεση του μυθιστορήματος μετά τον μεταμοντερνισμό

Για έναν νέο ανθρωπισμό – Η επανεφεύρεση του μυθιστορήματος μετά τον μεταμοντερνισμό

Σκέψεις για την εξέλιξη του μυθιστορηματικού είδους και της λογοτεχνίας ανά τους αιώνες, καθώς και τη σημερινή θέση της, στην εποχή «μετά» τον μεταμοντερνισμό. Στην κεντρική εικόνα, ο Φρέντρικ Τζέιμσον (Fredric Jameson), θεωρητικός που μελέτησε αναλυτικά τον μεταμοντερνισμό. 

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ο τάφος της Αντιγόνης» της Μαρία Θαμπράνο (κριτική) – Πεδίο όπου συγκλίνουν προβληματισμοί για τη δικαιοσύνη, το φύλο, την ταυτότητα

«Ο τάφος της Αντιγόνης» της Μαρία Θαμπράνο (κριτική) – Πεδίο όπου συγκλίνουν προβληματισμοί για τη δικαιοσύνη, το φύλο, την ταυτότητα

Για το θεατρικό κείμενο της Μαρία Θαμπράνο (María Zambrano) «Ο τάφος της Αντιγόνης» (μτφρ. Μαίρη Ι. Γιόση, Χρήστος Σιορίκης, εκδ. Loggia). Κεντρική εικόνα: Η συγγραφέας.

Γράφει η Ιωάννα Φωτοπούλου 

Οι μύ...

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

«Χιροσίμα» του Τζον Χέρσι – 80 χρόνια από όταν έσβησε ο κόσμος διαβάζουμε το βιβλίο που αποκάλυψε τη φρίκη

Για το βιβλίο του Τζον Χέρσι (John Hersey) «Χιροσίμα» (μτφρ. Νίκος Αγγελόπουλος, εκδ. Σάλτο). Ογδόντα χρόνια συμπληρώνονται στις 6 Αυγούστου από τη ρίψη της πρώτης ατομικής βόμβας. Κεντρική εικόνα: Η Χιροσίμα, αμέσως μετά (πηγή: Britannica).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος...

Θλίψη στον χώρο του βιβλίου: Πέθανε ο εκδότης Παύλος Παπαχριστοφίλου

Θλίψη στον χώρο του βιβλίου: Πέθανε ο εκδότης Παύλος Παπαχριστοφίλου

Ο Παύλος Παπαχριστοφίλου, ιδιοκτήτης και πρόεδρος επί σειρά ετών των εκδόσεων «Ελληνικά Γράμματα» και ιδρυτής των εκδόσεων «Πεδίο», πέθανε ξαφνικά σήμερα τα ξημερώματα. Οι εκδόσεις «Πεδίο» ανακοίνωσαν τον θάνατό του.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

«Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ σε πρόζα και στίχο» του Βρασίδα Καραλή (προδημοσίευση-βίντεο)

Προδημοσιεύση αποσπάσματος από το βιβλίο του Βρασίδα Καραλή «Τα μπλουζ της οδού Γκλιμπ Πόιντ» (μτφρ. Σοφία Τρουλλινού), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Petites Maisons. Μαζί, ένα πολύ προσωπικό βίντεο με τον συγγραφέα στο Σίδνεϊ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

«Η κοιλάδα της αταξίας» του Φρήντριχ Ντύρρενματτ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Φρήντριχ Ντύρρενματτ [Friedrich Dürrenmatt] «Η κοιλάδα της αταξίας» (σε νέα μτφρ. του Βασίλη Πατέρα, με επίμετρο της Πελαγίας Τσινάρη), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Ροές.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

«Με στέβια και αγαύη» του Γιώργου Μπουρονίκου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βραβευμένο θεατρικό του Γιώργου Μπουρονίκου «Με στέβια και αγαύη», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΖΕΝΙΕ: Συγγνώμη που θα ρωτήσω: Παιδιά δεν έχε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που επανεκδόθηκαν πρόσφατα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας, πρόσφατα και παλιότερα, που εκδόθηκαν το προηγούμενο διάστημα, φέρνουν ξανά στις πρ...

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, απλοί άνθρωποι, λοξές αφηγήσεις: Οκτώ ελληνικά μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα και ξεχωρίζουν

Άγνωστες πτυχές της Ιστορίας ξεδιπλώνονται, ο παραλογισμός εισβάλλει, οι «απλοί» άνθρωποι παλεύουν κόντρα στις εξελίξεις, τους Άλλους και τους ίδιους τους εαυτούς τους – αυτά και πολλά ακόμα συναντάμε σε οκτώ μυθιστορήματα από Έλληνες συγγραφείς που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ...

Βιβλία για ένα καλοκαίρι με μυστήριο και ανατριχίλες: 21 αστυνομικά που ξεχωρίζουν

Βιβλία για ένα καλοκαίρι με μυστήριο και ανατριχίλες: 21 αστυνομικά που ξεχωρίζουν

20 αστυνομικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα, ελληνικά και μεταφρασμένα, συν το γνωστό μας Κάσκο του Σέργιου Γκάκα, που είναι επανέκδοση. Για ένα καλοκαίρι γεμάτο μυστήριο και ανατριχίλες, αλλά και με κοινωνικό προβληματισμό. 

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρίου

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ