Η πεζογραφική πορεία του Τόλη Καζαντζή: Διατρέχοντας πέντε συλλογές διηγημάτων του

Στη Μαρία Κέντρου-Αγαθοπούλου που, ως δείγμα φιλίας, μου χάρισε κάποτε όλα τα βιβλία του Τόλη Καζαντζή, μαζί με τα Φυλλάδια του Γιώργου Ιωάννου. 

«Η κυρα-Λισάβετ» (Διαγώνιος, 1975)

Η πεζογραφική πορεία του Τόλη Καζαντζή ξεκινά με την ολιγοσέλιδη σπονδυλωτή αφήγηση Η κυρα-Λισάβετ (Διαγώνιος, 1975). Το βιβλίο αυτό, που περιλαμβάνει τέσσερις χωριστούς αφηγηματικούς σπονδύλους, γράφτηκε το 1967. Κάθε σπόνδυλος έχει ως τίτλο κάποια από τις κόρες της κυρα-Λισάβετ, και δίπλα τη χρονολογία που διαδραματίζονται τα εκάστοτε συμβάντα.

Τα γεγονότα του πρώτου σπόνδυλου «Η Μαρία, 1943», διαδραματίζονται στη Γερμανική κατοχή. Η Μαρία, μια από τις κόρες της κυρα-Λισάβετ ερωτεύεται τον Γερμανό υπολιμενάρχη Ούγκο. Αλλάζουν μάλιστα και βέρες, παρά τις αρχικές αντιρρήσεις της κυρα-Λισάβετ. Όταν τελειώνει η κατοχή και αποχωρούν οι Γερμανοί από τη Θεσσαλονίκη, κλέβει ο Ούγκο με ένα κάρο τη Μαρία σκορπώντας θλίψη στην οικογένειά της.

Ο δεύτερος σπόνδυλος έχει τίτλο «Κυβέλη, 1945». Εδώ έχουμε την ιστορία της άλλης κόρης, της Κυβέλης, που παντρεύτηκε μετά από πίεση της οικογένειάς της τον κρεοπώλη Σταύρο, που επί κατοχής ήταν ταγματασφαλίτης. Ο γάμος όχι μόνο δεν στέριωσε, αλλά η Κυβέλη, συνωμοτικά, βοήθησε τους διώκτες του Σταύρου, από τα παλιά, να τον πιάσουν και να τον σκοτώσουν.

Ακολουθεί η «Ευανθούλα, 1946». Η Ευανθούλα, η τρίτη κόρη της κυρα-Λισάβετ, τα φτιάχνει με τον λοχαγό Νίκο, που όμως, ύστερα από κάποιο διάστημα, ξεπορτίζει και τα φτιάχνει με άλλη γυναίκα. Η κυρα-Λισάβετ βάζει τότε τα «μεγάλα μέσα» και εκθέτει τον μέλλοντα γαμπρό της στον διοικητή του. Τελικώς, υπό την απειλή… στρατοδικείου εκ μέρους του διοικητή, ο Νίκος, φοβισμένος, επιστρέφει στο σπίτι της κυρα-Λισάβετ και στην Ευανθούλα.

Τέλος, η «Μαρία, 1947». Η Μαρία, που είχε φύγει στη Γερμανία με τον Ούγκο, ατύχησε στον γάμο της, αφού διαπίστωσε πως ο Ούγκο ήταν ήδη παντρεμένος με Γερμανίδα και είχε παιδιά. Χαλάει ο γάμος και γνωρίζει τον Κώστα, που είχε ξεμείνει αιχμάλωτος στη Γερμανία. Τον φέρνει στην Ελλάδα, τον παρουσιάζει ως άντρα της και περιμένει παιδί από εκείνον. Όμως ο Κώστας είχε αφήσει ήδη γυναίκα με παιδί στην Ελλάδα, οπότε ο δεύτερος γάμος του με τη Μαρία θεωρείται άκυρος. Μάνα και κόρη διώχνουν κακήν κακώς τον δίγαμο άντρα και οπλίζονται με θάρρος για το μέλλον, αφού η κυρα-Λισάβετ θα σταθεί και πάλι βράχος στις δυσκολίες των κοριτσιών της.

Το βιβλίο Η κυρα-Λισάβετ διακρίνεται για τη χυμώδη γλώσσα του, τη ζωντανή αφήγηση και τα ηθογραφικά στοιχεία που εμπεριέχει. Αποτελεί ένα μωσαϊκό της κατοχικής και μετακατοχικής Ελλάδας, με φόντο τη Θεσσαλονίκη. Η κυρα-Λισάβετ αντιπροσωπεύει την αιώνια Ελληνίδα μάνα, την ψυχωμένη και καπάτσα εκείνη γυναίκα που δίνει και την ψυχή της για να σώσει τα παιδιά και την οικογένειά της.

Η κυρα-Λισάβετ αντιπροσωπεύει την αιώνια Ελληνίδα μάνα, την ψυχωμένη και καπάτσα εκείνη γυναίκα που δίνει και την ψυχή της για να σώσει τα παιδιά και την οικογένειά της.

Συμβολίζει, θα έλεγα, την ίδια την Ελλάδα, που, με χίλιους δυο τρόπους, στέκεται στα πόδια της παρά τις δυσκολίες της ζωής και επιβιώνει. Πιστεύω πως Η κυρα-Λισάβετ αποτελεί βιβλίο-ορόσημο στην πεζογραφία του Καζαντζή (αλλά και της λογοτεχνίας της Θεσσαλονίκης), τόσο για τη σφιχτοδεμένη και λιτή του αφήγηση όσο και για την καταγραφή μιας ολόκληρης εποχής. 

«Ενηλικίωση» (Ερμής, 1980)

Ο Καζαντζής, αφού το 1977 κυκλοφόρησε την πρώτη συλλογή διηγημάτων του από τις εκδ. Ερμής, με τίτλο Η παρέλαση (ιστορίες που διαδραματίστηκαν στην Κατοχή και στον Εμφύλιο, με ήρωα και αφηγητή να αποτελεί ταυτόχρονα το ίδιο πρόσωπο), προχώρησε στην Ενηλικίωση (Ερμής, 1980). Το βιβλίο περιλαμβάνει δεκαέξι σχετικά σύντομα διηγήματα, ενώ στο οπισθόφυλλο αναφέρει ότι «χωρίζεται σε δύο ευδιάκριτα μέρη· στο πρώτο μέρος, κλείνει ο κύκλος των διηγημάτων της “Παρέλασης”, ενώ στο δεύτερο, ο αφηγητής-ήρωας, προχωρεί από το παρελθόν προς το παρόν, καταγράφοντας τα πράγματα, με βλέμμα που φορτίζεται προοδευτικά από εμπειρίες, ιδέες και αισθήματα, ενόσω ο συγγραφέας προχωρεί σε μια ενηλικίωση». Ας περιτρέξουμε κάπως συνοπτικά τα διηγήματα:

Στο διήγημα «Ο δεύτερος γύρος» έχουμε μνήμη του συγγραφέα από τα παιδικά του χρόνια. Ο φανατικός ποδοσφαιρόφιλος ογδονταπεντάχρονος παππούς του αφηγητή πεθαίνει και ο διευθυντής του σχολείου στέλνει τον εγγονό –που είναι μικρό παιδάκι– στο σπίτι. Δεσπόζει ο κινηματογράφος «Ηλύσια» και το παλιό γήπεδο του ΠΑΟΚ στο Ιπποδρόμιο.

Στο διήγημα «Ο διεθνής» έχουμε την πορεία ενός ταλαντούχου ποδοσφαιριστή, του Τσέλιου, που αν και ανταρτόπληκτος που ζούσε σε τσαΐρια, έφτασε να παίζει μέχρι την Εθνική Ελλάδος. Όμως συνελήφθη για κομμουνιστική δράση, δεν αποκήρυξε τις θέσεις του, έφαγε ισόβια, φυλακίστηκε, κι όταν αποφυλακίστηκε είχε ήδη ξεχαστεί από όλους και δεν ξανάπαιξε μπάλα.

Ακολουθεί «Η Κατίνα». Η ιστορία μιας μεγαλοκοπέλας, για την οποία χαλούσαν πάντα τα προξενιά που της έκαναν. Όταν την πρόσεξε ένας Εγγλέζος και είχαν αρχίσει οι ετοιμασίες για τον γάμο, εκείνος έφυγε στο Μάντσεστερ και δεν ξαναγύρισε.

Στο διήγημα «Το κουζούμ» έχουμε πάλι άρωμα παλιάς Θεσσαλονίκης. Περιοχή Ιπποδρομίου, οδός Πολωνίας, Εθνικής Αμύνης, οι χώροι που κυριαρχούν. Αρμένισσες που τα φτιάχνουν με μαραγκούς και τις βγάζουν την πίστη οι πεθερές τους, ενώ σταμπάρονται και ως κομμουνίστριες αν θελήσουν να επιστρέψουν στην Αρμενία, όπου οι συγγενείς τους δεινοπαθούν.

Στα «Δέκα επεισόδια» θα βρούμε κατά σειρά: Ένα εγκαταλελειμμένο από Γερμανούς αλεξίπτωτο που «δίνει» δεκάδες ρούχα, κεντήματα και κουρτίνες στην οικογένεια του αφηγητή. Δοξασίες και τερατολογίες της γειτονιάς για τις οικογένειες των Εβραίων. Ινδούς, αμίκους και Αυστραλέζους και το ιστορικό μαγαζί «Τα κούτσουρα του Δαλαμάγκα». Νταηλίκια Εγγλέζων στρατιωτών στο εν λόγω στέκι. Οι Χορτατζήδες και τα εβραιικά μνήματα, ιδανικά στέκια για τις πόρνες της εποχής. Ο αφηγητής, παιδάκι, να παίρνει μάτι πώς εξέταζε τις «δημόσιες» ο γιατρός του Υγειονομικού. Θείες που συνέχεια πλέκουν και ένας πατέρας που θέλει, παρά τη φτώχια του, να δείχνει κομψός. Δήθεν παππάδες που καταγίνονται με μικρομερεμέτια του σπιτιού. Ο σωσίας του πρωθυπουργού Πλαστήρα στο σπίτι της κυρα-Γιασεμιώς. Ο παππούς Δημητρός, που έχει πάντα τον τελευταίο λόγο και ψηφίζει Βενιζέλο, γιατί οι Εβραίοι της γειτονιάς ψήφιζαν Γούναρη.

Στο διήγημα «Ο Σταύρος» έχουμε μια άλλη εκδοχή του αφηγηματικού σπονδύλου «Κυβέλη, 1945) από το Η κυρα-Λισάβετ. Ο Σταύρος δεν σκοτώνεται στη Βαγγελίστρα επειδή ήταν ταγματασφαλίτης, αλλά μαχαιρώνεται στην πίστα του μαγαζιού «Βάκχος» από έναν ξανθό, που δεν σεβάστηκε την παραγγελιά του.
Στο «Ο πανδαμάτωρ χρόνος» οι τύψεις βαραίνουν έναν δοσίλογο, όταν ελευθερώνεται η Ελλάδα από τους Γερμανούς, στο διήγημα «Το απόσπασμα» καταγράφεται περιστατικό σε φυλακές, όπου επρόκειτο να εκτελεστεί ένας βαρυποινίτης, ενώ στις «Βιβλικές εμπειρίες» γίνεται αναφορά σε χαφιέδες και ρουφιάνους της εποχής στις περιοχές Κουλέ Καφέ και Τσινάρι.

Η «Κομμένη γλώσσα» είναι ένα εξαιρετικό διήγημα. Ο αφηγητής καταγράφει μια μνήμη για τον Ιωσήφ, συμμαθητή του στο σχολείο, που ο πατέρας του, Πόντιος και «αντίθετος» στα φρονήματα, ήταν ο δάσκαλος του σχολείου. Παράλληλα με τη μνήμη ανασύρεται στην επιφάνεια και τραυματική εμπειρία του αφηγητή αναφορικά με τα πρώτα του γραψίματα.

Μνήμη του αφηγητή από την επταετία των συνταγματαρχών έχουμε στο διήγημα «Όπερ έδει δείξαι», που παντρεύεται με άλλη του τραυματική μνήμη από τον υπολοχαγό Κιουρτζή, στο τάγμα αμνοεριφίων, όταν ο αφηγητής υπηρετούσε φαντάρος.

Η «Οικογενειακή παράδοση» είναι διήγημα με βιτριολικό χιούμορ για την παράδοση μιας οικογένειας να βγάζει δασκάλους και παράλληλα ψάλτες αλλά και διαφωτιστές, από πάππου προς πάππον.

Ακολουθεί το διήγημα «Επιτύμβιον». Εδώ έχουμε την ιστορία του Ερμόλαου Παγανά που ξάφριζε τα εβραιικά σπίτια, μετά την απελευθέρωση, ως πρόεδρος του συλλόγου «Αγωνιστών εθνικής ανατάσεως». Ο Παγανάς συμβιβαζόταν με όλες τις καταστάσεις και επιβίωσε πανηγυρικά, ενώ η κηδεία του έγινε «δημοσία δαπάνη».

Τα δύο τελευταία διηγήματα της συλλογής είναι «Ο επικήδειος», όπου γίνεται αναφορά με σπαρταριστό τρόπο για έναν επικήδειο που εκφωνούσε κάποιος ρήτορας σε κηδείες και που προξένησε τρανταχτά γέλια στον αφηγητή, ενθυμούμενος αντίστοιχο διήγημα του Κονδυλάκη, και το διήγημα «Μια ιστορία από το Χόλιγουντ», στο οποίο οι τερατολογίες του Αντώνη για μια ιστορία από το Χόλιγουντ αφήνουν τη φίλη του εκστατική.

Η Ενηλικίωση είναι, παράλληλα, και το ψηφιδωτό μιας Ελλάδας που, βγαίνοντας από την Κατοχή, προσπαθεί να ορθοποδήσει και να ενηλικιωθεί, είναι όμως και ένα δείγμα ωρίμανσης της γραφής του Καζαντζή, που ενηλικιώνεται, τρόπον τινά, συγγραφικά.

Το βιβλίο Ενηλικίωση του Τόλη Καζαντζή είναι γραμμένο με χυμώδη γλώσσα, ενώ η πόλη, η παλιά Θεσσαλονίκη, πρωτοστατεί σε όλες τις ιστορίες. Ο συγγραφέας στέκεται στο πλευρό των αδυνάτων της Ιστορίας, των απλών, καθημερινών ανθρώπων του μόχθου που δεν βρήκαν τίποτα στη ζωή τους έτοιμο ή στρωμένο. Η Ενηλικίωση είναι, παράλληλα, και το ψηφιδωτό μιας Ελλάδας που, βγαίνοντας από την Κατοχή, προσπαθεί να ορθοποδήσει και να ενηλικιωθεί, είναι όμως και ένα δείγμα ωρίμανσης της γραφής του Καζαντζή, που ενηλικιώνεται, τρόπον τινά, συγγραφικά.

«Καταστροφές» (Υάκινθος, 1987)

Μετά τη συλλογή διηγημάτων Ενηλικίωση θα ακολουθήσουν Οι πρωταγωνιστές (Ύψιλον, 1983). Πρόκειται για δύο εκτενή αφηγήματα με τα οποία ο Καζαντζής «επιχειρεί μια σατιρική, σε πολλά εκφραστικά επίπεδα, αντιμετώπιση ατομικών περιπτώσεων, που καθώς εντάσσονται σ’ ένα μύθο, καταγράφουν μιαν εποχή βιωμένη από τον ίδιο τον συγγραφέα και καθοριστική για τη διαμόρφωσή του», όπως σημειώνεται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. Των Πρωταγωνιστών έπεται το αφήγημα Μια μέρα με τον Σκαρίμπα (Στιγμή, 1985). Για το βιβλίο αυτό σημειώνει, μεταξύ άλλων, ο Βασίλης Καραβίτης (1934-2016, ποιητής και τακτικός συνεργάτης της «Διαγωνίου»): «Με το πρόσχημα της βιογραφικής καταγραφής μιας μέρας του Σκαρίμπα, ο Καζαντζής, έχοντας ανακαλύψει στο πρόσωπο και στο βίο του Σκαρίμπα την ιδανική περσόνα του, ξετυλίγει μέσ’ απ’ τις ανακαλούμενες ιδιοτυπίες και την ακόρεστη πυρετική αυτοανάλωση του Σκαρίμπα τις δικές του έμμονες ιδέες, που διατρέχουν και διαποτίζουν όλο το δικό του προηγούμενο έργο».

Για να φτάσουμε στο 1987 και στις Καταστροφές (Υάκινθος). Το βιβλίο αυτό είναι ενδεικτικό της «στροφής» στην πεζογραφία του Τόλη Καζαντζή. Με αυτά τα έξι μόλις διηγήματα ο συγγραφέας δείχνει να απομακρύνεται από τη λογοτεχνία της κατοχικής και μετακατοχικής Θεσσαλονίκης, και συμβιβασμένος κάπως με τις ανάγκες της εποχής (μεταπολίτευση, σοσιαλιστική κυβέρνηση, λογοτεχνία του ιδιωτικού οράματος κτλ.) γίνεται πιο προσωπικός και, παράλληλα, πιο δηκτικός με φαινόμενα που μολύνουν τον χώρο των πνευματικών ανθρώπων και των διανοουμένων. Ας δούμε συνοπτικά τα έξι διηγήματα της συλλογής:

Στο πρώτο διήγημα «Παραλειπόμενα της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» έχουμε ένα σατιρικό κείμενο για όσους καρπώνονται εκ τους ασφαλούς λογοτεχνικές δάφνες σ’ αυτόν τον τόπο –από τη Γενιά του ’30 μέχρι τη γενιά του Πολυτεχνείου– και φωτογραφίζονται ανέμελα, απροκάλυπτα και ανενδοίαστα. Έντονος αυτοσαρκασμός, στο τέλος, από μεριάς του συγγραφέα που επιθυμεί κι αυτός να φωτογραφηθεί με φόντο τα αποχωρητήρια του Λευκού Πύργου, αγωνιώντας για την τύχη της λογοτεχνίας.

Στο επόμενο διήγημα «Βιβλιοκριτικές ασκήσεις» έχουμε μια κριτική (παραπέμπει ως προς το ύφος της σε Σκαρίμπα) για το βιβλίο του Αντώνη Τζαρίδη Κυνάγγιχτα. Το κείμενο βασίζεται στην αντιστροφή του νοήματος της φράσης πως «στην Ελλάδα ό,τι δηλώσεις είσαι» (τη διέσωσε ο Γιάννης Τσαρούχης) και στη μετατροπή της πως «είσαι εκείνο που θ’ αποφασίσουν τελικά να δηλώσουν για σένα και το έργο σου οι άλλοι».

Τρίτο διήγημα «Η προετοιμασία», όπου ο αφηγητής-συγγραφέας προσπαθεί να επιμεληθεί μια ικανοποιητική (υποφερτή) σκηνογραφία του σπιτιού του αναμένοντας ένα τηλεοπτικό συνεργείο για τις ανάγκες κάποιου αφιερώματος. Με σχολαστική λεπτομέρεια προσπαθεί να οργανώσει το παραμικρό, όμως η συνέντευξη ακυρώνεται λόγω βλάβης της φορητής κάμερας. Χιούμορ, αυτοσαρκασμός και καταγραφή της φτήνιας και της ρηχότητας του πνευματικού χώρου του τόπου μας.

Ίδιο σχεδόν μοτίβο με το προηγούμενο διήγημα έχει και «Η συνέντευξη». Η άρνηση του αφηγητή-συγγραφέα σε μια τηλεοπτική πρόταση υπευθύνου πολιτιστικής τηλεοπτικής εκπομπής, τον στυλώνει και τον στερεώνει σε επίπεδο αυτογνωσίας. Εντυπωσιάζει ο τρόπος γραφής του διηγήματος, που αποκαλύπτει, ξανά, την κούφια δημοσιότητα ανάξιων ανθρώπων στα μέσα ενημέρωσης.

Πέμπτο διήγημα «Η γκαζόζα». Ο αφηγητής, μικρό παιδί, πηγαίνει με τον πατέρα του σε μια ταβέρνα και γίνεται, άθελά του, μάρτυρας μιας, θεατρικού τύπου, παρεξήγησης μεταξύ των μελών μιας παρέας βαρελοφρόνων.

Η συλλογή κλείνει με το διήγημα «Το άγαλμα». Δυο χαμάληδες, ειδικοί στις μεταφορές βαριών αντικειμένων, αναλαμβάνουν τη μεταφορά του αγάλματος του βασιλέως Κωνσταντίνου στην πλατεία Ιωάννου Μεταξά, στο Βαρδάρι. Η μεταφορά γίνεται χωρίς φθορές και ζημίες, όμως το αποτέλεσμα κρίνεται «καταστροφικό».

Από τις συλλογικές μνήμες του κατοχικού και μετακατοχικού τραύματος οδηγείται, πλέον, σε πιο προσωπικές και ιδιωτικές στιγμές, πάντα όμως διατηρώντας στο έπακρο την πλούσια, χυμώδη, λαϊκή γλώσσα του...

Ο Καζαντζής στις Καταστροφές του δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ομφαλοσκόπος ή ναρκισσευόμενος στη γραφή του, γιατί τον σώζει, πέρα από τη χειμαρρώδη και απολαυστική του αφήγηση, κι εκείνη η τάση του να σαρκάζει και να σαρκάζεται, κρίνοντας με κριτήρια αυστηρά –εκτός των άλλων– και τον ίδιο του τον εαυτό. Η λογοτεχνική του μεταστροφή (αν μπορώ να το εκφράσω έτσι), συμβαδίζει με τη μεταστροφή της εποχής, των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτιστικών αλλαγών, αλλά και της ίδιας της λογοτεχνίας. Από τις συλλογικές μνήμες του κατοχικού και μετακατοχικού τραύματος οδηγείται, πλέον, σε πιο προσωπικές και ιδιωτικές στιγμές, πάντα όμως διατηρώντας στο έπακρο την πλούσια, χυμώδη, λαϊκή γλώσσα του και το υψηλό του γλωσσικό αισθητήριο.

«Το τελευταίο καταφύγιο» (Νεφέλη, 1989)

Κυρίαρχο στοιχείο των διηγημάτων της συλλογής Το τελευταίο καταφύγιο είναι και πάλι η μνήμη. Τα βιώματα, οι αναμνήσεις και οι εμπειρίες του Καζαντζή δεν έχουν, βέβαια, την αμεσότητα και τη βαρύτητα των δύο πρώτων του βιβλίων, τώρα ο συγγραφέας βλέπει και αντιμετωπίζει από απόσταση τα γεγονότα του παρελθόντος, η μνήμη τα επεξεργάζεται και τα αναλύει διεξοδικά στο πνευματικό του εργαστήριο, παρελθόν και παρόν συγκλίνουν, και έτσι προκύπτουν οι νέες ιστορίες. Το παράδοξο μ’ αυτή τη συλλογή είναι πως τον τίτλο τής έδωσε το πρώτο διήγημα «Το τελευταίο καταφύγιο», που ως ύφος και γραφή θυμίζει το ύφος και τη γραφή των διηγημάτων των Καταστροφών, ένα κείμενο εσωτερικής δράσης και υπαρξιακής αγωνίας του αφηγητή που όμως, κατά τη γνώμη μου, δεν είναι από τις καλύτερες στιγμές αυτού του βιβλίου.

Απεναντίας, το δεύτερο διήγημα «Η Δροσούλα», που μάλλον είναι το αρτιότερο της συλλογής, κερδίζει τον αναγνώστη με την αμεσότητα της γραφής του και το δυνατό του θέμα. Εδώ γίνεται αναφορά στον Μήτσο τον Σιδέρη, γείτονα του αφηγητή, που είχε το σπίτι του κολλητά στα «Κούτσουρα του Δαλαμάγκα». Θίγεται το σβήσιμο και το ξεθύμασμα των ρεμπετών της Θεσσαλονίκης, μετά την κάθοδο του Τσιτσάνη στην Αθήνα, και η μετεξέλιξη των «Κούτσουρων» σε μαγαζί πολυτελείας. Ο ίδιος ο Δαλαμάγκας κατάντησε στα γεράματά του να ζει σε φτωχοκομείο της Σταυρούπολης, δίπλα στο ψυχιατρείο «Λεμπέτ». Κατά τον Καζαντζή, οι δοσίλογοι της Κατοχής βαφτίστηκαν στους μετέπειτα «Σωτήρες» του έθνους. Οι συνεργάτες των Γερμανών μετεξελίχτηκαν σε κυνικούς εργολάβους, που «κατατρέχοντας τη γραφικότητα» για να θυμηθούμε και τον Χριστιανόπουλο, υπέγραψαν το έγκλημα της αντιπαροχής. Στο διήγημα αποτυπώνεται η πικρία του συγγραφέα για τη «γενιά της αντιπαροχής», που έχασε την ανθρωπιά της. Η ζωή του Μήτσου Σιδέρη μέχρι το ψυχορράγημά του συμβαδίζει με το ψυχορράγημα της παλιάς γειτονιάς, της αξιοπρέπειας και των αχάλαστων από την ευμάρεια ανθρώπων. Ας δούμε, τώρα, εν συντομία και τα υπόλοιπα διηγήματα της συλλογής:

«Η αριθμητική των λέξεων» είναι διήγημα για τις «άτακτες και αρσίζικες λέξεις» που ξυπνούν μνήμες, γεγονότα, ήχους, χρώματα κι ευωδιές της παλιάς Θεσσαλονίκης.

Το «Πες μου» είναι η αναπόληση μιας φιλίας του αφηγητή από τον στρατό αλλά και της θλίψης που εκείνη του έδωσε.

Το διήγημα «Αγία Σοφία η Δεύτερη» είναι μια κατοχική μνήμη για περιφορά επιταφίου στην Αγία Σοφία, όμως εδώ γίνεται αναφορά και στην πυρκαγιά του 1917, που σαν από θαύμα σταμάτησε στην εκκλησία της Θεσσαλονίκης, αλλά και σε άλλες παιδικές μνήμες. Κείμενο που θυμίζει έντονα Γιώργο Ιωάννου.

Στο «Αχ, και να ξανάρχονταν» έχουμε μια τραυματική κατοχική μνήμη του αφηγητή από τα Χριστούγεννα του 1943. Ο αφηγητής ακόμη αισθάνεται τύψεις, που, τότε, εξάχρονο παιδί, δεν μπόρεσε να σώσει έναν άνδρα από τα πολυβόλα των Γερμανών, βάζοντάς τον στο σπίτι του.

Στο «Οδοιπορικό Γαλήνης» η μία μνήμη γεννά την άλλη. Πρόκειται για εξομολογητικό διήγημα και αφορά την περιπέτεια του αφηγητή όταν, παλιά, είχε διοριστεί ως δικαστικός αντιπρόσωπος στο χωριό Γαλήνη – η ονομασία του χωριού αποκτά ειρωνική σημασία σε σχέση με τα γεγονότα. Το διήγημα μού έφερε στον νου το μυθιστόρημα του Ίταλο Καλβίνο Η μέρα ενός εκλογικού αντιπροσώπου (μτφρ. Μάνος Ματσαγγάνης, εκδ. Κριτική), ένα βιβλίο που γράφτηκε από τον Ιταλό συγγραφέα το 1963.

Τέλος, το διήγημα «Το κυνήγι του θησαυρού»: Ένας ασήμαντος και φοβισμένος άνθρωπος διακατέχεται από την έμμονη ιδέα της κλοπής ενός πίνακα από πολιτιστικό σύλλογο, μια ιδέα που τον οδηγεί τελικώς στη γελοιοποίηση και στον αυτοοικτιρμό.

Ο Καζαντζής, στη μέση πλέον ηλικία, θυμάται, νοσταλγεί, συγκρίνει το άχαρο παρόν με το παρελθόν, βρίσκοντας τον συνδετικό κρίκο στον χρόνο για να αντέξει μια πραγματικότητα που δεν την εγκρίνει και συχνά του προκαλεί θυμό.

Η μνήμη, λοιπόν, κυρίαρχη, πρωτοστατεί στα περισσότερα διηγήματα της συλλογής. Ο Καζαντζής, στη μέση πλέον ηλικία, θυμάται, νοσταλγεί, συγκρίνει το άχαρο παρόν με το παρελθόν, βρίσκοντας τον συνδετικό κρίκο στον χρόνο για να αντέξει μια πραγματικότητα που δεν την εγκρίνει και συχνά του προκαλεί θυμό. Όπου είναι λιτός και εξομολογητικός κερδίζει και συγκινεί τον αναγνώστη, ενώ όπου φλυαρεί κάνοντας κατάχρηση λεκτικών στολιδιών (ιδίως επιθέτων) ή ένα είδος επίδειξης της γλωσσικής του επάρκειας νομίζω πως αδικεί το ταλέντο του και τις ικανότητές του.

«Ματαιότης ματαιοτήτων» (Νεφέλη, 1994)

Το κύκνειο άσμα του Καζαντζή, αναφορικά με την πεζογραφία του, είναι ένα βιβλίο που δεν πρόλαβε να το δει τυπωμένο, αφού ο συγγραφέας έφυγε από τη ζωή το 1991, ενώ αυτό εκδόθηκε το 1994. Μιλάμε για τη συλλογή διηγημάτων Ματαιότης ματαιοτήτων (Νεφέλη, 1994), της οποίας τη συνολική φροντίδα είχε η Φανή Κισκήρα-Καζαντζή. Η ίδια αναφέρει χαρακτηριστικά στον σύντομο πρόλογό της:

«Η έκδοση εκπληρώνει την επιθυμία του συγγραφέα να δημοσιευτούν αυτά τα διηγήματα. Βέβαια δεν μπορούμε να ξέρουμε ποια θα ήταν η τελική σύνθεση αυτού του τόμου αν τον είχε φροντίσει ο ίδιος, εφόσον μάλιστα υπάρχουν στα χειρόγραφά του κι άλλα διηγήματα, σε αποσπασματική μορφή».

Στην τελευταία αυτή συλλογή ο συγγραφέας συνειρμικά, αλλά πάντα με συνέπεια στο ρεαλιστικό αφηγηματικό του πλαίσιο, «πετάγεται» από τη μια μνήμη στην άλλη. Περιγράφει με χιούμορ τη σκηνή όπου η θεία του Ασπασία είναι στο φέρετρο, στο διαμέρισμά της, ενώ γύρω της διαδραματίζονται κωμικοτραγικές συζητήσεις και ευτράπελες καταστάσεις. Το διήγημα αναδίδει άρωμα παλιάς γειτονιάς και παλιάς Θεσσαλονίκης.

Στο διήγημα «Ο πονόδοντος», ο αφηγητής, που έχει όπως μας λέει, κακή στοματική υγιεινή, έχει δυο τραυματικές εμπειρίες από πονόδοντους και οδοντογιατρούς. Όταν ένα βράδυ, σε μεγάλη ηλικία, τον ξαναπιάνει πονόδοντος, ανακουφίζεται ως εκ θαύματος, όταν γίνεται ακροατής μιας ερωτικής συνεύρεσης ενός κοριτσιού μ’ έναν ραδιοπειρατή, που, κατά λάθος, είχε ξεχάσει ανοιχτό τον πομπό του.

Ακολουθεί «Ο εξάδελφος Γιωργάκης». Ηθογραφικό διήγημα παλιάς κοπής για τον εξάδελφο μιας οικογένειας της Θεσσαλονίκης, που βγάζει αληθινή στο έπακρο τη ρήση του Αϊνστάιν πως «μόνο δύο πράγματα είναι άπειρα, το σύμπαν και η ανθρώπινη βλακεία, και δεν είμαι σίγουρος για το πρώτο».

Το «Αύριο» είναι μια τραυματική παιδική μνήμη για ένα κοριτσάκι, τη Βέτα, που έμενε στη «Μέριμνα του παιδιού» και με το οποίο ο αφηγητής ένιωθε δεμένος.

Στο διήγημα «Η επέτειος» έχουμε μνήμη του πατέρα του αφηγητή για τα γεγονότα του 1913, όταν και δολοφονήθηκε ο βασιλιάς Γεώργιος από τον αναρχικό Αλέξανδρο Σχοινά. Η κίνηση ενός αντισυνταγματάρχη να κόψει το αυτί του πεθαμένου Σχοινά, δικαιώνει περίτρανα τον στίχο του Μανόλη Αναγνωστάκη: «Κανένας πόλεμος δεν τέλειωσε ποτέ».

Επόμενο διήγημα «Το ράδιο»: Η ζαβολιά που κάνει ο αφηγητής, που ήταν παιδάκι, ν’ ανοιγοκλείνει κάθε τόσο το καινούριο ράδιο του σπιτιού, φουντώνει διαφωνίες των παππούδων του, που φτάνουν να ξύνουν παλιές οικογενειακές πληγές.

Στο διήγημα «Τα λασπωμένα παπούτσια» –που αν και ανέκδοτο και σε όχι ολοκληρωμένη μορφή, πιστεύω πως είναι το καλύτερο της συλλογής–, ο αφηγητής βρίσκεται σε πολυτελέστατο ξενοδοχείο με λασπωμένα παπούτσια, γεγονός που κάνει τους τσίλικους υπαλλήλους να τον αντιμετωπίζουν με αγένεια και υπεροψία. Μόλις όμως συναντά στο μπαρ έναν καλοντυμένο, πλούσιο, πρώην συμμαθητή του και τα λένε, η συμπεριφορά των υπαλλήλων αλλάζει και του φέρονται ευγενικά. Ενδιαφέρον το σημείο της ιστορίας που ο αφηγητής, συνειρμικά, μας μιλά για μια αγγλοσαξονική ταινία που παλιά τον είχε επηρεάσει, για να επανέλθει μετά, σε πραγματικό χρόνο, στο πολυτελές ξενοδοχείο, όπου διαδραματίζεται το γεγονός.

Η συλλογή κλείνει με «Το άτυχο διήγημα» (κι αυτό ανέκδοτο διήγημα, που η γραφή του είχε σταματήσει σε πρώτο στάδιο). Η εμφάνιση, μετά από 30 χρόνια, ενός συμμαθητή από το γυμνάσιο στη ζωή του αφηγητή, κάνει τον τελευταίο να ελπίζει βάσιμα σ’ ένα διήγημα που θα γράψει για κείνον. Όμως ο Αντώνης –έτσι λένε τον παλιό συμμαθητή– αποδεικνύεται κατώτερος των περιστάσεων στην τηλεφωνική τους επικοινωνία, και δεν του βγαίνει του αφηγητή το επιθυμητό διήγημα.

Ο Καζαντζής, στα πρώτα του βιβλία, ξεκίνησε με συνέπεια σ’ αυτό που ο Ζήρας αναφέρει ως «αναπαραστατικό ρεαλισμό», όμως σταδιακά, βιβλίο με το βιβλίο, η συνειρμική γραφή κυριαρχεί στα έργα του...

Συνοψίζοντας

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο συγγραφέας με τον οποίο έχει περισσότερη συνάφεια ο Τόλης Καζαντζής είναι ο Γιώργος Ιωάννου. Τους ενώνουν η περιπλάνηση στη Θεσσαλονίκη, οι λαϊκοί και αχάλαστοι χαρακτήρες που επιλέγουν και οι δυο τους για ήρωες, η αναφορά τους στους Εβραίους της παλιάς πόλης αλλά και τα καυστικά (κάποιες φορές οργισμένα) σχόλια και των δύο για τους κενούς και φαντασμένους πνευματικούς ανθρώπους και διανοούμενους του χώρου. Επίσης και οι δυο τους έφυγαν από τη ζωή σε σχετικά μικρή ηλικία (ο Ιωάννου 58 ετών, ο Καζαντζής μόλις 53), έχοντας ακόμη πολλά να δώσουν στον χώρο της λογοτεχνίας.

Ο Καζαντζής, στα πρώτα του βιβλία, ξεκίνησε με συνέπεια σ’ αυτό που ο Ζήρας αναφέρει ως «αναπαραστατικό ρεαλισμό» [1], όμως σταδιακά, βιβλίο με το βιβλίο, η συνειρμική γραφή κυριαρχεί στα έργα του κι έτσι τον κάνει να συγγενεύει σε ύφος με συγγραφείς της συνειρμικής ροής, όπως τον Τόλη Νικηφόρου και την Κέντρου-Αγαθοπούλου. Τα βιβλία του αναδίδουν μια ιδιαίτερη νοσταλγία δίχως να γίνονται γλυκερά, και διαβάζονται ευχάριστα μέχρι και σήμερα. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο μυθιστορηματικής βιογραφίας, το 1986.

1. Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 970, λήμμα Καζαντζής, Τόλης

^＊ Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή διηγημάτων «Η εγγύτητα των πραγμάτων», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νησίδες.