Η φράση «κυάμων απέχεσθαι» αποδίδεται στον Πυθαγόρα και σημαίνει κατά λέξη «να απέχετε από τα κουκιά», δηλαδή από τις εκλογές. Αναφέρεται από τον Παπαδιαμάντη στο διήγημα Οι χαλασοχώρηδες, απ' όπου αφορμάται το παρόν κείμενο.
Του Παντελή Λιάκα
Ά! Αι εκλογαί, αυτή είναι η μόνη επί εβδομήκοντα ασχολία, αφ' ότου ηλευθερώθημεν, αφ' ότου δηλαδή μετηλλάξαμεν τυράννους, τους οποίους διά των εκλογών φανταζόμεθα, ότι αντικαθιστώμεν τάχα συχνότερον, όπως μη αποδειχθή ψευδές το δημώδες λόγιον. «Άλλαξε ο Μανολιός κι έβαλε τα ρούχα του αλλιώς». Ως να εχρειάζετο τίποτα άλλο, ειμή εις ευσεβής βασιλεύς, Χριστός Κυρίου, ο μόνος αρμόδιος να εκλέγη τους συμβούλους και τους στρατηγούς του, και εν μόνω τω «εν τούτω νίκα» ισχυρός και αήττητος. (Άη μου Γιώργη)
Υπόθεση
Γράφτηκε το 1892, μια χρονιά που στην πολιτική σκηνή, αφού κέρδισε τις εκλογές, είχε κυριαρχήσει ο Χαρίλαος Τρικούπης, ενώ ένα χρόνο αργότερα η χώρα κήρυξε πτώχευση (1893)
Το διήγημα Οι Χαλασοχώρηδες του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη -όπως υποδηλώνει και ο τίτλος του- πραγματεύεται ένα διαχρονικό και επίκαιρο περιστατικό του κοινωνικού βίου, το φλέγον ζήτημα της πολιτικής. Γράφτηκε το 1892, μια χρονιά που στην πολιτική σκηνή, αφού κέρδισε τις εκλογές, είχε κυριαρχήσει ο Χαρίλαος Τρικούπης, ενώ ένα χρόνο αργότερα η χώρα κήρυξε πτώχευση (1893). Η υπόθεση διαδραματίζεται στη Σκιάθο την τελευταία βδομάδα των βουλευτικών εκλογών. Οι δυο πολιτικοί άντρες, ο Μανώλης ο Πολύχρονος από την μια και ο Λάμπρος ο Βατούλας από την άλλη, διατείνονται σε όλη την ιστορία ότι είναι αντίπαλοι. Το αποτέλεσμα είναι άφθονο γέλιο καθώς και οι δυο αποδεικνύονται χαλαστές της τοπικής κοινότητας που έπρεπε να αναμορφώσουν. Πρόκειται για καθαρή σάτιρα του πολιτικού συστήματος που φαντάζει αναλλοίωτο εδώ και αιώνες. Το παιχνίδι είναι από την αρχή στημένο και μέσω αυτού προσπαθούν να αποσπάσουν τις πολυπόθητες ψήφους οι δυο πολιτικοί άντρες προκαλώντας τον εκφυλισμό, την αναστάτωση, την διχόνοια και τις διαμάχες μεταξύ των κατοίκων. Ψηφοφόροι και ψηφοθήρες έχουν ένα ενιαίο κίνητρο που τους ενώνει: το συμφέρον.
Ποικιλία χαρακτήρων
Οι χαρακτήρες που παρουσιάζονται είναι από απλούς μεροκαματιάρηδες αγρότες και ναυτικούς, περιθωριακούς τοκογλύφους και μεσάζοντες αλλά και υψηλά ιστάμενους βουλευτές και κομματάρχες. Όλοι οι χαρακτήρες προσπαθούν να πραγματοποιήσουν τις σκέψεις τους που προβάλουν από τον μικρόκοσμό τους, με γνώμονα πάντα το μικροσυμφέρον που τους υπαγορεύει η δική τους προσωπική αλήθεια. Αγωνίζονται να αποσπάσουν όσο το δυνατόν περισσότερα συμφέροντα με όλα τα μέσα που διαθέτουν. Οι πολιτικοί γυρίζουν τα σπίτια για να πείσουν τον απλό κόσμο να τους ψηφίσει, τάζοντάς τους λαγούς με πετραχήλια (έστω και αν όλα αυτά μετά ξεχνούν να τα υλοποιήσουν), ενώ ο φτωχός απλός κόσμος προσπαθεί να αντισταθεί και να πουλήσει τη ψήφο του όσο γίνεται πιο ακριβά. Πολλοί από τον απλό κόσμο αντιστέκονται σθεναρά, αλλά τελικά υποκύπτουν στα δελεάσματα των πολιτικών που τους υποσχέθηκαν εκπλήρωση των αιτημάτων τους.
Όλοι είναι μαριονέτες του πολιτικού συστήματος στο οποίο καλούνται να παίξουν συγκεκριμένα με ανταγωνιστικούς όρους προκειμένου να επιζήσουν. Ο Παπαδιαμάντης δεν κρίνει τους παίκτες αλλά την δομή, τα χαρακτηριστικά και την κατασκευή του ίδιου του παιχνιδιού. Ένα βρόμικο παιχνίδι που δεν έχει καλούς και κακούς, αλλά υποκριτές που καλούνται να παίξουν τον ρόλο τους όσο μπορούν καλύτερα.
Οι κομματάρχες
Εδώ όλα στηρίζονται στην κολακεία η οποία δίνει την ψευδαίσθηση στον κόσμο ότι βρίσκεται στην εξουσία, αλλά στην ουσία βρισκόταν κάτω από την εξουσία.
Στο επίκεντρο βρίσκονται οι άνθρωποι του θορύβου οι οποίοι δεν διστάζουν να δημιουργήσουν φασαρία γύρω από το όνομά τους προκειμένου να διαφημιστούν. Οι πολιτικοί αυτοί πλουτίζουν από την υπερβολική τους φλυαρία και δεν σταματούν ακόμα και όταν επιτύχουν το σχέδιό τους. Με τον φόβο μην τους αποκαλύψουν χρησιμοποιούν ξύλινη γλώσσα προκειμένου να επηρεάσουν την κοινή γνώμη. Αυτοί οι κομματάρχες, οι οποίοι είναι προέκταση του αγά και του κοτσαμπάση της τουρκοκρατίας, είναι κατακριτέοι από τον ίδιο τον Παπαδιαμάντη. Εδώ όλα στηρίζονται στην κολακεία η οποία δίνει την ψευδαίσθηση στον κόσμο ότι βρίσκεται στην εξουσία, αλλά στην ουσία βρισκόταν κάτω από την εξουσία
''Το κόμμα μας είναι και κόμμα σας'', λέει ο Κωνσταντίνος Καλόβολος στον κομματάρχη Λάμπρο Βατούλα ''όν ο Τσιτσάνης ωνόμαζεν Φαταούλαν''.
Χαρακτηριστική είναι η φράση του μπάρμπα-Διοματάρη, ο οποίος επειδή είχε αδικηθεί παλιότερα, αντιστέκεται σθεναρά στις κολακείες των πολιτικών να πάρει χρήματα προκειμένου να τους ψηφίσει
Η άμυνα του φτωχικού λαού
Ο απλός κόσμος στην προσπάθειά του να αμυνθεί απέναντι στους ψηφοκάπηλους αναγκάζεται να επιδίδεται στην ψεύτικη ψήφο:
''του μόνου όπλου όπερ εις τους χωρικούς, όπως ανταγωνίζωνται κατά τόσων πολιτικών ή κοινωνικών και βιοικών πιέσεων και διωγμών (όπλον, το οποίον ακονίζεται δίς της εβδομάδος εις τα πταισματοδικεία και ειρηνοδικεία, όπου ο χωρικός γίνεται σωστός βλαχοδικηγόρος) να τα βγάλη πέρα μαζί των''
(...)
φασκελώνων και τα δύο κόμματα όπισθεν των νώτων, και ορκιζόμενος καθ΄εαυτόν να μαυρίση περιφρονητικώς όλας κατά σειράν τάς κάλπας των αυτοκλήτων αντιπροσώπων του ατυχούς λαού, του τόσον δεινοπαθούντος και τυραννουμένου''.
Εξεύρεση χρήματος μέσω βουλευτή
Οι πολιτικοί άνδρες προκειμένου να ανταπεξέλθουν στα έξοδα του προεκλογικού αγώνα έπρεπε να βρουν μια πηγή χρήματος. Αυτή η πηγή είναι ο άμαθος νεοφερμένος υποψήφιος βουλευτής τον οποίο προσπαθούν να τον φέρουν με το μέρος τους και οι δυο πολιτικές παρατάξεις. Τα χρήματα που θα διέθετε θα ήταν πολύτιμα προκειμένου να εξαγοράσουν τις ψήφους των ψηφοφόρων, τα κεράσματα στις ταβέρνες και άλλα έξοδα που τυχόν θα χρειαζόντουσαν κατά την προεκλογική τους εκστρατεία.
''Ήτον αφελής τους τρόπους και έτι αφελέστερος τάς ιδέας. Ήθελε να πολιτευθεί «για δόξα». Ευκαιρία λαμπρά.''
Το πελατειακό σύστημα
Το πελατειακό σύστημα λειτουργεί ρολόι σε αντίθεση με την εκβιομηχάνιση και την ανάπτυξη που δεν φάνηκε ποτέ να έρχεται στον τόπο.
Το πελατειακό σύστημα λειτουργεί ρολόι σε αντίθεση με την εκβιομηχάνιση και την ανάπτυξη που δεν φάνηκε ποτέ να έρχεται στον τόπο. Η αστική τάξη που δεν υπήρξε στο νεοελληνικό κράτος του 1830 είχε ως αποτέλεσμα οι δομές κοινοβουλευτισμού της δύσης να επιδράσουν πάνω στο πελατειακό σύστημα/ ρουσφέτι και να δημιουργήσουν τις σαθρές βάσεις του νεοελληνικού κράτους. Τα θεμέλιά του είναι δυτικά και όχι προϊόν του νεοελληνικού αυτόχθονου εθνικού κράτους. Σε αυτό το σύστημα η αξιοκρατία χάνεται, το βόλεμα σε θέσεις γίνεται με μπάρμπα στην κορώνη και όχι με την αξία αυτή καθεαυτή. Οι εκλογές είναι εξεύρεση πελατών/ψηφοφόρων οι οποίες δεν θα ωθήσουν στην ανάπτυξη αλλά στην υπερδυνάμωση της πολιτικής σκακιέρας.
Το φαινόμενο της διαπλοκής
Η διαπλοκή κάνει και αυτή την εμφάνισή της όσο αφορά τα δημόσια έργα. Οι πολιτικοί φρόντιζαν να θησαυρίζουν από τα δημόσια έργα, εκμεταλλευόμενοι το στρεβλό δημοκρατικό σύστημα. Όπως φαίνεται από την μέθοδο του πολιτευόμενου κομματάρχη Αλικιάδη στο ακόλουθο απόσπασμα
''Ότι απετέλει την δύναμιν του Αλικιάδη, ήτο ο πόθος, ηφ' ού εφλέφετο, να φανή χρήσιμος ει την εκτέλεσιν δημοσίων έργων της επαρχίας. Εν πρώτοις υπήρχε η εθνική οδός, η προκηρυσσόμενη εκάστοτε ως μέλλουσα να κατασκευασθή, παρά την πρωτεύουσαν της επαρχίας πόλιν! Εκείθεν, αν εξελέγετο βουλευτής, θα είχε την μερίδα του λέοντος. Από τώρα είχεν αρχίσει να συνεταιρίζεται κρυφά με τους εργολάβους.''
Κυάμων Απέχεσθαι
Η λύση προκύπτει από την ηθολογική οπτική του Παπαδιαμάντη που προτάσσει την αποχή από τις εκλογές ως τον μοναδικό δρόμο σωτηρίας
Ο Τρικούπης ήταν από τους πιο αξιόλογους πολιτικούς που ανέδειξε η χώρα. Προσπάθησε να θέσει σε εφαρμογή τα ουσιαστικά θεμέλια του εθνικού κοινοβουλευτισμού. Δυστυχώς, παρά την προσπάθειά του η εποχή δεν ήταν γόνιμη για ριζικές αλλαγές. Ως αντίθεση αυτού του σπουδαίου προσώπου ο Παπαδιαμάντης μας παρουσιάζει, μέσω του διηγήματός του, πολιτικούς που λειτουργούν μέσω της κολακείας και των μεγάλων λόγων ως καιροσκόποι. Οι επιφανείς αυτοί πολιτικοί που εκπροσωπούσαν την εθνική ενότητα και τη δικαιοσύνη, στην ουσία αποτελούσαν το μεγάλο αγκάθι του ανοργάνωτου και υπανάπτυκτου κράτους. Αποδείχτηκαν θεομπαίχτες και επικίνδυνοι, χωρίς βλέψεις εθνικού οράματος για την αναδιοργάνωση του κράτους. Μπροστά στην ασυδοσία και την αδικία που επικρατεί, η δωροδοκία αποτελεί το μικρότερο δεινό. Η ηθική και οι πράξεις ανθρωπιάς και αμοιβαίας συνεννόησης έχουν αντικατασταθεί από τις παράνομες και ανήθικες πρακτικές. Η λύση προκύπτει από την ηθολογική οπτική του Παπαδιαμάντη που προτάσσει την αποχή από τις εκλογές ως τον μοναδικό δρόμο σωτηρίας (Κυάμων απέχεσθαι).
Η μέρα των εκλογών
Οι ψηφοφόροι οδηγούνται από τους πολιτευτές σαν αρνιά για σφαγή στα εκλογικά κέντρα.
Ένα ακόμα τραγελαφικό στοιχείο είναι η ίδια η εκλογική διαδικασία. Οι ψηφοφόροι οδηγούνται από τους πολιτευτές σαν αρνιά για σφαγή στα εκλογικά κέντρα. Οι πολιτικοί δεν θέλουν να χάσουν καμιά ψήφο και δεν διστάζουν να ασκήσουν και βία αν χρειαστεί για να πείσουν το άβουλο πλήθος. Η εφορευτική επιτροπή απαρτίζεται από φερέφωνα ανθρώπων που δείχνουν ακατάλληλοι να αναλάβουν οποιαδήποτε ευθύνη. Μερικά δείγματα της ασχετοσύνης τους είναι ότι δεν μπορούν να οργανωθούν ώστε να καταμετρήσουν τις ψήφους, δεν γνωρίζουν την ακριβή ώρα που λήγει η εκλογική προθεσμία, ούτε ακόμα να αναθέσουν στον τελάλη να σημάνει την λήξη της ψηφοφορίας. Ταγμένοι στον πολιτικό που τους έταξε τα περισσότερα κάνουν τα στραβά μάτια προκειμένου να βοηθήσουν με τη σειρά τους το κόμμα που υποστηρίζουν. Το αποτέλεσμα που σήμανε ταυτόχρονα τη λήξη των εκλογών (και το τέλος του διηγήματος) δίνει τέλος στη φασαρία που είχε επικρατήσει στον τόπο και επιτρέπει τόσο στους πολίτες όσο και στους πολιτικούς να κοιμηθούν ήσυχοι.
''Και ούτω διπλούν επήλθε κέρδος. Πρώτον, ησύχασε προς καιρόν ο κόσμος, και δεύτερον, δεν εκλείσθη το στάδιον των δυο προμνημονευθέντων πολιτευτών, οίτινες έμελλον να συνεχίσωσιν επί μίαν εισέτι περίοδον τάς διακεκριμένας υπηρεσίας των, ο εις διά τα γενικά του έθνους συμφέροντα, ο έτερος διά τα δημόσια έργα της επαρχίας.''
* Η φράση «κυάμων απέχεσθαι» αποδίδεται στον Πυθαγόρα και σημαίνει κατά λέξη «να απέχετε από τα κουκιά», δηλαδή από τις εκλογές. Αναφέρεται, βέβαια, από τον Παπαδιαμάντη στο παρόν διήγημα.
