einai oi syggrafeis eksairetikoi anthropoi 02

«Τα εξαιρετικά βιβλία, αυτά που διαβάζουμε και θαυμάζουμε, γράφονται από εξαιρετικούς ανθρώπους, που ως πνευματικοί άνθρωποι, πεφωτισμένοι και ηθικοί, δια-φωτίζουν και τους αναγνώστες». Ή μήπως όχι;

Γράφει ο Γιώργος Ν. Περαντωνάκης

Η περίπτωση του συγγραφέα παιδικής και εφηβικής λογοτεχνίας Βασίλη Παπαθεοδώρου, που πρόσφατα κατηγορήθηκε (προσοχή, δεν έχει καταδικαστεί έως τώρα) για κατοχή παιδικής πορνογραφίας ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων, όχι μόνο για την ηθική πλευρά του ζητήματος αλλά και για τη λογοτεχνική.

Οι βασικότερες από αυτές σχετίζονται με τη σχέση του προσώπου, του πραγματικού δηλαδή ανθρώπου, και των βιβλίων του. Ο εκδοτικός οίκος πήρε αποστάσεις και πολλοί αναγνώστες ζήτησαν να αποσυρθούν τα βιβλία τού εν λόγω πεζογράφου από τις βιβλιοθήκες. Πολλά βιβλιοπωλεία όντως τα απέσυραν, λόγω και της μειωμένης ζήτησής τους, και πολλές βιβλιοθήκες δημόσιων και ιδιωτικών σχολείων έκαναν κάτι ανάλογο, μολονότι η Εθνική Βιβλιοθήκη δεν είναι διατεθειμένη να «εξαφανίσει» τα βιβλία του (Ρηγόπουλος 2022). Αυτές οι αντιδράσεις στηρίζονται σε μια ρητή ή υπόρρητη ταύτιση του ανθρώπου-συγγραφέα με τα λογοτεχνικά κείμενά του, είτε επειδή μέσα σ’ αυτά, όπως λένε, αντανακλώνται πιθανόν τα νοσηρά στοιχεία της προσωπικότητάς του ή επειδή ο άνθρωπος λειτουργεί ως πρότυπο, που δεν μπορεί να προβάλλεται στα παιδιά.

Σε όλα αυτά υποφώσκει η αντίληψη ότι τα εξαιρετικά βιβλία, αυτά που διαβάζουμε και θαυμάζουμε, γράφονται από εξαιρετικούς ανθρώπους, που ως πνευματικοί άνθρωποι, πεφωτισμένοι και ηθικοί, δια-φωτίζουν και τους αναγνώστες. Πρόκειται, όμως, για μια ιδεαλιστική τοποθέτηση, που υπερίσχυσε στα χρόνια του ρομαντισμού, κατά την οποία ο δημιουργός είναι ένας μικρός σταρ, η ζωή του ενδιάφερει τον κόσμο και θεωρείται ότι συνδέεται στενά με τα κείμενά του, καθορίζοντας το ένα και μόνο νόημά τους. Η προσωπικότητα του καλλιτέχνη, σύμφωνα με αυτή την άποψη, είναι ο άξονας πάνω στον οποίο διακλαδίζεται το έργο του και γι’ αυτό γύρω της δημιουργούνται βιογραφικές μυθολογίες.

Πλέον το λογοτεχνικό κείμενο δεν εκφράζει (ευθέως) την προσωπικότητα του δημιουργού του, αλλά αποκτά μια –σχετική ή απόλυτη– αυτονομία και αποκόπτεται η αιτιώδης σχέση μεταξύ του έργου και του συγγραφέα, όπως υποστήριξε ο Γ. Τυνιάνοφ.

Από τον Φορμαλισμό, όμως, και τη Νέα Κριτική ξεκινά η περίοδος όπου ο συγγραφέας χάνει την αξία του, αποσυνδέεται από τα βιβλία του και το βάρος πέφτει πλέον στο ίδιο το κείμενο ή, αργότερα, στον αποδέκτη του μηνύματος, τον αναγνώστη. Πλέον το λογοτεχνικό κείμενο δεν εκφράζει (ευθέως) την προσωπικότητα του δημιουργού του, αλλά αποκτά μια –σχετική ή απόλυτη– αυτονομία και αποκόπτεται η αιτιώδης σχέση μεταξύ του έργου και του συγγραφέα, όπως υποστήριξε ο Γ. Τυνιάνοφ. Το κείμενο δημιουργείται από την γλώσσα και δεν εκφράζει τη συνειδητή πλευρά του ποιητή ή του πεζογράφου, αλλά μια υποσυνείδητη, που διαφοροποιεί όσα γράφονται μέσα του από όσα συνέβησαν στη ζωή του δημιουργού.

Στη θεωρία της λογοτεχνίας και την κριτική τα πράγματα είναι σχετικά ξεκάθαρα: ο συγγραφέας δεν συνδέεται αυτοκόλλητα με το έργο και το έργο δεν εκπροσωπεί τη συγγραφική ζωή. Ως εκ τούτου, δεν μας ενδιαφέρει ο βίος και η πολιτεία κάθε καλλιτέχνη, αλλά το ίδιο το βιβλίο. Μεγάλα έργα και σπουδαία κλασικά κείμενα, που αξίζει να διαβαστούν τώρα και πιθανόν αύριο, γράφτηκαν από ανθρώπους που υπηρέτησαν ακραίες ιδεολογίες και έζησαν αντικοινωνικά.

Διαβάζουμε λογοτεχνία ή παρακολουθούμε κινηματογραφικές ταινίες, όχι επειδή οι συγγραφείς και οι σκηνοθέτες είναι εξαιρετικοί άνθρωποι, αλλά επειδή τα ίδια τα έργα ανυψώνονται πάνω από το εγώ του δημιουργού και διαμορφώνουν αισθητικές και πολιτισμικές αξίες. 

Ο Φίλιπο Τομάζο Μαρινέτι ήταν φασίστας στην Ιταλία του Μουσολίνι, ο Λουίτζι Πιραντέλλο συνεργάστηκε (ακούσια;) με το καθεστώς, ο Αμερικανός Έζρα Πάουντ εξυμνούσε τον Ιταλό φασίστα, ο Λουί Φερντινάν Σελίν είχε φιλοναζιστικές και ρατσιστικές απόψεις, ο Κνουτ Χάμσουν υπήρξε θιασώτης της εθνικοσοσιαλιστικής ιδεολογίας, ο Γκύντερ Γκρας είχε υπηρετήσει νέος στα SS κ.λπ. κ.λπ. Το ίδιο και εκτός λογοτεχνίας, όπου ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν συνεργάστηκε και προωθήθηκε από το ναζιστικό καθεστώς της Γερμανίας, ο Σαλβαδόρ Νταλί ήταν ένθερμος υποστηρικτής του Φράνκο στην Ισπανία, ο φιλόσοφος Χάιντεγκερ προσέκειτο στο ναζιστικό καθεστώς, ενώ πρόσφατα ο Λαρς Φον Τρίερ έδειξε ακροδεξιές αντιλήψεις. Παιδοφιλικές τάσεις είχαν δείξει ο Γάλλος συγγραφέας Gabriel Matzneff, ενώ Γάλλοι διανοητές, όπως ο Ζαν-Πολ Σαρτρ, ο Μισέλ Φουκώ, ο Ρολάν Μπαρτ, η Σιμόν ντε Μπουβουάρ, ο Αλαίν-Ρομπ Γκριγιέ, ο Ζαν Ντεριντά κ.ά. είχαν ζητήσει το 1977 την αποποινικοποίηση των σεξουαλικών σχέσεων μεταξύ ενηλίκων και παιδιών κάτω των 15 ετών.

Αν, λοιπόν, υιοθετούσαμε τη λογική ότι το έργο αντανακλά και ίσως εμπεριέχει τη ζωή και τις απόψεις του πραγματικού ανθρώπου που το έγραψε, θα έπρεπε να εξαφανίσουμε από προσώπου γης όλα τα έργα των παραπάνω και –με μια διασταλτική ερμηνεία– και πολλών άλλων. Διαβάζουμε, όμως, λογοτεχνία ή παρακολουθούμε κινηματογραφικές ταινίες, όχι επειδή οι συγγραφείς και οι σκηνοθέτες είναι εξαιρετικοί άνθρωποι, αλλά επειδή τα ίδια τα έργα ανυψώνονται πάνω από το εγώ του δημιουργού και διαμορφώνουν αισθητικές και πολιτισμικές αξίες.


 Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας, κριτικός βιβλίου και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Πυθαγόρας» (εκδ. Καστανιώτη). 

Μικρή βιβλιογραφία

Λουκά, Δήμητρα – Δεσποτίδης, Αντώνης (2007): «Συγγραφέας», στο Μερακλής, Μ. – Μητσάκης, Κ. – Πούχνερ, Β. (1988-1991), Ζήρας, Αλ. (1992-1996) και Κουζέλη, Λ. (1997-2007) (επιμ.), Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας. Πρόσωπα – έργα – ρεύματα – όροι, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, σελ. 2095-2097.
Πετρόπουλος, Κώστας (2021): «Όταν ο Σαρτρ, ο Φουκώ και άλλοι ήταν υπέρ της παιδοφιλίας», περ. Andro, 4.3.2021
Ρηγόπουλος, Δημήτρης (2022): «Η επόμενη ημέρα των βιβλίων του Παπαθεοδώρου», εφ. «Η Καθημερινή», 17.11.2022
Τζιόβας, Δημήτρης (1987): «Από τον συγγραφέα στον αναγνώστη. Η κρίση του υποκειμένου στη θεωρία της λογοτεχνίας», στο Μετά την Αισθητική, εκδ. «γνώση», Αθήνα, σελ. 197-221.
Λαζάρ, Ηλέκτρα (2012): «Καλλιτέχνες στα δίχτυα του Φασισμού», Literature Lands, 25.12.2012.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

Σαράντα πέντε λογοτεχνικά περιοδικά: Τα μακροβιότερα, τα καινούργια, τα σπάνια. Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών και βιβλιολογικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή, παρουσιάζοντας το πρώτο και το τελευταίο τεύχος από το καθένα. Μια αναδρομή, επίσης, σε ορισμένα από τα σημαντικότερα, που...

«Πρόδωσε» η Νάθενα τον Παπαδιαμάντη; – Μια αναδρομή στις κινηματογραφικές μεταφορές της Φόνισσας και ορισμένες χρήσιμες παραδοχές

«Πρόδωσε» η Νάθενα τον Παπαδιαμάντη; – Μια αναδρομή στις κινηματογραφικές μεταφορές της Φόνισσας και ορισμένες χρήσιμες παραδοχές

Μερικές παρατηρήσεις από τη σκοπιά των Σπουδών Κινηματογραφικής Μεταφοράς. Φωτογραφίες © Γιώργος Τατάκης, από τα γυρίσματα της ταινίας «Φόνισσα».

Γράφει ο Γιάννης Βαγγελοκώστας

Στο αφιερωματικό τεύχος του περιοδικού «Αντί» για τον κορυφαίο Σκ...

Για το «Φονικό καρναβάλι» του Μετίν Αρντιτί – Από τη βενετσιάνικη Αναγέννηση στη σημερινή εποχή

Για το «Φονικό καρναβάλι» του Μετίν Αρντιτί – Από τη βενετσιάνικη Αναγέννηση στη σημερινή εποχή

Για το μυθιστόρημα του Μετίν Αρντιτί [Metin Arditi] «Φονικό καρναβάλι» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, εκδ. Πατάκη).

Γράφει η Ρίτα Κολαΐτη

Το Φονικό καρναβάλι είναι το πέμπτο βιβλίο του Μετίν Αρντιτί που μεταφράζω στα ελληνικά. Είναι μεγάλη ευτυχία για έ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

Τα βραβεία του «Χάρτη» 2023: Ο βραχύς κατάλογος

Τα βραβεία του «Χάρτη» 2023: Ο βραχύς κατάλογος

Το διαδικτυακό περιοδικό Λόγου και Τέχνης Χάρτης (www.hartismag.gr), συνεχίζει για τρίτη χρονιά την απονομή ετήσιων βραβείων, με σκοπό την ανάδειξη των σημαντικότερων βιβλίων που κυκλοφόρησαν το περασμένο έτος. Σήμερα ανακοινώθηκε ο Βραχύς Κατάλογος σε όλες τις κατηγορίες. Δείτε βιβλία και συγγραφείς. 

...

Βραβείο Nero Gold 2023: Νικητής ο Ιρλανδός συγγραφέας Πολ Μάρεϊ για το μυθιστόρημα «Τhe Bee Sting»

Βραβείο Nero Gold 2023: Νικητής ο Ιρλανδός συγγραφέας Πολ Μάρεϊ για το μυθιστόρημα «Τhe Bee Sting»

Το μυθιστόρημα του Πολ Μάρεϊ [Paul Murray] «The Bee Sting» είχε προκριθεί και στη μικρή λίστα του Βραβείου Μπούκερ και εκθειάστηκε από τη συγγραφέα Μπερναρντίν Εβαρίστο [Bernardine Evaristo] που είναι μέλος της επιτροπής του βραβείου Νero Gold. 

Επιμέλεια: Book Press...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

«Μέσα στο δίχτυ» της Άιρις Μέρντοχ (προδημοσίευση)

«Μέσα στο δίχτυ» της Άιρις Μέρντοχ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Άιρις Μέρντοχ [Iris Murdoch] «Μέσα στο δίχτυ» (μτφρ. Έφη Τσιρώνη), το οποίο κυκλοφορεί στις 6 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Όταν είδα τον Φιν να με περιμένει στη γωνία το...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

Με τη συμπλήρωση επτά συναπτών ετών στο εκδοτικό στερέωμα, οι εκδόσεις Στίξις κάνουν το επόμενο βήμα με μια νέα σειρά τεσσάρων βιβλίων, υπό τον τίτλο «Μικρή Στίξις», των Γιώργου Δουατζή, Χρυσοξένης Προκοπάκη, Στέφανου Τζουβάρα και Μιχάλη Σηφάκη.  

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος  ...

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

Σίσσυ Δουτσίου, Στεύη Τσούτση, Λίνα Βαρότση, Αστερόπη Λαζαρίδου, Ελισάβετ Παπαδοπούλου, Αντιγόνη Ζόγκα, Λίνα Βαλετοπούλου. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιλέγουμε πολύ πρόσφατα βιβλία νέων Ελληνίδων συγγραφέων που θέτουν, άλλοτε με τρόπο διεκδικητικό κι άλλοτε πιο έμμεσο, το ζήτημα της γυναικείας χειρα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ