«Το δικαίωμα εισόδου σε όλες τις λέσχες των ψυχικά προικισμένων η Ζυράννα Ζατέλη το απέκτησε με αυτό το πρώτο της βιβλίο, που ήδη έχει ηλικία δέκα ετών. Τα διηγήματα είναι εννέα, όσες και οι Μούσες. Γυναίκα από σύμπτωση και συγγραφέας από απόλυτη κλίση, η κεντρική φιγούρα έχει τόση ανάγκη να γευτεί το τερπνό δηλητήριο του εγώ της ώστε να τολμά να υψώνει την λογοτεχνία της σαν σπάνια κύλικα. Οι ιστορίες αυτής της συλλογής έχουν κάτι από την απόκρυφη γοητεία των νευμάτων της ιέρειας και την αινιγματική επίδραση των φίλτρων».

Την Περσινή Αρραβωνιαστικιά την είχα διαβάσει φοιτήτρια, ένα βράδυ που επέμενε φίλη να με φιλοξενήσει. Έξω από νερά μου, σ' ένα ρετιρέ παλαιάς αρχοντικής οικοδομής, δίχως ανελκυστήρα, σχεδόν παραθαλάσσια, στη θρυλική για τα μπαρ, τα καφέ και τα ταχυφαγεία, Χρυσοστόμου Σμύρνης στη Θεσσαλονίκη, προτού σβήσουν τα φώτα της είχα ζητήσει το μοναδικό πράγμα που θα με έκανε να αισθανθώ σπίτι μου και να καταφέρω να με πάρει ο ύπνος. «Ορίστε, σου κάνει αυτό; Είναι της μάνας μου».

Τη συγγραφέα δεν τη γνώριζα, αλλά μοναχά διαβάζοντας το πρώτο στη σειρά αφήγημα, από το οποίο είχε ονοματοδοθεί και το βιβλίο, βαλάντωσα. Λίγο η ίδια αγάπη για τα ζώα, λίγο τα ίδια βιώματα από τον βορρά και την περιφέρεια, αλλά κυρίως η μαγεία, τα μάγια της τέχνης, αρκούσαν να ομνύσεις πίστη στην πένα της δια βίου.

Δεν θυμάμαι τι αναγνώρισα πρώτα, τα αρχικά Κ.Π. ή τη γραφή. Θυμάμαι όμως πολύ καλά ότι στην κυριολεξία μου είχε ανέβει το αίμα στο κεφάλι. «Υπάρχουν αυτοί οι δυο. Και γνωρίζονται. Και εκείνος της γράφει οπισθόφυλλα». Πόσα μαζί και αναπάντεχα μπορεί μία νεανική καρδιά να αντέξει και να υπομείνει;

Δεν πέρασαν μέρες που αναζήτησα το βιβλίο σε βιβλιοπωλείο. Είναι η ηλικία που δεν νοείται να έχεις διαβάσει βιβλίο, και να μην το έχεις στη βιβλιοθήκη σου. Όμως η έκπληξη, για την ακρίβεια η πληγή ήτον άλλη. Το πρώτο αντίτυπο που είχε πέσει στα χέρια μου, ήταν κάποιων όχι ευρέως γνωστών εκδόσεων προ δεκαετίας. Η φρέσκια όμως έκδοση που τώρα πια βαστούσα, έχοντας καταβάλει το αντίτιμο, σ' έναν εκ των επιφανέστερων οίκων της αγοράς, και με αυξημένο γόητρο σε συγγραφείς ολκής, είχε διαφορετικό εξώφυλλο και φευ οπισθόφυλλο γραμμένο από άλλο χέρι από της συγγραφέως. Δεν θυμάμαι τι αναγνώρισα πρώτα, τα αρχικά Κ.Π. ή τη γραφή. Θυμάμαι όμως πολύ καλά ότι στην κυριολεξία μου είχε ανέβει το αίμα στο κεφάλι. «Υπάρχουν αυτοί οι δυο. Και γνωρίζονται. Και εκείνος της γράφει οπισθόφυλλα». Πόσα μαζί και αναπάντεχα μπορεί μία νεανική καρδιά να αντέξει και να υπομείνει;

Ο Κωστής Παπαγιώργης συνέχισε ακάθεκτος να υπογράφει πάντα με τα αρχικά –το γιατί έχει ειπωθεί ή θα ειπωθεί σε άλλη ιστορία–, τα οπισθόφυλλα των βιβλίων της Ζυράννας Ζατέλη. Έτσι όταν ο αναγνώστης αγόραζε –αγοράζει ακόμη και τη σήμερον–, το Στην Ερημιά με χάρη ή το Και με το φως του λύκου επανέρχονται αναγιγνώσκει στη ράχη των τόμων αντιστοίχως: «Έχοντας περάσει ακροποδητί τη γνωστή δοκιμασία του ανθρώπου που γράφει για να διαβάσει τι έχει ζήσει, η Ζ.Ζ. κατάφερε να φέρει τη γραφή της σ' ένα σημείο όπου, άθελά της σχεδόν, τελούνται απίθανες κλεψιγαμίες ανάμεσα στις άδηλες δυνάμεις της ζωής. Μέσα από βελόνες που ταξιδεύουν, μοσχαροκεφαλές που δίνονται πεσκέσι, δάχτυλα παράξενα και κάθε λογής μεταμορφώσεις, μία απόκοσμη βαθύτητα διεκδικεί το βιβλίο σαν στέγη. Επαφίεται στον αναγνώστη να υποψιαστεί ότι παρόμοιοι ψυχισμοί βλέπουν τη λογοτεχνία όχι ως μέγιστη επιτυχία, αλλά απλώς ως ευγενή συμβιβασμό». «Αν πάρεις δέκα σκυλιά και πας και τ' αφήσεις σ' έναν αγριότοπο, σε μια ερημιά απ' όπου δεν περνάει ψυχή ζώσα, τα σκυλιά αυτά μέσα σε λίγες εβδομάδες θα ξαναγίνουν λύκοι».

Με την ανεξιχνίαστη περιστροφή που θα ακολουθούσε ένα ηλιοτρόπιο της νύχτας, η τέχνη της Ζ.Ζ. –επαληθευμένη χαρμόσυνα σε αυτό το τρίτο της βιβλίο, που είναι και το πρώτο της μυθιστόρημα–, αποδεικνύει ότι μπορεί κανείς να γράφει σαν να προσπαθεί να λύσει τα μάγια του κόσμου ή σαν να ξορκίζει τη λύση τους. Το διάχυτο θέμα αυτών των ιστοριών: πως γεύεται κανείς το μέλι πάνω στο τσεκούρι, είναι και η απάντηση στη συναρπαστική αδυναμία της αφηγήτριας, ανίκανη να αντέξει το μαράζι της σιωπής, γιατρεύει τη σιωπή της με τη λογοτεχνία.

Ο αναγνώστης έχει τη σπάνια τύχη να μπει σε έναν εραλδικό κόσμο, όπου οι άνθρωποι υπάρχουν σαν διαλυμένα είδωλα, τα οποία εμπλέκονται στο αφηγηματικό υφάδι «με τον αινιγματικό τρόπο που μια μουσική φράση παρεισφρέει αναπάντεχα σε ένα ζωγραφικό πίνακα».

Ζυράννα Ζατέλη - Κωστής Παπαγιώργης

Την Παρασκευή, 21 Μαρτίου 2014, η Ζυράννα Ζατέλη, δεν έχασε απλώς τον πιο ευφάνταστο και πιστό οπισθοφυλλογράφο των έργων της, απώλεσε ταυτόχρονα τον πιο δικό της φίλο. Διότι οι δρόμοι του κέντρου των Αθηνών, τα στενά, οι γωνιές στους σηματοδότες, σαν πρώρες ακούνητες από φαρόπλοια του άστεως, τα γατιά μα και τα πετούμενα, ήσαν γνώστες και κατείχαν το μυστικό. Η Ζυράννα και ο Κωστής, ο Κωστής και η Ζυράννα μοιράζονταν μία μη αναστρέψιμη, απαράγραπτη, νυχτερινή φιλία.

Αν για έναν μόνο λόγο η μητέρα μου έχει εξασφαλίσει εις το διηνεκές αριθμό προτεραιότητας για το γκισέ του παραδείσου, είναι διότι και με το πλεόνασμα και το υστέρημά της, μας αγόραζε συστηματικά τα πιο καλογραμμένα παιδικά βιβλία και αναγνώσματα. Μικρός Νικόλας, Εγώ κι η Κλάρα, Άλκη Ζέη, Ζωρζ Σαρή, το άναρχο και έκκεντρο Ο νυχτερινός μπαμπάς. Τίτλος που μου ήρθε συνειρμικά εξαίφνης, στο δόξα πατρί της παιδικής μνήμης και μακαριότητας μετά από χρόνια, όταν προσφάτως ένας δικός μου νυχτερινός φίλος, σε απάντηση αποσταλέντος κειμένου προς δημοσίευση μου έγραψε: «Θα το ανεβάσω σαν νυχτερινό ανάγνωσμα».

Ο νυχτερινός μπαμπάς είναι ίσως το πλέον ευπώλητο και μυριομεταφρασμένο έργο της Σουηδής βραβευμένης με το διεθνές βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν το 1974, συγγραφέως, Maja Stina Walter, ευρύτερα γνωστής με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Maria Gripe. Η Ιουλία, η ηρωίδα, παιδί μονογονεϊκής οικογένειας, του οποίου η μητέρα εργάζεται νυχτερινή βάρδια ως νοσοκόμα, απορρίπτει την ιδέα μίας μπέιμπι-σίτερ, αλλά απολαμβάνει τη φροντίδα από έναν εκκεντρικό νεαρό συγγραφέα, τον οποίο λατρεύει να αποκαλεί «νυχτερινό της μπαμπά». Δοκιμάζουν μεταμεσονύκτια σνακς, εκπαιδεύουν την κουκουβάγια του, καλλιεργούν ένα εξωτικό φυτό, «τη βασίλισσα της νύχτας». «Θα γράψω τούτο το βιβλίο τη νύχτα, μες στην σιωπή, όταν όλοι κοιμούνται κι όταν αυτός ακόμα θα νομίζει πως μ' έχει πάρει ο ύπνος. Θα το γράψω ακόμα και για την Ούλα και όλους τους άλλους, για να μάθουν όλοι ότι έχω ένα νυχτερινό μπαμπά. Για να τους αποδείξω πως δεν πρόκειται για κάποιο ψέμα, όπως όλοι τους υποστήριζαν. Οι νυχτερινοί μπαμπάδες είναι αληθινοί μπαμπάδες, υπάρχουν και θα το αποδείξω».

Φυσικά και υπάρχουν νυχτερινοί μπαμπάδες, και νυχτερινοί φίλοι, νυχτερινά αναγνώσματα και νυχτερινές αναγνώσεις. Έτσι πορεύτηκε πάντα η ζωή, έτσι συνεχίζουν οι άνθρωποι. Όταν ένα κομμάτι ψυχής, ακουμπάει σ' ένα άλλο, όταν ένα τετραγωνικό χιλιοστό εσωτερικότητας, εφάπτεται και εφαρμόζει με ένα άλλο. Κάτι σαν Jenga από την ανάποδη, ανάδρομα. Και ο πύργος της ζωής στέκει ολόρθος. Στις φιλίες αυτές, η σχέση είναι μυστική, τα γεγονότα δεν μετράνε. Όλα τελούνται μακρόθεν.

Η Ζυράννα και ο Κωστής μοιράστηκαν πολλές συγγένειες. Παιδιά του Καιάδα και οι δύο –ο Παπαγιώργης αγαπούσε ιδιαίτερα ένα φιλοσοφικό ανέκδοτο το οποίο ήθελε η αρχαία Σπάρτη να μην έχει φιλοσόφους σε αντίθεση με τον πλούσιο φιλοσοφικό βίο των Αθηνών, διότι οι Λάκωνες έριχναν τα ανάπηρα παιδιά στον Καιάδα–, υπεράριθμα και ανένταχτα, θεμελίωσαν βίο και δόμησαν στοχασμό μέσα από μια σειρά στυγερών αρνήσεων και θορυβωδών απουσιών. Δεν ακολούθησαν συστηματικές πανεπιστημιακές σπουδές, δεν εργάστηκαν σε κάποια μόνιμη θέση, δεν τεκνοποίησαν.

Στο έργο και των δύο η μορφή και η ιερή μνήμη της μητέρας ηγεμονεύει, και οι δύο μόνο προς στο τέλος της τέχνης τους αφήνουν να φανούν, φανερώνουν τα μυστικά, προσωπικά τους ίχνη.

Το έργο τους δεν έχει εισέτι αναγνωριστεί όσο τους αξίζει. Χωριατόπαιδα και τα δύο –«Τα καλά βιβλία έρχονται πάντοτε από εκεί που δεν τα περιμένεις», έλεγε ο Παπαγιώργης–, με ζωντανές μνήμες από την ύπαιθρο, διατηρούν ως το τέλος επαφή με τα ευεργετικά βάθη της ελληνικής φύσης και παράδοσης, λατρεύουν να πεζοπορούν καθημερινά, να θωπεύουν τη γη, μοιράζονται το ίδιο μέντορα-εκδότη, παραδίδονται σε μια λογοτεχνία έτσι όπως μόνο εκείνοι την επινόησαν: «Η αληθινή λογοτεχνία είναι σαν τον ανίατο τρελό, δύσκολα την καταλαβαίνεις κι ακόμη πιο δύσκολα την ακολουθείς». Στο έργο και των δύο η μορφή και η ιερή μνήμη της μητέρας ηγεμονεύει, και οι δύο μόνο προς στο τέλος της τέχνης τους αφήνουν να φανούν, φανερώνουν τα μυστικά, προσωπικά τους ίχνη.

Τη Ζυράννα και τον Κωστή τους έφλεγε, του δέρνει ο ίδιος πυρετός. «Το πάθος της αναγνώρισης που κρατάει ισοβίως και ενίοτε αποδίδει, θυμίζει την τούρκικη παροιμία που λέει ότι ο μερακλής τσοπάνος αρμέγει και τον τράγο»,  είχε πει σε ανυποψίαστο χρόνο ο Παπαγιώργης στο Νέο Πλανόδιο. Ήταν ζήτημα «ανάγκης να ασχολούμαι με κάτι, γιατί το γράψιμο έχει αυτή την παρενέργεια. Μόλις μένεις αργός, χωρίς θέμα, φοβάσαι ότι είσαι πια για τη χωματερή».

* Η ΜΥΡΕΝΑ ΣΕΡΒΙΤΖΟΓΛΟΥ είναι Σύμβουλος Επικοινωνίας.