Old Woman at the Mirror Bernardo Strozzi 1615 cropped

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Συνηθίζουν να μιλούν για έργα της ωριμότητας και έργα της νεότητας. Η διάκριση είναι χρήσιμη, φτάνει να έχουμε πάντοτε υπ’ όψιν μας ότι η σχέση αυτών των δύο μεταξύ τους δεν είναι ιεραρχική – το λογοτέχνημα, το καλλιτέχνημα που εκφράζει τη μέθη και την ένταση της βιολογικής ακμής, δεν υστερεί απ' αυτό που βασίζεται στην πείρα και την περισυλλογή της ηλικίας. Ακόμη και ο υπέρμετρος ιδανισμός της νιότης, η έφεση προς το ουτοπικό και το ανέφικτο, δεν βλάπτουν το άξιο έργο. Με τα λόγια του Βάρναλη: «ό,τι είναι ψέμα για την πείρα και για την επιστήμη, γίνεται αλήθεια αισθητική μέσα στα ηλύσια περιβόλια της Τέχνης, όταν ο δημιουργός μπορεί να τα μετουσιώσει σε ζωντανή ομορφιά». 

Ο Ελύτης επιμένει ιδιαίτερα σ' αυτό: «η πείρα μου ξέμαθε τον κόσμο»· «ένας Πανσέληνος που ζωγραφίζει ενώ δεν υπάρχει Θεός και αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο». Στην αντίληψή του μάλιστα, η πολύχρωμη αισθαντικότητα της νεότητας είναι ανώτερη καλλιτεχνικά από την στοχαστική καταλλαγή του γήρατος. Η δική της βιωματική αλήθεια, εκείνη της αγαλλίασης και της μέθης, είναι προτιμητέα από τις συλλήψεις της καταλαγιασμένης διάνοιας – όπως ακριβώς τα ερωτικά σκιρτήματα της εφηβείας είναι προτιμητέα (και ποιος θα αντιμιλούσε εδώ...) απ' τα κέρδη και τις δάφνες του γήρατος.

Μια ποιήτρια πολύ διαφορετική από τον Ελύτη, το έχει δείξει αυτό εξαίσια, η Μάριαν Μουρ:

Και το πουλί ακόμα
ορθώνεται όταν τραγουδά, χαλύβδινη
στήνει μορφή προς τα ύψη. Τί που είναι δέσμιο,
με το τραγούδι του σαλπίζει δυνατά
πόσο ασήμαντη είναι η ικανοποίηση,
πόσο αγνή είναι αντίθετα η χαρά.
Η μια είναι θνητότητα.
Η άλλη αιωνιότης.

Είναι ενδιαφέρον ότι την ίδια εικόνα, του δέσμιου ονείρου που αίρεται πάνω από τις αλυσίδες του, βρίσκουμε και στο κορυφαίο ποίημα που αφιέρωσε Έλληνας ποιητής στη χαρά, το "Γιατί βαθιά μου δόξασα" του Άγγελου Σικελιανού – αν και βέβαια στην αρχική εκδοχή του του 1937· στην τελική μορφή του ποιήματος ο Σικελιανός θα παραλείψει τον τέταρτο στίχο.

Γιατί βαθιά μου επίστεψα και δόξασα τη γη,
και στη φυγή δεν άνοιξα τα μυστικά φτερά μου,
μα ολάκερον εβύθισα το νου μου στη σιγή
και σάμπως αλυσσόδεσα στο χώμα τα όνειρά μου,
νάτη, που πάλι αναπηδά στη δίψα μου η πηγή,
πηγή ζωής, χορευτική πηγή, πηγή χαρά μου!

Σύστοιχη με τα εγκώμια της νεότητας, η έμφαση στη χαρά και στη αθωότητα που συναντούμε στους ποιητές αυτούς, είναι αντίστροφη από εκείνην που δίνουν άλλοι στην αυτεπίγνωση και την ενοχή, αλλά το ίδιο νόμιμη ή γόνιμη, αναλόγως πάντοτε του γούστου και των αναγκών του αναγνώστη. Αυτό που μπορεί κανείς να προβάλει ως ένσταση, είναι η εμπειρική μονομέρεια αυτής της στάσης, ότι καλύπτει δηλαδή ένα μόνο κομμάτι της ανθρώπινης περιπέτειας, αφήνοντας το υπόλοιπο άστεγο. Το ίδιο όμως επιχείρημα μπορεί να στραφεί εναντίον των περισσότερων σπουδαίων δημιουργών. Πολλοί λίγοι, ελάχιστοι, είναι στην παγκόσμια λογοτεχνία λ.χ. οι συγγραφείς που αγκαλιάζουν όλη σχεδόν την ανθρώπινη κατάσταση, στην εκπληκτική της δαψίλεια, στη δε νεοελληνική λογοτεχνία ο μόνος νομίζω είναι ο Κωστής Παλαμάς.

Όποιος καθηλώνεται στους τρόπους και τα επιτεύγματα της βιολογικής του ακμής, όποιος μένει δέσμιος στις επιθυμίες και τις επιδιώξεις του πρώτου του εαυτού, όποιος φοβάται μήπως φανεί ανακόλουθος, ποτέ του δεν θα μπορέσει να ωριμάσει. 

Οι περισσότεροι κάποια στιγμή ταυτίζονται λίγο πολύ με μια ηλικία και στο εξής μένουν εφ' όρου ζωής προσκολλημένοι σ' αυτήν – ο Ελύτης με τη νεότητα, ο Καβάφης με το γήρας κ.ο.κ. Είναι φυσικό. Σωστά όμως κι ο Ώντεν ζητούσε από τον μείζονα ποιητή να συμβαδίζει με τη ζωή του, προσαρμόζοντας την τέχνη του σ' αυτήν κι όχι τ' αντίστροφο. Ο Σεφέρης το είχε πει ακόμη καλύτερα: ο ποιητής συγγράφει την ιστορία «του ζωντανού του σώματος».

Τι σημαίνει αυτό; Ότι όπως αλλάζει το σώμα σου και οι ψυχικές παραστάσεις που το ακολουθούν, έτσι πρέπει να αλλάζουν και τα εκφραστικά σου μέσα, τα θέματα, τα ενδιαφέροντα, η ίδια σου η κοσμοθεώρηση. Όχι βουλησιαρχικά, επειδή έτσι το θέλησε ένα αισθητικό δόγμα, αλλά οργανικά, βιολογικά. Αλλιώς βλέπεις τη ζωή στα 30, αλλιώς στα 50, αλλιώς στα 70, στα γραψίματά σου αυτό πρέπει να φαίνεται με ενάργεια, ακόμη κι αν το τίμημα είναι να έρθεις σε σύγκρουση με τον προηγούμενο, παρωχημένο πια εαυτό σου, ακόμη κι αν σε εγκαλέσουν για "ασυνέπεια".

Εντέλει, όρος για τη γόνιμη συνέχιση ενός έργου, για την εξασφάλιση της «Kontinuität des produktiven Ich», της «συνέχειας του δημιουργικού εγώ» όπως έλεγε ο Γκόττφρηντ Μπεν, είναι ακριβώς οι στροφές και οι μεταστροφές του ποιητή· η ετοιμότητά του να δοκιμαστεί και να αποτύχει, πάλι και πάλι, ιδίως εμπρός στις σκληρές βιοτικές μεταβολές που επιφέρει το γήρας. Εκεί όπου οι «γνωστοί κανόνες» καταρρέουν, η ποιητική δημιουργικότητα ανοιγόμενη εκ νέου στο άγνωστο, αφήνοντας πίσω της τη σιγουριά και τα κεκτημένα, αποκαθιστά με τον τρόπο της τη φυσική τάξη: το ρίσκο.

Ο ποιητής πρέπει να είναι σκληρός και ψυχρός με τον εαυτό του, προειδοποιεί ο Μπεν. Η προσδοκία της δικαίωσης είναι αυταπάτη παιδιάστικη, ιδίως για έναν γέροντα. Όποιος καθηλώνεται στους τρόπους και τα επιτεύγματα της βιολογικής του ακμής, όποιος μένει δέσμιος στις επιθυμίες και τις επιδιώξεις του πρώτου του εαυτού, όποιος φοβάται μήπως φανεί ανακόλουθος, ποτέ του δεν θα μπορέσει να ωριμάσει. Για τον ολοκληρωμένο δημιουργό η ασυνέπεια δεν είναι επιλογή – είναι ανάγκη.

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.

Στην κεντρική εικόνα τμήμα από τον πίνακα του Bernardo Strozzi, Γηραιά γυναίκα στον καθρέφτη (1615). 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Γνώμη μου!» –  Ο υποκειμενισμός στην τέχνη ως σύμπτωμα της εποχής της μετριότητας

«Γνώμη μου!» – Ο υποκειμενισμός στην τέχνη ως σύμπτωμα της εποχής της μετριότητας

«Πόσο αντικειμενικός μπορείς να είσαι όταν έχεις να επιλέξεις μεταξύ τεράστιου όγκου μετριοτήτων όπου τίποτα δεν ξεχωρίζει τόσο ώστε να στεφθεί με τον κότινο του αριστουργήματος;». 

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Η άνοδος και η εδραίωση του άκρατου υ...

«Φίλε, έλα απόψε που γιορτάζουμε...» – Μια προσωπική καταγραφή για τη φιλία σε κορυφαία λογοτεχνικά έργα

«Φίλε, έλα απόψε που γιορτάζουμε...» – Μια προσωπική καταγραφή για τη φιλία σε κορυφαία λογοτεχνικά έργα

Μια προσωπική καταγραφή για το πώς η φιλία παρουσιάζεται σε κορυφαία λογοτεχνικά βιβλία, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φιλίας (30 Ιουλίου). Κεντρική εικόνα: από την κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος του Στίβεν Κινγκ [Stephen King] «Στάσου πλάι μου». 

Γράφει ο ...

Ο Προκρούστης και η λογοτεχνία – σκέψεις για τον αναπόφευκτο υποκειμενισμό της κριτικής

Ο Προκρούστης και η λογοτεχνία – σκέψεις για τον αναπόφευκτο υποκειμενισμό της κριτικής

Κανείς δεν έχει το αλάθητο και δεν μπορεί να βγει από τον υποκειμενισμό του. Έχει ενδιαφέρον να διαφωνούμε αν ο «Στόουνερ» του Τζον Γουίλιαμς [John Williams] ή οποιοδήποτε άλλο μυθιστόρημα είναι καλό ή όχι, αλλά ας μην θεωρούμε πως η άποψή μας είναι η μόνη σωστή. Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Τζον Γουίλιαμς.

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Στα κάτεργα του θανάτου» του Ανδρέα Ασσαέλ (κριτική) – Καρυά Φθιώτιδας, το ελληνικό Μαουτχάουζεν

«Στα κάτεργα του θανάτου» του Ανδρέα Ασσαέλ (κριτική) – Καρυά Φθιώτιδας, το ελληνικό Μαουτχάουζεν

Για το βιβλίο του Ανδρέα Ασσαέλ «Στα κάτεργα του θανάτου – Ένα οδοιπορικό στα καταναγκαστικά ναζιστικά έργα Χριστιανών και Εβραίων στην Ελλάδα με 350 ανέκδοτες εικόνες» (εκδ. University Studio Press). Κεντρική εικόνα: © Συλλογή Ανδρέα Ασσαέλ, στην Καρυά Φθιώτιδας, όπου διακρίνεται Έλληνας χωροφύλακας.

...
Από το βιβλίο στο σινεμά: Δύο σημαντικά μυθιστορήματα έγιναν ταινίες

Από το βιβλίο στο σινεμά: Δύο σημαντικά μυθιστορήματα έγιναν ταινίες

Δύο σημαντικά και πολυδιαβασμένα μυθιστορήματα έγιναν ταινίες σε παραγωγή Netflix. Πρόκειται για τα: «Πέδρο Παράμο» (μτφρ. Έφη Γιαννοπούλου, Πατάκης) του Χουάν Ρούλφο και «Το τρένο των παιδιών» (μτφρ. Φωτεινή Ζερβού, Πατάκης) της Βιόλα Αρντόνε, από όπου και η κεντρική φωτογραφία.

...
«Το σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη»:  Εγκαινιάστηκε στην Πλάκα μουσείο αφιερωμένο στον νομπελίστα ποιητή

«Το σπίτι του Οδυσσέα Ελύτη»: Εγκαινιάστηκε στην Πλάκα μουσείο αφιερωμένο στον νομπελίστα ποιητή

Το μουσείο «Το σπίτι του Ελύτη» εγκαινιάστηκε στην Πλάκα. Ένας μικρός και λιτός χώρος σε νεοκλασικό σπίτι που παραχωρήθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού, στεγάζει και περικλείει το ποικίλο αρχειακό υλικό από την ιδιωτική συλλογή της Ιουλίτας Ηλιοπούλου. 

Επιμέλεια Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Μίνου Ευσταθιάδη «Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 5 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΑ ΤΥΜΠΑΝΑ

...
«Το Τέλος. Και Ξανά» του Ντίνο Μπάουκ (προδημοσίευση)

«Το Τέλος. Και Ξανά» του Ντίνο Μπάουκ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Σλοβένου συγγραφέα Ντίνο Μπάουκ (Dino Bauk) «Το Τέλος. Και Ξανά» (μτφρ. Γιούλη Σταματίου) το οποίο θα κυκλοφορήσει αρχές Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Αγαπητή μητέρα, ...

«Η κωμωδία του θανάτου 
ή Ο μακαρίτης Μαύσωλος», ανέκδοτο θεατρικό του Γρηγορίου Ξενόπουλου (προδημοσίευση)

«Η κωμωδία του θανάτου 
ή Ο μακαρίτης Μαύσωλος», ανέκδοτο θεατρικό του Γρηγορίου Ξενόπουλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το ανέκδοτο θεατρικό έργο του Γρηγορίου Ξενόπουλου «Η κωμωδία του θανάτου 
ή Ο μακαρίτης Μαύσωλος», σε επιμέλεια & εισαγωγή της Κυριακής Πετράκου, το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Νίκας το επόμενο διάστημα. 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ