
Ποιο είναι το νόημα των Χριστουγέννων; Από πού ξεκίνησαν και τι έφτασαν να σημαίνουν για πολλούς ανθρώπους της σημερινής εποχής, μέσα στο καταναλωτικό κλίμα των ημερών; Μια ανορδόδοξη αναδρομή από το «άστρο της Βηθλεέμ» έως τη Βικτωριανή εποχή και τον Ντίκενς, κι από το Χειμερινό Ηλιοστάσιο (σήμερα, ακριβώς) μέχρι τις ανατροπές της ποπ κουλτούρας.
Γράφει ο Αντώνης Γουλιανός
Οι κυκλικές εορτές, όπως αυτή των Χριστουγέννων, ανεξαρτήτως του θρησκευτικού υποβάθρου τους, έχουν καταλήξει σε βάθος χρόνου να αναδιαμορφώνονται οργανικά συμπτύσσοντας ορισμένους κώδικες νεότερων παραδόσεων, ειδικά από την ποπ κουλτούρα. Από τις βικτωριανές ιστορίες φαντασμάτων του Τσαρλς Ντίκενς μέχρι τα δημοφιλή τραγούδια και τις ταινίες της σύγχρονης εποχής οι αφηγήσεις των Χριστουγέννων φαίνεται να διατηρούν τα πολλά και διαφορετικά μοτίβα που συστήνουν τον μύθο τους, συχνά σε αντίθεση με ό,τι πιστεύεται ως μια εποχή χαράς και διασκέδασης.
Η γέννηση του Ιησού και τα Σατουρνάλια
Αν ο Ιησούς θεωρηθεί ιστορικό πρόσωπο ανακύπτει το πρόβλημα της ακριβούς ημερομηνίας της γέννησής του, αφού αυτή δεν αναφέρεται πουθενά στην Βίβλο και ούτε και σε κάποιο επίσημο αρχείο της εποχής. Άρα, συμπεραίνει κανείς πως οι λόγοι της εγκαθίδρυσης της εορτής των Χριστουγέννων τον μήνα Δεκέμβριο εντοπίζονται αλλού. Συγκεκριμένα, μετά το πέρας των διωγμών, με την καθιέρωση και ισχυροποίηση του θεσμού της εκκλησίας αλλά και της κοσμικής εξουσίας της, κατά τον τέταρτο αιώνα άρχισε να τοποθετείται η γέννηση του Ιησού τον Δεκέμβρη, μήνα που οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα σατουρνάλια (γιορτή αφιερωμένη στον θεό Σατούρνου, αντίστοιχου του Κρόνου), καθώς και το χειμερινό ηλιοστάσιο, δημοφιλή εορτή που συγκέντρωνε τη συμμετοχή μεγάλου μέρους του πληθυσμού.
Με την τοποθέτηση της γέννησης του Ιησού τον μήνα Δεκέμβριο, η εκκλησία είχε την ευκαιρία να εκκοσμικεύσει τις διδαχές της σε μια ήδη υπάρχουσα και μακρόβια γιορτή...
Έτσι, με την τοποθέτηση της γέννησης του Ιησού τον μήνα Δεκέμβριο, η χριστιανική εκκλησία είχε την ευκαιρία να εκκοσμικεύσει τις διδαχές της σε μια ήδη υπάρχουσα και μακρόβια γιορτή και με αυτόν τον τρόπο να προσηλυτίσει πιστούς αποδυναμώνοντας την πολιτισμική και πολιτική επιρροή των Εθνικών.
Οι παγανιστικές ρίζες των Χριστουγέννων
Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια των επόμενων αιώνων, οι παγανιστικές ρίζες των Χριστουγέννων δεν κατάφεραν να ατονήσουν οριστικώς, αντιθέτως εμπότισαν τον εορτασμό με σημειολογικώς φορτισμένα έθη. Για παράδειγμα, ο στολισμός των αειθαλών πράσινων δέντρων συμβόλιζε την ελπίδα για την επιστροφή της άνοιξης, έθιμο που κατέληξε να είναι ζωτικό στις περισσότερες δυτικές κοινωνίες. Το χειμερινό ηλιοστάσιο αποτελούσε την σκοτεινότερη χρονική περίοδο της γης, αλλά την ίδια στιγμή υποσχόταν την ελπίδα για αναγέννηση αφού πλέον η ημέρα θα ξεκινούσε να μεγαλώνει και πάλι. Αυτή ακριβώς η αντίφαση είναι που γέννησε και πολλές από τις ιστορίες φαντασμάτων που κυριάρχησαν ως μοτίβο των Χριστουγέννων σε πολλές περιοχές και εποχές, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Βικτωριανή Ευρώπη.
Οι μεγάλες σκοτεινές και παγωμένες νύχτες του χειμώνα κατά την Βικτωριανή εποχή, στάθηκαν η κατάλληλη σκηνογραφία για αρκετούς συγγραφείς, οι οποίοι εντέχνως ανέπτυξαν ιστορίες υπερφυσικές, ψυχολογικού τρόμου και μυστικισμού. Παρά το ότι το γοτθικό στοιχείο είχε ξεκινήσει αρκετά νωρίτερα (περίπου τον δέκατο όγδοο αιώνα) βρήκε επίσης εξαίσια ανάπτυξη κατά τη Βικτωριανή περίοδο. Η σκοτεινή εσωστρέφεια των κειμένων της Βικτωριανής εποχής είναι αρκετά πρόδηλη σε συγγραφείς όπως η Έμιλυ Μπροντέ, ο Άρθουρ Κόναν Ντόυλ, ο Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον και φυσικά ο Κάρολος Ντίκενς. Εκτός Ευρώπης, εκτός από τους Αμερικανούς Έντγκαρ Άλαν Πόε και Χένρυ Τζέιμς, χαρακτηριστικό παράδειγμα «ψυχολογισμού» αποτελεί ο Ντοστογιέφσκι.
Οι μεγάλες συγκεντρώσεις πληθυσμών στις πόλεις που συνέβαλαν στον επιπολασμό θανατηφόρων τότε ασθενειών, όπως η φυματίωση και η ευλογιά, η παιδική θνησιμότητα, αλλά και η εγκληματικότητα, με χαρακτηριστικές υποθέσεις όπως αυτή του Τζακ του Αντεροβγάλτη...
Παρά την ανάπτυξη του ηλεκτρισμού και της τεχνολογικής έκρηξης που σημειώθηκε τον δέκατο ένατο αιώνα, οι κοινωνικές ανισότητες λόγω της ραγδαίας εκβιομηχάνισης της παραγωγής, οι μεγάλες συγκεντρώσεις πληθυσμών στις πόλεις που συνέβαλαν στον επιπολασμό θανατηφόρων τότε ασθενειών, όπως η φυματίωση και η ευλογιά, η παιδική θνησιμότητα, αλλά και η εγκληματικότητα, με χαρακτηριστικές υποθέσεις όπως αυτή του Τζακ του Αντεροβγάλτη, συνέβαλαν στην διαμόρφωση αυτού του κλίματος.
Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε το ντικενσιανό Λονδίνο: φωτισμένα οδικά δίκτυα και λεωφόροι στην Δυτική πλευρά (Μέιφερ, Σόχο, Κόβεντ Γκάρντεν κ.λπ) ενώ στην ανατολική όχθη (Ουαιτσάπελ, Σπίταλφιλντς κ.λπ), σκοτεινά και ύποπτα σοκάκια, αντίθεση που αντικατοπτρίζει γλαφυρά τη βίαιη οικονομική διαφορά ανάμεσα στην εργατική τάξη σε σχέση με τους ευκατάστατους αστούς (middle class), μεγαλοαστούς (upper class) και αριστοκράτες.
Το χειμερινό ηλιοστάσιο και το στοιχείο του υπερφυσικού
Και ενώ είναι ευρέως αποδεκτό ότι η λογοτεχνική και κινηματογραφική παράδοση του τρόμου βρίσκει την πλήρη έκφρασή της κατά τον Οκτώβρη, μήνα του Haloween, ωστόσο, όπως γίνεται αντιληπτό και τα Χριστούγεννα έχουν σχέση με το συγκεκριμένο genre. Καμουφλάροντας την παγανιστική εορτή του χειμερινού ηλιοστασίου, της μεγαλύτερης νύχτας του έτους, οι εορτασμοί για τα Χριστούγεννα είχαν ευλόγως διαχρονικά σύνδεση με το στοιχείο του υπερφυσικού, τις δοξασίες της μαγείας και τις ανατριχιαστικές ιστορίες των νεκρών.
Η δημοφιλέστερη έκφραση αυτή της μίξης βρίσκεται στην αγαπημένη ντικενσιανή ιστορία φαντασμάτων, Α Christmas Carol, όπου μέσω του φιλάργυρου Σκρούτζ, ο Ντίκενς συγκεράζει αυτή την άρρητη παράδοση με όλα τα άλλα στοιχεία που καθιερώνονταν ως μέρος του εορταστικού έθους, συχνά αντιφατικώς με το θεολογικό υπόβαθρο της γιορτής.
To παράδειγμα του Ντίκενς για χριστουγεννιάτικες ιστορίες φαντασμάτων ακολούθησαν κι άλλοι συγγραφείς, όπως οι Μ.Ρ Τζέιμς, Γουίλκι Κόλινς, ή ακόμα και η συγγραφέας των Μικρών Κυριών, Λουίζα Μέι Άλκοτ, που παρά το ότι δεν ενσωμάτωσε το στοιχείο του υπερφυσικού, οι χριστουγεννιάτικες αφηγήσεις της είχαν τη διάθεση της ανασκόπησης και της εσωτερικής κριτικής (συγκεκριμένα η συλλογή μικρών διηγημάτων “A Cristmas dream and how it came true”).
Εκείνη την εποχή οι λογοτεχνικές ιστορίες λάμβαναν τον χαρακτήρα και την επιρροή της μαζικής κουλτούρας αφού διανέμονταν συνήθως μέσω εφημερίδων και περιοδικών σε συνέχειες, μέθοδος που συνέβαλε καταλυτικά στην επιτυχία του Ντίκενς και τη διασπορά της φήμης του σε ένα ευρύ κοινωνικό φάσμα, ανάγοντάς τον σε ιδιαιτέρως αγαπητή λογοτεχνική διασημότητα της εποχής του.
Νέες ποπ αφηγήσεις: «Μόνος στο σπίτι» και οι ανατροπές της Μαράια Κάρεϊ
Αλλά και σε πολλές νέες ποπ χριστουγεννιάτικες αφηγήσεις βρίσκονται μικρές μνείες τρόμου και μοτίβα εσωτερικής ανασκόπησης που αντιβαίνουν στην κλασική αφήγηση των Χριστουγέννων ως οικογενειακής εορτής με χαρά και τραγούδι.
Στην δημοφιλή σειρά ταινιών Home Alone (Μόνος στο Σπίτι) υιοθετούνται πολλά από τα ντικενσιανά θέματα (στην πρώτη ταινία έχουμε μάλιστα και έναν χαρακτήρα που προσομοιάζει στον Εμπενίζερ, τον ηλικιωμένο οδοκαθαριστή). Mέσα από το φίλτρο μιας pop culturtish αφήγησης με στοιχεία καθολικισμού για τη φορτισμένη ουράνια ευχή, την δοκιμασία και την τελική μεταμέλεια και λύτρωση του ήρωα, η ταινία υποστηρίζει με επιτυχία στοιχεία κωμικού τρόμου με τη δράση και τα τεκταινόμενα να συμβαίνουν συμβολικά κυρίως τις νυχτερινές ώρες. Χαρακτηριστικό στιγμιότυπο αποτελεί ο συνοφρυωμένος άγιος Βασίλης στην εξώπορτα της οικογένειας των ΜακΚάλιστερ.
Ένα από τα πιο ευρέως γνωστά και αγαπητά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, το Αll I want for Christmas is you (1994), της Μαράια Κάρεϊ (στιχουργός και ερμηνεύτρια) αποτελεί χαρακτηριστική αφήγηση της αντίθεσης στην παραδοσιακότητα των όσων πιστεύονται ως κλασικά χριστουγεννιάτικα θέματα...
Παρόμοια μοτίβα συναντάμε και σε δημοφιλή χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Ένα από τα πιο ευρέως γνωστά και αγαπητά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, το Αll I want for Christmas is you (1994), της Μαράια Κάρεϊ [Mariah Carey] (στιχουργός και ερμηνεύτρια) αποτελεί χαρακτηριστική αφήγηση της αντίθεσης στην παραδοσιακότητα των όσων πιστεύονται ως κλασικά χριστουγεννιάτικα θέματα, δηλαδή οικογενειακή σύμπνοια και χαρά, αφού, σε αντίθεση με παραδοσιακά χριστουγεννιάτικα τραγούδια που επικεντρώνονται σε θρησκευτικά θέματα ή τη νοσταλγία για «οικογενειακές γιορτές», εισάγει μια πιο προσωπική και συναισθηματική θεματολογία.
Η αφήγηση ξεκινά με τους στίχους "I don’t want a lot for Christmas" που μπορούν να εκληφθούν ως αντιδραστική θέση στον καταναλωτισμό που εμπότισε την εορταστική περίοδο. Αλλά και η συνέχεια των στίχων ζωγραφίζουν μια εικόνα άρνησης. Συγκεκριμένα, μέσω μια απαρίθμησης αρνήσεων το κεντρικό πρόσωπο απαρνείται τα τετριμμένα έθη της γιορτής: “I don’t care about the presents”, “I don’t need to hang my stocking,” Santa Claus won’t make me happy”,” I won’t even wish for snow”, “I won’t make a list and send it”, “I won’t even stay awake”.
Ύστερα, περιγράφεται μια γιορτινή ατμόσφαιρα φαυλότητας στην οποία το μοναχικό υποκείμενο αρνείται να συμμετέχει, αφού η γενική χαρά διατρανώνει την απουσία του αγαπημένου προσώπου, την έλλειψη ουσιαστικής σύνδεσης των ανθρώπων καθώς και τη μανιώδη επικέντρωση σε μια φανταχτερή και λαμπερή εικόνα: “All the lights are shining so brightly everywhere, and the sound of children’s laughter fills the air, and everyone is singing”.
Η βασική ιδέα του τραγουδιού, όπως γίνεται αντιληπτό, είναι η απόρριψη των υλικών αγαθών που συνδέονται συχνά με τα Χριστούγεννα. Το κεντρικό πρόσωπο δηλώνει ότι δεν ενδιαφέρεται για τα δώρα, τα στολίδια ή ακόμα και το χιόνι, που συχνά συνδέεται με την εορταστική ατμόσφαιρα στις δυτικές κοινωνίες.
Η βασική ιδέα του τραγουδιού, όπως γίνεται αντιληπτό, είναι η απόρριψη των υλικών αγαθών που συνδέονται συχνά με τα Χριστούγεννα. Το κεντρικό πρόσωπο δηλώνει ότι δεν ενδιαφέρεται για τα δώρα, τα στολίδια ή ακόμα και το χιόνι, που συχνά συνδέεται με την εορταστική ατμόσφαιρα στις δυτικές κοινωνίες. Αντίθετα, ο μοναδικός της πόθος είναι να βρίσκεται μαζί με το πρόσωπο που είχε ερωτική σχέση.
Αν και το τραγούδι μπορεί να θεωρηθεί ελαφρύ, η ανάδειξη της μοναδικότητας μιας προσωπικής σχέσης που παρουσιάζει αντιστοιχεί σε έναν πιο ευρύ συναισθηματικό συμβολισμό. Ο στίχος "I just want you for my own, more than you could ever know" αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη ανάγκη για σύνδεση και αίσθηση του ανήκειν, που για πολλά υποκείμενα γίνεται πιο έντονη κατά την εορταστική περίοδο. Το τραγούδι λειτουργεί βεβαίως και ως κοινωνικό σχόλιο που αντιτίθεται στην εμπορευματοποίηση των γιορτών.
Το τελικό συμπέρασμα, που βγαίνει από τις περισσότερες δημοφιλείς αφηγήσεις των εορτών, είναι η αντίθεση στον κομφορμισμό και η ανάγκη για ουσιαστική σύνδεση μεταξύ των ανθρώπων
Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως οι περισσότερες από αυτές τις αφηγήσεις της λαϊκής κουλτούρας, παρά το ότι αντιβαίνουν στο σημασιολογικό υπόβαθρο της γιορτής, υιοθετούν αφειδώς τα σημειολογικά στοιχεία των Χριστουγέννων και τους κώδικες που περιέχουν. Το τελικό συμπέρασμα, που βγαίνει από τις περισσότερες δημοφιλείς αφηγήσεις των εορτών, είναι η αντίθεση στον κομφορμισμό και η ανάγκη για ουσιαστική σύνδεση μεταξύ των ανθρώπων, χωρίς να δίνεται βάση στο φανταχτερό και συχνά αφόρητα φορτωμένο περιτύλιγμα.
*Ο Αντώνης Γουλιανός είναι συγγραφέας και αρθρογράφος.