dokimio koutsourelis

Σκέψεις και σημειώσεις για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον του ελληνικού δοκιμίου.

Του Κώστα Κουτσουρέλη

1. Υπήρξε δοκιμιακός λόγος προ δοκιμίου; Πατέρας του όρου θεωρείται ο Μισέλ ντε Μονταίν τον 16ο αιώνα, αλλά αν δεν δεχόμαστε την ιδέα ότι οι λέξεις γεννούν τα πράγματα, υπάρχουν όντως κείμενα ικανά να διεκδικήσουν τον τίτλο και πριν την επίσημη καθιέρωσή του, δοκίμια avant la lettre. Έντεχνος λόγος, στοχαστική διάθεση, ύφος προσωπικό, μη μυθοπλαστικό περιεχόμενο, τάση προς διδαχή, και τα πέντε αυτά κύρια γνωρίσματα που γενικά αποδίδονται στο δοκίμιο συνδυασμένα είναι προφανές ότι απαντούν σε μεγάλα κείμενα της ευρωπαϊκής παράδοσης πολύ πριν από την Αναγέννηση. Οι διάλογοι του Πλάτωνα ή του Πλουτάρχου, οι λόγοι του Δημοσθένη ή του Κικέρωνα, οι επιστολές του Παύλου ή του Αβελάρδου είναι τέτοια, avant la lettre δοκίμια. Αρκεί να διαβάσει κανείς τον λόγο Προς τους νέους, για τα ελληνικά γράμματα, του Μεγάλου Βασιλείου για να διαπιστώσει σε ποια παράδοση πατάει ο πυργοδεσπότης της Δορδόνης. Ειδικά η τάση της δοκιμιογραφίας προς τη διδαχή τη φέρνει στη γειτονιά της διδακτικής λογοτεχνίας: τι άλλο είναι το Περί της φύσεως των πραγμάτων του Λουκρήτιου αν όχι φιλοσοφικό δοκίμιο;

2. Υπάρχει δοκιμιακός λόγος εκτός δοκιμίου; Ο αναγνώστης των μυθιστορημάτων του Μίλαν Κούντερα, ο αναγνώστης των ποιημάτων του Φίλιπ Λάρκιν γνωρίζει πως ναι. Ο Τολστόι ή ο Μπαλζάκ ποικίλλουν με δεκάδες σελίδες δοκιμιακού τύπου στοχασμών τα βιβλία τους και ο Αλεξάντερ Πόουπ τιτλοφορεί ένα από τα σημαντικότερα ποιήματά του «δοκίμιο»: Essay on man. Όπως ακριβώς ο Παπαδιαμάντης θεωρείται, και δικαίως, ποιητής παρότι δεν γράφει λυρική ποίηση, έτσι και μερικοί από τους σημαντικότερους δοκιμιογράφους μας θα πρέπει να αναζητηθούν εκτός του χώρου της συνήθους δοκιμιογραφίας. 

Όπως ακριβώς ο Παπαδιαμάντης θεωρείται, και δικαίως, ποιητής παρότι δεν γράφει λυρική ποίηση, έτσι και μερικοί από τους σημαντικότερους δοκιμιογράφους μας θα πρέπει να αναζητηθούν εκτός του χώρου της συνήθους δοκιμιογραφίας.

3. Ο προσδιορισμός «λογοτεχνικό» πριν απ’ τη λέξη δοκίμιο εξυπονοεί προφανώς ότι πέραν του λογοτεχνικού υπάρχει και ένα άλλο δοκίμιο, χωρίς ιδιάζουσα ή σημαντική λογοτεχνική ποιότητα: το επιστημονικό, ιστορικό, φιλοσοφικό ή άλλο δοκίμιο. Η διάκριση των δύο δεν είναι εύκολη. Πράγμα που εξηγεί ίσως γιατί οι περισσότεροι δοκιμιογράφοι πατούν σε δύο βάρκες, μεταξύ αναφορικού περιεχομένου και έντεχνου λόγου. Αν δεν αποδειχθούν καλοί ισορροπιστές, ανά πάσα στιγμή κινδυνεύουν να πέσουν στο νερό.

4. Η νεώτερη ελληνική δοκιμιογραφία έχει στις απαρχές τον άνθρωπο που θεμελιώνει και τη νεώτερη ελληνική ποίηση: τον Διονύσιο Σολωμό. Ωστόσο και ο προηγηθείς Νεοελληνικός Διαφωτισμός έχει να επιδείξει έργα σημαντικά: η Απολογία του Μοισιόδακος λ.χ. έχει δοκιμιακές αρετές, όπως και ένια κείμενα του Κοραή, του Βηλαρά, του Βούλγαρη, του Ανθρακίτη. Ο σολωμικός Διάλογος όμως είναι το πρώτο κλασικό δοκίμιο της λογοτεχνίας μας, για καιρό ίσως το μόνο. Γενικά η σχέση του δοκιμίου προς τον λυρισμό είναι ιδιαίτερα στενή, στενότερη από την ανάλογη σχέση του δοκιμίου προς την αφήγηση και το δράμα. Πολλοί σημαντικοί δοκιμιογράφοι μας ή είναι και οι ίδιοι ποιητές ή γράφουν για την ποίηση. Και εκτός Ελλάδος, οι μεγάλοι ποιητές που είναι και μεγάλοι δοκιμιογράφοι είναι λεγεώνα: Πωλ Βαλερύ, Τ. Σ. Έλιοτ, Οκτάβιο Πας, Όσιπ Μαντελστάμ, Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, για να μείνω σε μερικά μόνο ονόματα.

5. Δοκίμιο που δεν θέλγει και δεν πείθει την ίδια στιγμή, δεν μπορεί να υπάρξει, όμως η δοσολογία των δύο αυτών συστατικών του, της θέλξης και της πειθούς, ποικίλλει. Υπάρχει δοκιμιογραφία πρωτίστως αποδεικτική, βασιζόμενη στη δύναμη του επιχειρήματος και την αναλυτική οξυδέρκεια του συγγραφέα. Υπάρχει και δοκιμιογραφία εκφραστική, που γοητεύει χάρη στη δύναμη της γλώσσας και την υποβλητικότητα του ύφους κυρίως. Ο πρώτος Παπαγιώργης με αυτή την έννοια είναι δοκιμιογράφος κυρίως εκφραστικός, ο Κονδύλης αντίθετα, όπου δοκιμιογραφεί, αποδεικτικός. Ο Δημαράς ξεκινά ως δοκιμιογράφος εκφραστικός με το Δοκίμιο για την ποίηση, εξελίσσεται όμως σε δοκιμιογράφο αποδεικτικό στην συνέχεια. Ο Σεφέρης και ο Λορεντζάτος είναι συγγραφείς εκφραστικοί, το ύφος στα δοκίμιά τους πρωταγωνιστεί. Αλλά και μονόπλευροι, η altera pars σπανίως μετράει στις αναπτύξεις τους, αν δεν παραθεωρείται κιόλας εκ προοιμίου. Ο Παλαμάς, αντίθετα, στο καλύτερο κομμάτι του κριτικού του έργου είναι περιεκτικά αποδεικτικός, η γνώμη του είναι θεμελιωμένη πάνω σε μια εντυπωσιακή, και έκτοτε ανεπανάληπτη στα καθ’ ημάς, εποπτεία της αισθητικής γραμματείας των αιώνων. Πίσω του έχει την παράδοση ενός Πολυλά και ενός Καλοσγούρου. Ο Παπαϊωάννου και ο Τσάτσος νοιάζονται ιδιαίτερα για τη συνοχή των επιχειρημάτων τους, ο Καπετανάκης, ο Σαραντάρης, ο Κανελλόπουλος, ο Μαλεβίτσης λιγότερο, ο Ράμφος, ο Γιανναράς, ο Λεμπέσης συχνά ρίχνουν το βάρος τους στην λάμψη της μεμονωμένης φράσης. Ο Ροΐδης, ο Γαβριηλίδης, ο Ψυχάρης, ο Τερζάκης, ο Θεοτοκάς, ο Ελύτης, ποιος λίγο ποιος πολύ, είναι όλοι τους πάνω απ’ όλα στυλίστες: γητευτές. Ο Γιαννόπουλος και ο Δραγούμης επίσης, αλλά λιγότερο απ’ ό,τι εκ πρώτης όψεως φαίνεται. Με τον Αλεξίου, τον Μαρωνίτη, τον Βαγενά, τον Ζουμπουλάκη συμβαίνει το ανάποδο: ακόμη και τα πιο στεγνά γραψίματά τους είναι όλο ύφος. Ο Κοτζιάς και ο Μπουκάλας είναι εξαίρετα αποδεικτικοί όταν το επιθυμούν, ενίοτε και ο Καψάλης. Ο Ξενόπουλος είναι πειστικά γλαφυρός, ο Άγρας είναι γλαφυρά πειστικός. Ο Καραντώνης είναι και εκφραστικά δυνατός, ο Φώτος Πολίτης ακόμη περισσότερο. Ο Ζαμπέλιος παλινωδεί διαρκώς μεταξύ έκφρασης και ιδέας. Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, ίσως ο κορυφαίος δοκιμιογράφος της νεώτερης γλώσσας μας, ισορροπεί θαυμαστά ανάμεσα τους.

Ο Σεφέρης και ο Λορεντζάτος είναι συγγραφείς εκφραστικοί, το ύφος στα δοκίμιά τους πρωταγωνιστεί. Αλλά και μονόπλευροι, η altera pars σπανίως μετράει στις αναπτύξεις τους, αν δεν παραθεωρείται κιόλας εκ προοιμίου.

6. Γενικά, η ρίζα του νεώτερου ελληνικού δοκιμίου είναι διπλή: από τη μια έχουμε το ιστορικό, από την άλλη το λογοτεχνικό/κριτικό δοκίμιο. Το επιστημονικό δοκίμιο είναι είδος σε έλλειψη, το φιλοσοφικό δοκίμιο είδος εν ανεπαρκεία. Το πολιτικό δοκίμιο, η πολιτική ρητορική πρωτίστως, είναι ελάχιστα προσεγμένο, την (παλαιότερη) εκκλησιαστική ρητορική τη γνωρίζουμε κάπως καλύτερα. Ο απίστευτος πλούτος που κρύβει ο ελληνικός Τύπος των δύο αυτών αιώνων (επιφυλλίδες, χρονογραφήματα, πολεμικές, ταξιδιωτικά, ρεπορτάζ) θα χρειαζόταν συστηματική ανασκαφή ώστε να ξανάρθει στο φως. Αλλά όταν τα δύο τρίτα των άρθρων του Παλαμά παραμένουν ως τώρα αθησαύριστα (ευτυχώς, λόγω των νέων Απάντων, όχι για πολύ ακόμη) σε τι μπορεί να προσδοκά κανείς; Κι από όλα αυτά που εναποτίθενται καθ’ ημέραν στα ψηφιά του διαδικτύου, προώρισται άραγε κάτι αύριο να διασωθεί;

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής. Τελευταίο βιβλίο του η συλλογή δοκιμίων «Τι είναι και τι δεν είναι η ποίηση» (εκδ. Μικρή Άρκτος).

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Πλυντήρια» και εθνικά βαπτιστήρια – Διαβάζοντας τον Γιάννη Ατζακά δίπλα στην Κλερ Κίγκαν

«Πλυντήρια» και εθνικά βαπτιστήρια – Διαβάζοντας τον Γιάννη Ατζακά δίπλα στην Κλερ Κίγκαν

Σκέψεις για τέσσερα βιβλία του Γιάννη Ατζακά με όχημα και γέφυρα τα «Μικρά πράγματα σαν κι αυτά» (μτφρ. Μαρτίνα Ασκητοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο), της Κλερ Κίγκαν. Κεντρική εικόνα: Ο μικρός Φίλιππος Μηλίκας, στην ταινία «Θολός βυθός» της Ελένης Αλεξανδράκη.

Γράφει ο ...

Για έναν νέο ανθρωπισμό – Η επανεφεύρεση του μυθιστορήματος μετά τον μεταμοντερνισμό

Για έναν νέο ανθρωπισμό – Η επανεφεύρεση του μυθιστορήματος μετά τον μεταμοντερνισμό

Σκέψεις για την εξέλιξη του μυθιστορηματικού είδους και της λογοτεχνίας ανά τους αιώνες, καθώς και τη σημερινή θέση της, στην εποχή «μετά» τον μεταμοντερνισμό. Στην κεντρική εικόνα, ο Φρέντρικ Τζέιμσον (Fredric Jameson), θεωρητικός που μελέτησε αναλυτικά τον μεταμοντερνισμό. 

...
Τι είναι το διήγημα της μεταμυθοπλασίας;

Τι είναι το διήγημα της μεταμυθοπλασίας;

Τι είναι το διήγημα της μεταμυθοπλασίας; Μια προσπάθεια ορισμού, κατηγορίες μεταμυθοπλασίας και ενδεικτικά παραδείγματα.

Του Π. Ένιγουεϊ

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και ας μιλήσουμε για τον όρο «μεταμυθοπλασία», που...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025 – Τι θα δούμε σήμερα, Πέμπτη 19 Ιουνίου

Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025 – Τι θα δούμε σήμερα, Πέμπτη 19 Ιουνίου

Με εννέα εκδηλώσεις για την Πέμπτη 19 Ιουνίου συνεχίζεται το Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία εν Αθήναις) 2025, φτάνοντας ως τη Θεσσαλονίκη και την Κύπρο. Κεντρική εικόνα: Η Εστέρ Πανιάγουα (Esther Paniagua).

Επιμέλεια: Book Press

...
«Tempo perso» της Κούλας Αδαλόγλου (κριτική) – Σε πορεία κάθαρσης

«Tempo perso» της Κούλας Αδαλόγλου (κριτική) – Σε πορεία κάθαρσης

Για την ποιητική συλλογή της Κούλας Αδαλόγλου «Tempo perso» (εκδ. Σαιξπηρικόν).

Γράφει ο Δημήτρης Μπαλτάς

...

«Ποιος θα της το πει;» του Αλέξανδρου Σταυρόπουλου (κριτική) – Όταν η Χιονάτη παίρνει τα ηνία του παραμυθιού

«Ποιος θα της το πει;» του Αλέξανδρου Σταυρόπουλου (κριτική) – Όταν η Χιονάτη παίρνει τα ηνία του παραμυθιού

Για την παράσταση «Ποιος θα της το πει;» του Αλέξανδρου Σταυρόπουλου στην Πειραιώς 260, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Προχθές είδα τη χορογραφία «Ποιος θα της το πει;» του Αλέξανδρου Σταυρόπ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ