Μαλαισία-Ελλάδα μέσω Γαλλίας - στη φωτογραφία ο Γιώργος Σεφέρης

Για το μαλαισιανό-ινδονησιακό ποιητικό είδος «παντούν» ή «παντούμ».

Γράφει ο Κώστας Κουτσουρέλης

Χάρη σ’ ένα τυπογραφικό λάθος, το μαλαισιανό-ινδονησιακό «παντούν», είδος ποιητικό που στην Ελλάδα συνδέεται συνήθως με το όνομα του Γιώργου Σεφέρη, έγινε γνωστό στην Ευρώπη ως «παντούμ». Ο Βίκτωρ Ουγκώ το 1829, σε υποσημείωση βιβλίου του, παρέθετε την πεζή μετάφραση ενός δείγματος, όπως την είχε βρει στις σελίδες ενός ανατολιστή της εποχής. Το ερέθισμα ήταν αρκετό. Μερικοί από τους γνωστότερους Γάλλους ποιητές του 19ου αιώνα θα γοητευθούν από την εξωτική φόρμα και θα συνθέσουν δικά τους παντούμ: Λεκόντ ντε Λιλ, Τεοφίλ Γκωτιέ, Σαρλ Μπωντλαίρ, Τεοντόρ Μπανβίλ, Πωλ Βερλαίν, Ζυλ Λαφόργκ, μεταξύ άλλων.

Το αλυσιδωτό παντούμ

Ιδίως οι παρνασσιστές, στον αγώνα τους κατά της υστερορομαντικής απορρύθμισης του στίχου, εκτίμησαν τους αυστηρούς κανόνες του παντούμ. Σ’ αυτό βοήθησε και το ότι το παράθεμα του Ουγκώ ήταν από μια ιδιαίτερη παραλλαγή της φόρμας, το λεγόμενο αλυσιδωτό παντούμ (pantun berkait), στο οποίο ο δεύτερος και τέταρτος στίχος της πρώτης στροφής επαναλαμβάνονται ως πρώτος και τρίτος της δεύτερης, κ.ο.κ. – επανάληψη που δίνει ρυθμικό άκουσμα συγγενικό με εκείνο της βιλανέλλας ή του ροντώ. Θυμίζω το πασίγνωστο σεφερικό παράδειγμα:

Τ’ αστέρια κρατούν έναν κόσμο δικό τους
στο πέλαγο σέρνουν φωτιές τα καράβια
ψυχή μου λυτρώσου απ’ τον κρίκο του σκότους
πικρή φλογισμένη που δέεσαι μ’ ευλάβεια.

Στο πέλαγο σέρνουν φωτιές τα καράβια
η νύχτα στενεύει και στέκει σαν ξένη
πικρή φλογισμένη που δέεσαι μ’ ευλάβεια
ψυχή μου γνωρίζεις ποιος νόμος σε δένει.

Η νύχτα στενεύει και στέκει σαν ξένη
στο μαύρο μετάξι τα φώτα έχουν σβήσει
ψυχή μου γνωρίζεις ποιος νόμος σε δένει
και τι θα σου μείνει και τι θα σ’ αφήσει. […]

Ποίηση της παρέας, της γιορτής και της ερωτοτροπίας

Ωστόσο, στην κύρια του μορφή το pantoum malais δεν είναι παρά ένα απλό τετράστιχο με πλεκτή ρίμα. Είδος προφορικής λαϊκής ποίησης στην καταγωγή του, καλλιεργείται στο Μαλαϊκό Αρχιπέλαγος, από τη Χρυσή Χερσόνησο του Κλαύδιου Πτολεμαίου ώς τις ανατολικές ακρώρειες της Θάλασσας της Ιάβας εδώ και πεντακόσια χρόνια. Με περιεχόμενο ερωτικό ή γνωμικό, η θέση του στη δημώδη παράδοση των λαών της περιοχής είναι ανάλογη της δικής μας μαντινάδας ή του ιαπωνικού χάικου, πρόκειται για ποίηση της παρέας, της γιορτής και της ερωτοτροπίας. Νά πώς το περιγράφει ένας Ευρωπαίος ταξιδευτής το 1836.

«Τα παντούν υποτίθεται ότι είναι αυτοσχεδιασμοί, και μερικές φορές όντως είναι· αλλά η μνήμη αυτών των νησιωτών είναι εφοδιασμένη με τόσους πολλούς ήδη έτοιμους στίχους που σπάνια έχουν ανάγκη να καταφύγουν στην επινόηση. Το κύριο προσόν των παντούν είναι η συνοπτικότητά τους, το όλον λέει πιο πολλά απ’ όσα οι λέξεις του μεμονωμένες. Τα λογοπαίγνια και οι υπαινιγμοί συχνά ξεχωρίζουν για τη λεπτότητά τους, κάποτε μάλιστα εντυπωσιάζεται κανείς από τη δύναμη της φαντασίας και του ποιητικού συναισθήματος».

Στην Ευρώπη μαρτυρίες περιηγητών για το παντούμ έχουμε και πριν από τα χρόνια του Ουγκώ, ήδη από το 1812.

Παραδόξως, σε αντίθεση με το χάικου του οποίου οι Ιάπωνες πρωτομάστορες μεταφράστηκαν και μεταφράζονται κατά κόρον, μαλαισιανά και ινδονησιακά παντούν πολύ λίγο έχουν αποδοθεί σε δυτικές γλώσσες. Στην Ευρώπη μαρτυρίες περιηγητών για το παντούμ έχουμε και πριν από τα χρόνια του Ουγκώ, ήδη από το 1812. O Άντελμπερτ φον Σαμισσό μάλιστα είχε συνθέσει δικά του παντούμ στα γερμανικά το 1821 – χωρίς σπουδαία απήχηση ωστόσο· ακόμη και σήμερα, στη Γερμανία το είδος σπανίζει. Εκτός Γαλλίας, διάσημα παντούμ θα γράψουν ποιητές όπως η Καρολίνα Παύλοβα στη Ρωσσία, ο Γιάροσλαβ Σάιφερτ στην Τσεχία, ο Τζων Άσμπερυ στις ΗΠΑ κ.ά.

Στην Ελλάδα, έχω την εντύπωση ότι το πρώτο παντούμ που έχουμε είναι η μπωντλαιρική «Harmonie du soir» όπως την απέδωσε το 1906 στο περιοδικό Ακρίτας ο Σωτήρης Σκίπης – ποίημα το οποίο παραλλάσσει το σύνηθες σχήμα των ομοιοκαταλήξεων του είδους και το οποίο έκτοτε αποδόθηκε στα ελληνικά πολλές φορές. Παραθέτω μια μεταγενέστερη απόδοση, πιο επιτυχημένη νομίζω, εκείνη του Γεωργίου Σημηριώτη που είδε το φως πρώτη φορά στην εφημερίδα Έθνος το 1916. Αυτή εδώ η εκδοχή της είναι του 1929.

ΒΡΑΔΥΝΗ ΑΡΜΟΝΙΑ

Να τοι, ξανάρθαν οι καιροί που κλαδανεμισμένο
κάθε λουλούδι αχνοβολά σα μοσχοθυμιατήρι!
Οι αντίλαλοι κ’ οι ευωδιές στο βραδυνό ζεφύρι
κυλούν σε βαλς μελάγχολο, τρελό και λαγγεμμένο.

Κάθε λουλούδι αχνοβολά σαν μοσχοθυμιατήρι·
και σαν καρδούλα που λυπούν, κάποιο βιολί θλιμμένο
ξεσπά σε βαλς μελάγχολο, τρελό και λαγγεμμένο,
κι ο ουρανός είν’ όμορφος σα μέγα θυσιαστήρι!

Σαν μια καρδούλα που λυπούν κλαίει το βιολί θλιμμένο·
καρδούλ’ αγάπης που μισεί στον τάφο να υπνογύρει!
Ο ουρανός είν’ όμορφος σα μέγα θυσιαστήρι
κι ο ήλιος μες στο αίμα του πνίγηκε το χυμένο!

Καρδούλ’ αγάπης που μισεί στον τάφο να υπνογύρει
ζει μόνο από το παρελθόν, ρημάδι φωτισμένο!
Ο ήλιος μες στο αίμα του πνίγηκε το χυμένο
– κ’ Εσύ σαν άγιο μέσα μου λάμπεις δισκοποτήρι!

Το δικό του παντούμ ο Σεφέρης το έστειλε μέσω του φίλου του Γιώργου Κατσίμπαλη για να δημοσιευθεί στη Νέα Εστία. Στο γράμμα του της 7.12.1931 από το Λονδίνο όπου υπηρετεί τού γράφει:

«Παντούμ. Το είπα “Νύχτα στην ακρογιαλιά”. Θα ήθελα να βρω μια λέξη που δίνει είτε το Nocturne είτε το Étude — νυχτερινό, νυχτιάτικο, σπουδή δε με ικανοποιούν. Ας μείνει ο τίτλος τετριμμένος. Έβαλα και ένα μότο από το Μάρκο Αυρήλιο προς χάρη του μεγαλείου της ΝΕ. Σε παρακαλώ να φροντίσεις να μπει σε ωραία και γυαλιστερά πλάγια στοιχεία».

Όπως έκανε και με τα «χάι-κάι» και τα «λιμερίκια», ίσως ο Σεφέρης ήθελε με τον τίτλο να επιστήσει την προσοχή στον αναγνώστη ότι κομίζει κάτι νέο στην ελληνική ποίηση, ότι εγκαινιάζει εδώ σε μας μια καινούργια φόρμα.

Πράγματι, το ποίημα θα τυπωθεί στο περιοδικό το 1932. Αργότερα, θα μετονομαστεί σε «Παντούμ» και θα περιληφθεί στο Τετράδιο γυμνασμάτων το 1940. Όπως έκανε και με τα «χάι-κάι» και τα «λιμερίκια», ίσως ο Σεφέρης ήθελε με τον τίτλο να επιστήσει την προσοχή στον αναγνώστη ότι κομίζει κάτι νέο στην ελληνική ποίηση, ότι εγκαινιάζει εδώ σε μας μια καινούργια φόρμα.

Πράγματι, έκτοτε παντούμ ελληνικά γράφτηκαν δεκάδες. Τα περισσότερα τα τελευταία είκοσι-τριάντα χρόνια, στο πλαίσιο της αναβίωσης της αυστηρής προσωδίας. Φανερή παραμένει πάντως η γοητεία του Σεφέρη. Αρκετά από τα ελληνικά παντούμ είναι γραμμένα σε αμφίβραχυ, το μέτρο που εκείνος μεταχειρίστηκε, και λίγο πολύ με τον τρόπο του.

Κλείνω με ένα παντούμ σε μέτρο αναπαιστικό, του Θεοδόση Βολκώφ από το βιβλίο του Versus του 2019.

ΠΑΝΤΟΥΜ ΤΗΣ ΠΕΤΡΑΣ

Σιωπηρό κι από πέτρα λιοντάρι
με τη μέλαινα πύρινη χαίτη
ορυκτών και μετάλλων τα βάρη
φέρει μέσα του έτη και έτη.

Με τη μέλαινα πύρινη χαίτη
ένας νους που πυκνώνει στο βλέμμα
φέρει μέσα του έτη και έτη
γλώσσα πέτρας και πέτρινο αίμα.

Ένας νους που πυκνώνει στο βλέμμα
κάποιον κόσμο τραχύς ζωγραφίζει
γλώσσα πέτρας και πέτρινο αίμα
και τον στίχο μυώνες γεμίζει.

Κάποιον κόσμο τραχύς ζωγραφίζει
με μια βούληση πέτρα και σκέψη
και τον στίχο μυώνες γεμίζει
και με ρώμη τη ρώμη έχει δρέψει.

Με μια βούληση πέτρα και σκέψη
ορυκτών και μετάλλων τα βάρη
και με ρώμη τη ρώμη έχει δρέψει
σιωπηρό κι από πέτρα λιοντάρι.


Κώστας Κουτσουρέλης*Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του η συλλογή δοκιμίων «Η πλάνη του Γκαίτε – Για μια κριτική του μεταφραστικού λόγου» (εκδ. Μικρή Άρκτος, 2022).

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

«Αυτός ήταν ο Κώστας...» – Λίγα λόγια για τον Κώστα Παπαϊωάννου από τον Άγγελο Στάγκο

Το βράδυ της Δευτέρας 11 Μαρτίου, δύο χρόνια από τον θάνατο του δημοσιογράφου και εκδότη της εφημερίδας «Το Ποντίκι» (1979-2005), Κώστα Παπαϊωάννου (1938-2022), διοργανώθηκε στην Ένωση Συντακτών τιμητική εκδήλωση στη μνήμη του. Βασικοί ομιλητές ήταν οι (από αριστερά στη φωτογραφία) Μιχάλης Ιγνατίου, Αλέξης Παπαχελάς...

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η θεραπευτική και σωτηριακή διάσταση της Αισθητικής

Η ικανότητα της Αισθητικής είναι να αποδιώχνει το κακό και μέσω της εμπειρίας του ωραίου να οδηγεί τους ανθρώπους σε αυτοαποκαλύψεις, σε γνωστικές περιπέτειες, αλλά και σε ιατρικές θεραπείες. Κεντρική εικόνα: O Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου ©Wikipedia. 

Γράφει ο Δημο...

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

Σαράντα πέντε λογοτεχνικά περιοδικά: Τα μακροβιότερα, τα καινούργια, τα σπάνια. Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών και βιβλιολογικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή, παρουσιάζοντας το πρώτο και το τελευταίο τεύχος από το καθένα. Μια αναδρομή, επίσης, σε ορισμένα από τα σημαντικότερα, που...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

«Ανορθογραφίες επιμελητών» – Μια επιστολή του Διονύση Χαριτόπουλου

Λάβαμε από τον Διονύση Χαριτόπουλο την παρακάτω επιστολή, σχετικά με την επιλογή κριτικών κειμένων του Κωστή Παπαγιώργη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη με τον τίτλο «Κωστής Παπαγιώργης: Τα βιβλία των άλλων 1, Έλληνες συγγραφείς», το 2020. 

Επιμέλεια: Book Press

...
Φεστιβάλ «WOW – Women of the World» στο ΚΠΙΣΝ: Μια σημαντική  διοργάνωση αφιερωμένη σε γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα

Φεστιβάλ «WOW – Women of the World» στο ΚΠΙΣΝ: Μια σημαντική διοργάνωση αφιερωμένη σε γυναίκες, θηλυκότητες και non-binary άτομα

Το δεύτερο φεστιβάλ «WOW - Women of the World Αthens» (6-8 Απριλίου) στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) αποπειράται να θίξει τα πλέον επίκαιρα ζητήματα στον αγώνα της έμφυλης ισότητας, σε τοπικό αλλά και διεθνές επίπεδο. Στην κεντρική εικόνα, η Έλλη Ανδριοπούλου, διευθύνουσα δύμβουλος του ΚΠΙΣΝ και...

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

«Γυναικεία Βραβεία non fiction 2024»: Ανακοινώθηκε η βραχεία λίστα

Η νικήτρια του βραβείου Women's Prize για non-fiction βιβλία θα ανακοινωθεί στις 13 Ιουνίου. Κεντρική εικόνα, μια από τις υποψήφιες για το βραβείο: η συγγραφέας και αρθρογράφος Ναόμι Κλάιν © The University of British Columbia.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Τρία μυθιστορήματα με άρωμα εποχής και μυστηρίου από τα Ελληνικά Γράμματα

Για τα μυθιστορήματα «Strangers in the Night» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά) της Χέδερ Γουέμπ [Heather Webb], «Τα Μυστήρια της Μις Μόρτον Μόρτον» (μτφρ. Χρήστος Μπαρουξής) της Κάθριν Λόιντ [Catherine Lloyd] και «Κωδικός Coco» (μτφρ. Γιάννης Σπανδωνής) της Τζιόια Ντιλιμπέρτο [Gioia Diliberto]. Τρία μυθιστορήματα που μας μεταφ...

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Τι διαβάζουμε τώρα; 21 καλά βιβλία λογοτεχνίας που βγήκαν πρόσφατα

Επιλέξαμε 21 βιβλία ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Οι πρώτοι μήνες του 2024 έχουν φέρει πολλά και καλά βιβλία πεζογραφίας. Κι αν ο μέσος αναγνώστης βρίσκεται στην καλύτερη περίπτωση σε σύγχυση, στη χειρότερη σε άγχ...

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Επανάσταση 1821: 11 βιβλία για τον Αγώνα των Ελλήνων

Ενόψει της 25ης Μαρτίου, επιλέγουμε έντεκα βιβλία που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τα περίπλοκλη όσο και μοναδική διαδοχή γεγονότων που ήταν η Ελληνική Επανάσταση. Kεντρική εικόνα: έργο του Λουντοβίκο Λιπαρίνι «Ο όρκος του λόρδου Βύρωνα στο Μεσολόγγι» (περίπου 1850), μουσείο Μπενάκη.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ