diktatoria glossa kentriki 4

Τη στενή σχέση της ιδεολογίας της δικτατορίας της 21ης Απριλίου με μια αρχαΐζουσα εκδοχή της γλώσσας, που προσπάθησε το καθεστώς να επιβάλλει, εξετάζει η διδάκτωρ φιλολογίας Μαρία Μποντίλα. Για την επιχειρηματολογία της χρησιμοποιεί τις τρεις εκδόσεις του τόμου «Εθνική Γλώσσα», τα οκτώ τεύχη του περιοδικού «ήΣυνέχεια», καθώς και ένα κείμενο του George Steiner για τη γλώσσα με τίτλο «Το κούφιο θαύμα» σε μετάφραση Ρόδη Ρούφου.

Της Μαρίας Μποντίλα

Η βίαιη πολιτειακή αλλαγή που η χούντα των συνταγματαρχών επέβαλε στην Ελλάδα επηρέασε, όπως είναι αναμενόμενο, και τον χώρο της εκπαίδευσης, από τη στιγμή που ο κύριος μηχανισμός παραγωγής και αναπαραγωγής του αξιακού συστήματος μιας κοινωνίας είναι το εκπαιδευτικό της σύστημα, το οποίο η εκάστοτε εξουσία το χρησιμοποιεί εργαλειακά για να επιβάλλει την ιδεολογική της ηγεμονία.

Η γλώσσα, συνδεδεμένη άμεσα από την εποχή του Διαφωτισμού ακόμη με την ύπαρξη του έθνους και της εθνικής ταυτότητας, απασχόλησε από την πρώτη στιγμή τους συνταγματάρχες. Το καθεστώς της 21ης Απριλίου ακύρωσε τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του 1964 μόλις κατέλαβε την εξουσία. Άλλαξε τους στόχους της εκπαίδευσης, κατήργησε μαθήματα, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και το Ακαδημαϊκό Απολυτήριο, καθόρισε εκ νέου τα έτη της υποχρεωτικής φοίτησης, θεσμοθέτησε το Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας, αλλά όσον αφορά στο θέμα της διδασκαλίας της γλώσσας η πολιτική του υπήρξε μετριοπαθής. Με τον Α.Ν. 129/1967 καθόριζε ότι στις τρεις πρώτες τάξεις του Δημοτικού Σχολείου θα διδάσκεται η μητρική γλώσσα και στις υπόλοιπες τάξεις του Δημοτικού, στο Γυμνάσιο, στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και στις ανώτερες σχολές θα διδάσκεται η απλή καθαρεύουσα, «ως η επίσημος γλώσσα του Κράτους». Στο Γυμνάσιο επιπλέον θα διδάσκεται και «η γραμματική και η σύνταξις της αττικής διαλέκτου». 

Στο Σύνταγμα του 1968 όπως και του 1973, στο άρθρο 6, οριζόταν: «Επίσημος γλώσσα του κράτους και της εκπαιδεύσεως είναι εκείνη, εις την οποίαν συντάσσονται το Σύνταγμα και τα κείμενα της ελληνικής νομοθεσίας». Η απριλιανή δικτατορία μετά από μεγάλη και διεξοδική συζήτηση που προηγήθηκε της ψήφισης του Συντάγματος, απέφυγε να ορίσει ρητά στο Σύνταγμα το είδος της επίσημης γλώσσας, φοβούμενη μήπως, αν οριστεί η καθαρεύουσα, θα έβγαινε η δημοτική εκτός νόμου με κίνδυνο, σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του υπουργού Παιδείας Θ. Παπακωνσταντίνου, «να την αφήσωμεν εις τον κομμουνισμόν, να τους την παραχωρήσωμεν» (Πρακτικά συζητήσεων επί του Συντάγματος 1968). Την ίδια άποψη είχε υποστηρίξει σε συνέντευξή του και ο Ιωάννης Μεταξάς το 1936.

Η απριλιανή δικτατορία απέφυγε να ορίσει ρητά στο Σύνταγμα το είδος της επίσημης γλώσσας, φοβούμενη μήπως, αν οριστεί η καθαρεύουσα, θα έβγαινε η δημοτική εκτός νόμου με κίνδυνο, σύμφωνα με την επιχειρηματολογία του υπουργού Παιδείας Θ. Παπακωνσταντίνου, «να την αφήσωμεν εις τον κομμουνισμόν, να τους την παραχωρήσωμεν».

Το απριλιανό καθεστώς δίσταζε να ταχθεί ανοικτά κατά της δημοτικής γιατί είχε αντιληφθεί ότι μετά από τη μεταρρύθμιση του 1964, η οποία καθιέρωσε τη δημοτική ως γλώσσα της εκπαίδευσης, οι συνθήκες είχαν αλλάξει. Η δημοτική είχε αρχίσει να καταξιώνεται στις συνειδήσεις των περισσοτέρων Ελλήνων και γνώριζαν επίσης καλά ότι το καθεστώς που επέβαλαν δεν είχε αποκτήσει λαϊκό έρεισμα. Μπορούσαν, με μικρές παραχωρήσεις, να πετύχουν πιο εύκολα το σκοπό τους. Για τον λόγο αυτόν το 1970 η χούντα με το Ν.Δ. 651 επέκτεινε τη διδασκαλία της Δημοτικής σε ακόμη μία τάξη του Δημοτικού και το 1971 σε όλο το δημοτικό.  

Το 1970 επίσης, για να στηρίξει την εθνική οικονομία, στράφηκε προς την Τεχνικοεπαγγελματική Εκπαίδευση και ίδρυσε τα ΚΑΤΕΕ και το 1971 τις Μέσες Τεχνικοεπαγγελματικές Σχολές. Στο πλαίσιο αυτό η δημοτική κερδίζει ακόμη περισσότερο έδαφος, λόγω της κοινωνικής και οικονομικής προέλευσης των φοιτώντων. 

«Εθνική γλώσσα»

Μέσα στους κόλπους των χουντικών και φιλοχουντικών δεν συμφωνούσαν όλοι με τις γλωσσικές θέσεις της κυβέρνησης και με την ημινομιμοποίηση της δημοτικής στον χώρο της εκπαίδευσης. Για τον λόγο αυτόν μάλλον, στο καινούριο πλαίσιο που δημιουργήθηκε, πάρθηκε η απόφαση για τη συγγραφή ενός βιβλίου που τιτλοφορείται Εθνική Γλώσσα και το οποίο έχει αναλάβει την υπεράσπισή της. Η πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου έγινε το 1972, εκτείνεται σε 60 σελίδες και είναι έκδοση του Αρχηγείου των Ενόπλων Δυνάμεων. Τον επόμενο χρόνο ακολούθησαν δύο επανεκδόσεις του βελτιωμένες και επαυξημένες. Ο αριθμός των σελίδων στις εκδόσεις αυτές ανέρχεται στις 160. Το βιβλίο μοιράστηκε στα σχολεία, τα πανεπιστήμια και στις δημόσιες υπηρεσίες, παρόλο που η επίσημη θέση της Κυβέρνησης, όσον αφορά τη γλώσσα, διέφερε.

Παρατηρείται μια φανερή περιφρόνηση για τον αγράμματο λαό, ο οποίος, κατά την άποψη του συγγραφέα, είναι ανίκανος να καταλάβει, να λάβει οποιοδήποτε μέτρο υπέρ της γλώσσας, να πλάσει καινούριες λέξεις. Το μόνο στο οποίο συνεισέφερε ήταν η παραφθορά των λέξεων, εξαιτίας της αγραμματοσύνης του.

Ο συγγραφέας του κειμένου θεωρεί σκόπιμο να θέσει στην αρχή ένα θεωρητικό πλαίσιο επάνω στο οποίο θα στηρίξει όλα του τα επιχειρήματα. Ξεκινάει τη μελέτη του γλωσσικού ζητήματος από τη διευκρίνιση των εννοιών Έθνος και Λαός, και στη συνέχεια αναφέρεται στους δύο σπουδαιότερους όρους που πρέπει να πληροί μια εθνική Γλώσσα:

1ον. Πρέπει να  συνδέεται με το εθνικό παρελθόν και
2ον. Πρέπει να είναι κατανοητή από τον λαό και σε περίπτωση που αυτό δεν συμβαίνει, ο λαός πρέπει να τη διδαχτεί και όχι να την εγκαταλείψει.

Κεντρικός άξονας του βιβλίου είναι η υποστήριξη της ανωτερότητας σε όλους τους τομείς της καθαρεύουσας σε σχέση με τη δημοτική. Καταβάλλεται προσπάθεια να ανασκευαστούν τα επιχειρήματα των δημοτικιστών και να αποδειχτεί η ανεδαφικότητά τους. Γενικά ολόκληρο το βιβλίο παρουσιάζει μια αριστοκρατική αντίληψη για τη γλώσσα. Παρατηρείται μια φανερή περιφρόνηση για τον αγράμματο λαό, ο οποίος, κατά την άποψη του συγγραφέα, είναι ανίκανος να καταλάβει, να λάβει οποιοδήποτε μέτρο υπέρ της γλώσσας, να πλάσει καινούριες λέξεις. Το μόνο στο οποίο συνεισέφερε ήταν η παραφθορά των λέξεων, εξαιτίας της αγραμματοσύνης του. Και ο συγγραφέας δεν περιορίζει τις αρνητικές κρίσεις του μόνο στο επίπεδο της γλώσσας. Συχνά αναφέρεται επιτιμητικά στο επίπεδο του ελληνικού λαού, στον τρόπο που διασκεδάζει, στη μουσική που ακούει, στα δημοτικά τραγούδια που χορεύει. 

Παρατηρείται μια φανερή περιφρόνηση για τον αγράμματο λαό, ο οποίος, κατά την άποψη του συγγραφέα, είναι ανίκανος να καταλάβει, να λάβει οποιοδήποτε μέτρο υπέρ της γλώσσας, να πλάσει καινούριες λέξεις. Το μόνο στο οποίο συνεισέφερε ήταν η παραφθορά των λέξεων, εξαιτίας της αγραμματοσύνης του.

Η καθιέρωση της δημοτικής δεν ήταν ποτέ λαϊκό αίτημα, υποστηρίζει επίσης ο συγγραφέας, παρόλο που γνωρίζει καλά ότι η γλώσσα προσδίδει δύναμη και εξουσία στα άτομα. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα που αναφέρει με τον μπάρμπα Κώστα ο οποίος θαυμάζει τους γραμματιζούμενους, γιατί ο ίδιος δεν καταλαβαίνει τη γλώσσα που μιλάνε. Το αντιθετικό σχήμα της καλλιεργημένης καθαρεύουσας και της ακατέργαστης δημοτικής που προβάλλεται συνεχώς στο κείμενο, της ανώτερης και κατώτερης δηλαδή γλώσσας, παγιδεύει τους ανθρώπους με αποτέλεσμα να προβάλλουν οι ίδιοι την κατωτερότητα της γλώσσας που μιλούν. Το κοινωνικό πρότυπο της γλώσσας οδηγεί κατ’ αυτόν τον τρόπο στην κοινωνική κυριαρχία. Η δημοτική δεν έχει γραμματική, τονίζει συνεχώς ο συγγραφέας. «Η Γραμματική του Τριανταφυλλίδη δεν είναι γραμματική αλλά ένα συνονθύλευμα κανόνων με χιλιάδες εξαιρέσεις ο καθένας τους. Και οι πιο θερμοί υποστηρικτές της, όταν ασχολήθηκαν συστηματικά με αυτήν, το διαπίστωσαν και το ομολόγησαν». 

ethniki glossa 3 ekdoseis
Τα εξώφυλλα των τριών εκδόσεων του βιβλίου Εθνική γλώσσα. Αριστερά η πρώτη έκδοση των 60 σελίδων του 1972 από τις Εκδόσεις του Αρχηγείου των Ενόπλων Δυνάμεων. Στη μέση η «Δευτέρα έκδοσις. Επηυξημένη και Βελτιωμένη» εκδόθηκε έναν χρόνο μετά, το 1973 και αριθμούσε 160 σελίδες. Δεξιά, ο τόμος που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά, το 1973 από τις εκδόσεις «Εταιρεία των Φίλων του Λαού».
 

Η πατρότητα του κειμένου 

Το όνομα του συγγραφέα παραλείπεται. Το βιβλίο παρουσιάζεται ως έκδοση του Αρχηγείου Ενόπλων Δυνάμεων. Παρ' όλα αυτά ήταν ευρέως διαδεδομένο και την εποχή που εκδόθηκε αλλά και σήμερα ότι συγγραφέας του κειμένου ή έστω εμπνευστής του, υπήρξε ο Οδυσσέας Αγγελής, αρχηγός του νεοσύστατου Αρχηγείου Ενόπλων Δυνάμεων, ο οποίος είχε ιδιαίτερη μόρφωση και ήταν γνωστός στους στρατιωτικούς κύκλους ως «Ο Ακαδημαϊκός». Κυκλοφορεί, επίσης η άποψη ότι εμπλεκόμενο στη συγγραφή του βιβλίου υπήρξε και δεύτερο πρόσωπο, υπεύθυνο για τον εμπλουτισμό της δεύτερης και τρίτης έκδοσης, προερχόμενο από τον πανεπιστημιακό χώρο. Η φήμη αυτή δεν είναι  αβάσιμη. Όσο μορφωμένος, διαβασμένος και καλλιεργημένος και αν είναι κάποιος στρατιωτικός δεν μπορεί να είναι τόσο καλός γνώστης της επιστήμης της γλωσσολογίας, δεν μπορεί να παραθέτει τόσο πλούσια γλωσσικά παραδείγματα, εξαιρέσεις και κανόνες και να εντοπίζει τα «πραγματικά» κενά της Γραμματικής του Τριανταφυλλίδη. Επιπλέον, ο συγγραφέας επικαλείται πολλά ονόματα και αποσπάσματα έργων λογοτεχνών και μελετητών που μόνο κάποιος ειδικός θα μπορούσε να γνωρίζει. Η αποδελτίωση επίσης, φράσεων από ομιλία πανεπιστημιακών δασκάλων καθώς και ένα συγκεκριμένο παράδειγμα ψηφίσματος φοιτητριών της Φιλοσοφικής, στο οποίο αναφέρει ακόμη και την ημερομηνία του, δείχνει άνθρωπο που κινείται στον πανεπιστημιακό χώρο. 

Κυκλοφορεί, επίσης η άποψη ότι εμπλεκόμενο στη συγγραφή του βιβλίου υπήρξε και δεύτερο πρόσωπο, υπεύθυνο για τον εμπλουτισμό της δεύτερης και τρίτης έκδοσης, προερχόμενο από τον πανεπιστημιακό χώρο. Η φήμη αυτή δεν είναι  αβάσιμη.

Ένα ερώτημα που τίθεται όσον αφορά την έκδοση του εν λόγω βιβλίου είναι: γιατί και με ποια ιδιότητα το Αρχηγείο των Ενόπλων Δυνάμεων εξέδωσε αυτό το βιβλίο, κυρίως από τη στιγμή που η κυβέρνηση στήριζε εν μέρει τη δημοτική, καθιστώντας την γλώσσα της εκπαίδευσης στο δημοτικό, κατά παρέκκλιση μάλιστα του Συντάγματος; Κατά τη γνώμη μου αυτό οφείλεται στις αντιπαλότητες που υπήρχαν στους κόλπους των στρατιωτικών που κατείχαν ή διεκδικούσαν την εξουσία και στην έλλειψη κοινής πολιτικής φιλοσοφίας (Μελετόπουλος, 2000). Η καθεστωτική ιδεολογία υπήρξε ένα συνονθύλευμα από αντιφατικά και ετερόκλητα στοιχεία και οι «συνεπαναστάτες» πολλές φορές είχαν εκφράσει διαφορετικές απόψεις για συγκεκριμένα θέματα (Clogg, 1976). 

Η κλίκα του Παπαδόπουλου θεωρούνταν ελαστική και ενδοτική από πολλούς σκληροπυρηνικούς αξιωματικούς και, όταν αυτός προχώρησε στη φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος και στην κήρυξη εκλογών για την αποκατάσταση της ομαλότητας, χαρακτηρίστηκε ως προδότης των αρχών της επανάστασης. Γι' αυτό εξάλλου στις 25 Νοεμβρίου του 1973 έλαβε χώρα το πραξικόπημα του Ιωαννίδη με σκοπό να προσδώσει στην επανάσταση την ιδεολογική καθαρότητά της (Διαμαντόπουλος, 2000).  

Ο ίδιος ο Παπαδόπουλος επίσης, ενώ υποστήριζε ότι ο λαός σε κρίσιμες περιόδους ανατρέχει στα στοιχεία εκείνα που προσδιορίζουν την ταυτότητά του, όπως είναι τα φυλετικά χαρακτηριστικά, η θρησκεία και η εθνική συνείδηση, δεν αναφέρει τη γλώσσα. Στην προσπάθειά του ίσως να προσεγγίσει τους απόδημους Έλληνες, κυρίως της Αμερικής, επιφυλάσσεται να αναφερθεί στην ελληνική γλώσσα την οποία πιθανόν αυτοί να μην γνώριζαν ή να μην μιλούσαν επαρκώς (Βόγλη, 2007). 

Ας μην ξεχνάμε ακόμη ότι από τους πρώτους μήνες του 1970 έσπασε η σιωπή πολλών λογοτεχνών και η άρση της προληπτικής λογοκρισίας είχε ως αποτέλεσμα τη λειτουργία πολλών εκδοτικών οίκων, νέων και παλιών (Κάλβος, Κείμενα, Στοχαστής, Οδυσσέας, Νέοι Στόχοι, Υδροχόος, Διεθνής Βιβλιοθήκη, Διεθνής Επικαιρότητα, Εκδόσεις '70, Επίκουρος, Διογένης κ.ά) οι οποίοι έκαναν την εμφάνισή τους με μεταφρασμένα προοδευτικά έργα στην αρχή (Μπρεχτ, Γκράμσι, Μαρκούζε, Μπαρτ) και στη συνέχεια με την επανέκδοση ελληνικών κειμένων (Θεοτόκης, Κοραής, Ρήγας, Γληνός), τα οποία καλλιεργούσαν ένα κλίμα υπέρ της δημοτικής. Όσοι διαφωνούσαν, λοιπόν, με την πολιτική του Παπαδόπουλου, ανάμεσα στους οποίους και οι νέοι πραξικοπηματίες, αντέδρασαν όσον αφορά στη γλώσσα, η οποία ένοιωθαν ότι απειλείται, εκδίδοντας και επανεκδίδοντας το συγκεκριμένο βιβλίο.

Πρόκειται για μια Εταιρεία η οποία είχε ιδρυθεί πριν από 100 χρόνια, συγκεκριμένα το 1865, με σκοπό «την ανύψωσιν του μορφωτικού επιπέδου του Λαού, τον ηθικόν και εθνικόν φρονηματισμόν αυτού εν τω πνεύματι του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού». Μεταξύ των μέσων για την εκπλήρωση του στόχου της ήταν και η έκδοση βιβλίων.

Δεν είναι ακόμη τυχαίο το ότι μία από τις εκδόσεις της Εθνικής Γλώσσας έγινε από την «Εταιρεία Φίλων του Λαού». Πρόκειται για μια Εταιρεία η οποία είχε ιδρυθεί πριν από 100 χρόνια, συγκεκριμένα το 1865, με σκοπό «την ανύψωσιν του μορφωτικού επιπέδου του Λαού, τον ηθικόν και εθνικόν φρονηματισμόν αυτού εν τω πνεύματι του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού». Μεταξύ των μέσων για την εκπλήρωση του στόχου της ήταν και η έκδοση βιβλίων. Το πρώτο όμως που εξέδωσαν τα 100 αυτά χρόνια –και το τελευταίο από ό,τι γνωρίζω–, ήταν η Εθνική Γλώσσα. Το Αρχηγείο των Ενόπλων Δυνάμεων δεν «εμπιστεύτηκε» τυχαία το βιβλίο στην Εταιρεία από τη στιγμή που πρόεδρος της Εταιρείας την εποχή εκείνη ήταν ο Στυλιανός Κορρές, καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών, πρύτανης του ίδιου πανεπιστημίου και υφυπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων στην κυβέρνηση Μαρκεζίνη, και γενικός γραμματέας ο Π. Γεωργούντζος, ο οποίος διετέλεσε πρόεδρος του ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, πρόεδρος της εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων και υπεύθυνος του περιοδικού «Πλάτων», στο οποίο εκθειάζει το εν λόγω βιβλίο (Πλάτων, 1972, σελ. 379).

Ένας από τους συμβούλους της Εταιρείας εξάλλου υπήρξε ο Γ. Κουρμούλης, καθηγητής πανεπιστημίου, πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων την ίδια περίοδο, ο οποίος χαιρετίζει την ψήφιση του  ΑΝ 129 κατά την 26η γενική τακτική συνέλευση της εταιρείας (12/05, 1968) αναφέροντας:

«Η μεταρρύθμιση του 1964 επέφερε σάλον και σύγχισιν, εισαγάγουσα ανατροπήν της Ελληνομαθείας αμελετήτως, φανατικώς, προχείρως, ανεπιτρέπτως και σκορπίσασα εις τους εκπαιδευτικούς και όλους τους Έλληνας την ανησυχίαν, την έκπληξιν και τον τρόμον. Ευτυχώς κατά το 1967 έπνευσε νέος άνεμος και η Ελληνική Παιδεία απεκαταστάθη επί υγιούς βάσεως» (Πλάτων, 1968, σελ. 385).

synexeia a
Τα τέσσερα πρώτα τεύχη του περιοδικού «ἡΣυνέχεια - γράμματα, τέχνες, επιστήμες του ανθρώπου»: Μάρτιος 1973 με Ιούνιο 1973.
 

Η άλλη άποψη

Το 1973, τη χρονιά που έγιναν οι δύο επανεκδόσεις της Εθνικής Γλώσσας, στο βραχύβιο περιοδικό «ἡΣυνέχεια» δημοσιεύτηκαν πέντε μελέτες αναφορικά με τη γλώσσα.  Αναφέρομαι στο εν λόγω περιοδικό, γιατί υπήρξε ίσως το σημαντικότερο έντυπο λογοτεχνίας, κριτικής και ιδεών που κυκλοφόρησε την περίοδο της δικτατορίας και συγκεκριμένα το 1973. Υπεύθυνοι έκδοσης ήταν ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, o Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης και ο Αλέξανδρος Αργυρίου. Eκδόθηκαν συνολικά οκτώ τεύχη από τον Μάρτιο μέχρι τον Οκτώβριο του 1973, όπου και έκλεισε για οικονομικούς λόγους. Το Τμήμα Εποπτείας Τύπου αφαίρεσε από το περιοδικό την ατέλεια χάρτου. Τα γεγονότα  του Πολυτεχνείου και οι διώξεις που ακολούθησαν έθεσαν οριστικά τέρμα στην κυκλοφορία του. 

Οι συγγραφείς και οι διανοούμενοι – συνεργάτες αυτών των περιοδικών, προερχόμενοι από διαφορετικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς χώρους, διαμόρφωσαν πυρήνες αντίστασης, καταδικάζοντας με τα γραπτά τους άμεσα ή έμμεσα το καθεστώς. Ο λόγος τους δίνει την εντύπωση ότι δοκιμάζει καθημερινά τα όρια ανοχής των συνταγματαρχών.

Τα κείμενα στο περιοδικό «ἡΣυνέχεια» –όπως και σε άλλα περιοδικά της εποχής–, εκπλήσσουν με την τολμηρότητα των θεμάτων τους, αλλά και με την ουσία των περιεχομένων τους καθώς και τον πλουραλισμό των ιδεών που προβάλλουν. Οι συγγραφείς και οι διανοούμενοι-συνεργάτες αυτών των περιοδικών, προερχόμενοι από διαφορετικούς πολιτικούς και ιδεολογικούς χώρους, διαμόρφωσαν πυρήνες αντίστασης, καταδικάζοντας με τα γραπτά τους άμεσα ή έμμεσα το καθεστώς. Ο λόγος τους δίνει την εντύπωση ότι δοκιμάζει καθημερινά τα όρια ανοχής των συνταγματαρχών. Για παράδειγμα στο εν λόγω περιοδικό δημοσιοποιείται η σύλληψη του Μαρωνίτη στις 10/4/1973, γίνονται καταγγελίες άλλων συλλήψεων, γνωστοποιείται η θέση τους υπέρ του «ΟΧΙ» στο ψευτοδημοψήφισμα της 29/7/1973 και προδημοσιεύεται (σελ. 367-369) ένα απόσπασμα με τίτλο  «Δεκέμβριος 1944» από το 6ο κεφάλαιο του  βιβλίου του Κ. Τσουκαλά που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1974 από τις εκδόσεις Ολκός με τον τίτλο Η ελληνική τραγωδία: από την απελευθέρωση ως τους συνταγματάρχες. Το βιβλίο είχε ήδη κυκλοφορήσει στα Αγγλικά (1969) και στα Γαλλικά (1970).

Μόνο η καλή γνώση των γεγονότων και της όλης ενδοκαθεστωτικής κατάστασης μπορεί να βοηθήσει στην κατανόηση φαινομένων αντιφατικού χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα, από τη μια την έκρηξη τόσων πολλών εκδοτικών οίκων και προοδευτικών περιοδικών και από την άλλη την εφαρμογή παλαιότερων νόμων, που είχαν ήδη καταργηθεί, και την έκδοση διαταγών και εγκυκλίων εκ μέρους του Αρχηγείου των Ενόπλων Δυνάμεων και της Γενικής Διεύθυνσης Εθνικής Ασφάλειας που απαγόρευαν την κυκλοφορία βιβλίων και προοδευτικών εντύπων. Ενώ από τον Οκτώβριο του 1969 είχε αρθεί η προληπτική λογοκρισία (άρθρο 14, παράγραφοι 1-3 του «Συντάγματος») και από το καλοκαίρι του 1970 είχε καταργηθεί επίσημα ο κατάλογος των απαγορευμένων βιβλίων, η κυκλοφορία τέτοιων καταλόγων συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Για παράδειγμα η εγκύκλιος της ΓΔΕΑ της 25ης Οκτωβρίου 1971 που απαγορεύει την κυκλοφορία 124 βιβλίων και 6 περιοδικών και η πολυγραφημένη Εγκύκλιος Απαγορευμένων Βιβλίων, που μοίρασε η Χωροφυλακή Θεσσαλονίκης τον Ιανουάριο 1974 στους βιβλιοπώλες, η οποία απαγορεύει  51 βιβλία εκ των οποίων πολύ λίγοι τίτλοι είναι ίδιοι με την προηγούμενη λίστα. (Αξελός 1984: 145-156). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αιτιολόγηση της απαγόρευσης για το καθένα από αυτά.

synexeia b
Τα επόμενα τέσσερα τεύχη –και τελευταία– συνέχισαν να έχουν στην ύλη τους σημαντικά αφιερώματα, σπουδαία κριτικά κείμενα, μαρτυρίες, διηγήματα και ποιήματα. Ενδεικτικά σημειώνουμε: Μανόλης Αναγνωστάκης, Ασημάκης Πανσέληνος, Πάμπλο Νερούδα, Έκτωρ Κακναβάτος, Μαντώ Αραβαντινού, Άρης Αλεξάνδρου, Βλάσης Κανιάρης, Δέφη Δαράφη, Νάσος Βαγενάς, Μάρκος Αυγέρης, Μάρκος Μέσκος, κ.ά
 

Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο θέμα της γλώσσας. Στο πρώτο τεύχος του  περιοδικού «ἡΣυνέχεια» στις προγραμματικές δηλώσεις των εκδοτών δηλώνεται ότι στο φάσμα των ενδιαφερόντων τους είναι και η γλώσσα. Στο ίδιο τεύχος δημοσιεύεται ένα εξαιρετικό κείμενο του George Steiner (σελ. 13-20) για τη γλώσσα με τίτλο «Το κούφιο θαύμα» σε μετάφραση Ρόδη Ρούφου. Κατά τη γνώμη μου αποτελεί ένα προγραμματικό κείμενο όσον αφορά στις γλωσσικές απόψεις των εκδοτών και συνάδει τόσο με το προλογικό  σημείωμα του Μαρωνίτη στη μελέτη της Φραγκουδάκη για τη γλώσσα, όσο και με το κείμενο του Ευστρατιάδη, επίσης για τη γλώσσα και τη διδασκαλία της στο σχολείο (τχ. 8, σελ. 370-371). Στο πολυσέλιδο κείμενό του (το μεγαλύτερο σε έκταση κείμενο όλων των τευχών) ο Steiner μελετά τη σχέση της γλώσσας με την πολιτική. Συγκεκριμένα διερευνά, στηριζόμενος σε αμέτρητα παραδείγματα, τον ξεπεσμό της γερμανικής γλώσσας σε ναζιστικό ιδίωμα, το πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στη γλώσσα και την απανθρωπιά και το «πώς οι λέξεις μπορούν να χάσουν το ανθρώπινο νόημά τους κάτω από την πίεση της πολιτικής κτηνωδίας και του ψεύδους». Παραθέτω κάποιες χαρακτηριστικές θέσεις  του:

«Η γερμανική γλώσσα δεν στάθηκε αμέτοχη στις φρικαλεότητες του ναζισμού. […] Ο ναζισμός άντλησε από τη γλώσσα ακριβώς εκείνα που χρειαζόταν για να δώσει έκφραση στην αγριάδα του». ( σελ.15)

«Όταν μεταχειριστείς μια γλώσσα για να σχεδιάσεις, να οργανώσεις και να δικαιολογήσεις το Μπέλσεν· για να συντάξεις προδιαγραφές των θαλάμων αερίων· για να καταστρέψεις την ανθρωπιά μέσα σε δώδεκα χρόνια εσκεμμένης κτηνωδίας – κάτι κακό θα συμβεί σ’ αυτή τη γλώσσα». (σελ. 16)

Το κείμενο του Steiner παρόλο που αναφέρεται στη γερμανική γλώσσα, κλείνει το μάτι στον Έλληνα αναγνώστη για τη σχέση της Ελληνικής γλώσσας με την τότε εξουσία και την κακοποίησή της στο μέγιστο βαθμό.

Στο πολυσέλιδο κείμενό του (το μεγαλύτερο σε έκταση κείμενο όλων των τευχών) ο Steiner μελετά τη σχέση της γλώσσας με την πολιτική. Συγκεκριμένα διερευνά, στηριζόμενος σε αμέτρητα παραδείγματα, τον ξεπεσμό της γερμανικής γλώσσας σε ναζιστικό ιδίωμα, το πρόβλημα των σχέσεων ανάμεσα στη γλώσσα και την απανθρωπιά και το «πώς οι λέξεις μπορούν να χάσουν το ανθρώπινο νόημά τους κάτω από την πίεση της πολιτικής κτηνωδίας και του ψεύδους».

Τη μελέτη της Φραγκουδάκη που έχει δημοσιευτεί στο 6ο τεύχος (σελ. 277-281) με τίτλο «Και πάλι για το γλωσσικό πρόβλημα» και υπότιτλο «Μερικές σκέψεις μέσα από ένα άλλο πρίσμα» προλογίζει ο Δ.Ν. Μαρωνίτης με ένα μικρό αλλά γεμάτο πολιτικές συνδηλώσεις κείμενο. Υποστηρίζει ότι στην Ελλάδα η συζήτηση για το γλωσσικό ζήτημα έχει τελειώσει. Έχουν αναπτυχθεί όλα τα επιχειρήματα όσον αφορά στην αναγκαιότητα αναγνώρισης της ζωντανής γλώσσας σε όλους τους τομείς. Το θέμα είναι πλέον πολιτικό, πολιτικής απόφασης. Και κλείνει με μια φράση του Ι. Θ. Κακριδή, δύο χρόνια νωρίτερα (1971) στη συζήτηση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων, που ιδρύθηκε το 1970 για τη γλώσσα: «Είναι ανάγκη να κρατούμε το θέμα ακοίμητο στη συνείδησή μας, και ας λέμε τα ίδια πράγματα». 

Συμπεράσματα

Το απριλιανό καθεστώς προσπάθησε να δημιουργήσει μια ιδεολογία που θα αγκάλιαζε όλα τα κοινωνικά στρώματα και θα κάλυπτε όλες τις κοινωνικές αντιθέσεις, με στόχο να νομιμοποιηθεί και να παραμείνει στην εξουσία. Γι' αυτόν το λόγο ακολουθεί μια μεσοβέζικη στάση και προσπαθεί να τα έχει με όλους καλά. Προσφεύγει ως εκ τούτου σε ιδεολογήματα, μιλώντας για την ενότητα του έθνους την αγάπη προς το συνάνθρωπο, τον κοινωνικό εξαγνισμό. Παράλληλα, προβάλλει έντονα πολλά εθνικιστικά στοιχεία με τις συνεχείς αναφορές του στον περιούσιο λαό και στην ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής φυλής. Οι Έλληνες θα έπρεπε να βρουν τα εσωτερικά στοιχεία που είχαν κάνει την Ελλάδα μεγάλη και να αναγεννηθούν. Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται στον ελληνισμό που γέννησε τον ελληνικό πολιτισμό ο οποίος ξεκινά από την αρχαιότητα και φτάνει μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπαίνει και το θέμα της γλώσσας. Η καθαρεύουσα είναι αυτή που έχει τις ρίζες της στην αρχαία ελληνική γλώσσα και σηματοδοτεί τη συνέχεια του έθνους. Αν ο Σωκράτης ανασταίνονταν, θα καταλάβαινε τη γλώσσα μας, αναφέρει ο συγγραφέας στην Εθνική Γλώσσα.

Τελικά στο κείμενο παρουσιάζονται πολλαπλές συμβολικές χρήσεις της γλώσσας. Η απειλή εκ μέρους της δημοτικής που προβάλλεται δεν αφορά αυτήν καθ’ αυτήν τη γλώσσα ως γλωσσικό όργανο, αλλά έχει να κάνει με την ιδεολογία, την πολιτική, την οικονομία, το ίδιο το σύνταγμα. Οι φανατικές θέσεις στον τόμο της Εθνικής Γλώσσας υπέρ της καθαρεύουσας προστατεύουν παραδοσιακές συμπεριφορές, τρόπους ζωής και ιδέες, ενώ οι προκλητικές απόψεις για τη δημοτική μεταθέτουν το θέμα από τον ελληνικό λαό και τη δύναμη που αυτός διαθέτει στη σφαίρα της γλώσσας.

* Η ΜΑΡΙΑ ΜΠΟΝΤΙΛΑ είναι καθηγήτρια φιλολογίας, διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ. Τελευταίο βιβλίο της, η συνεπιμέλεια του τόμου «Υπηκοότης ακαθόριστος» (εκδ. Επίκεντρο).

Μέρος του κειμένου αυτού παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε Παιδαγωγικό Συνέδριο με τίτλο: «Γλώσσα και ιδεολογία: οι γλωσσικές απόψεις των συνταγματαρχών της δικτατορίας του 1967».


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αξελός, Λ. (1984), Εκδοτική Δραστηριότητα και Κίνηση των Ιδεών στην Ελλάδα. Μια Κριτική Προσέγγιση της Εκδοτικής Δραστηριότητας στα Χρόνια 1960-1981, Αθήνα: Στοχαστής 1984.
Βόγλη, Ι. ( 2007). Ο επίσημος λόγος του καθεστώτος της 21ης Απριλίου: Το Πιστεύω μας του Γ. Παπαδοπούλου, Διπλωματική Εργασία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Clogg, R. (1976), Η ιδεολογία της «Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου 1967» στο Γιαννόπουλος , Γ. & Clogg, R. (1976), Η Ελλάδα κάτω από τον στρατιωτικό ζυγό, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 81-112.
Διαμαντόπουλος, Θ. (2000). Η δικτατορία των Συνταγματαρχών 1967-1974. Το απριλιανό καθεστώς στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τμ. ΙΣΤ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
Μελετόπουλος, Μ. ( 2000). Η δικτατορία των Συνταγματαρχών. Κοινωνία, Οικονομία, Ιδεολογία, Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.
Mεταξάς, Ι.: συνέντευξη στη Βραδυνή στις 15/9/1936
Σαμίου, Δ. ( 2017). Η Εταιρεία Μελέτης Ελληνικών Προβλημάτων (ΕΜΕΠ) και η ιδιαίτερη συμβολή της στον αντιδικτατορικό αγώνα (1970-1972), Αθήνα: Εκδόσεις Ασίνη και Ίδρυμα Ρόδη Ρούφου-Κανακάρη.
Περιοδικό «Πλάτων»: https://eeph.gr/?page_id=22

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

«Λογοτεχνικά περιοδικά»: Ποια είναι, ποιο το στίγμα τους, ποιοι τα βγάζουν – Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή

Σαράντα πέντε λογοτεχνικά περιοδικά: Τα μακροβιότερα, τα καινούργια, τα σπάνια. Μια απόπειρα καταγραφής των λογοτεχνικών και βιβλιολογικών περιοδικών που κυκλοφορούν σήμερα σε έντυπη μορφή, παρουσιάζοντας το πρώτο και το τελευταίο τεύχος από το καθένα. Μια αναδρομή, επίσης, σε ορισμένα από τα σημαντικότερα, που...

«Πρόδωσε» η Νάθενα τον Παπαδιαμάντη; – Μια αναδρομή στις κινηματογραφικές μεταφορές της Φόνισσας και ορισμένες χρήσιμες παραδοχές

«Πρόδωσε» η Νάθενα τον Παπαδιαμάντη; – Μια αναδρομή στις κινηματογραφικές μεταφορές της Φόνισσας και ορισμένες χρήσιμες παραδοχές

Μερικές παρατηρήσεις από τη σκοπιά των Σπουδών Κινηματογραφικής Μεταφοράς. Φωτογραφίες © Γιώργος Τατάκης, από τα γυρίσματα της ταινίας «Φόνισσα».

Γράφει ο Γιάννης Βαγγελοκώστας

Στο αφιερωματικό τεύχος του περιοδικού «Αντί» για τον κορυφαίο Σκ...

Για το «Φονικό καρναβάλι» του Μετίν Αρντιτί – Από τη βενετσιάνικη Αναγέννηση στη σημερινή εποχή

Για το «Φονικό καρναβάλι» του Μετίν Αρντιτί – Από τη βενετσιάνικη Αναγέννηση στη σημερινή εποχή

Για το μυθιστόρημα του Μετίν Αρντιτί [Metin Arditi] «Φονικό καρναβάλι» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, εκδ. Πατάκη).

Γράφει η Ρίτα Κολαΐτη

Το Φονικό καρναβάλι είναι το πέμπτο βιβλίο του Μετίν Αρντιτί που μεταφράζω στα ελληνικά. Είναι μεγάλη ευτυχία για έ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ένα ξεχωριστό «Όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτας» από την ομάδα Loxodox στο ΠΛΥΦΑ

Ένα ξεχωριστό «Όνειρο καλοκαιριάτικης νύχτας» από την ομάδα Loxodox στο ΠΛΥΦΑ

Ο ιστορικός χώρος της αρχαίας Αθήνας που επέλεξε η ομάδα Loxodox «συνομιλεί» αρμονικά με τη μαγική νύχτα των Αγγλοσαξόνων, όπως τη συνέθεσε ο Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Κεντρική εικόνα: © Sabrina Brodescu.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

Η ομάδα Loxodox είναι ιδ...

Κινέζοι εθνικιστές στοχοποιούν τον νομπελίστα Μο Γιάν – Γιατί τον κατηγορούν για αντικομμουνισμό

Κινέζοι εθνικιστές στοχοποιούν τον νομπελίστα Μο Γιάν – Γιατί τον κατηγορούν για αντικομμουνισμό

Ο Κινέζος Νομπελίστας Μο Γιάν κατηγορείται ότι με τα βιβλία του σπιλώνει τον κομμουνιστικό στρατό της Κίνας και εξυμνεί τον αντίστοιχο της Ιαπωνίας. 

Επιμέλεια: Book Press

Το να είσαι ...

Ανακοινώθηκαν οι νικητές των βραβείων της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης

Ανακοινώθηκαν οι νικητές των βραβείων της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης

Την Παρασκευή 22 Μαρτίου 2024 θα γίνει η τελετή της απονομής των λογοτεχνικών βραβείων της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης. Ακολουθούν οι μικρές λίστες και μαζί οι νικητές σε κάθε κατηγορία, καθώς και το μεγάλο βραβείο της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης.

Επιμέλεια: Book Press

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

«Μακγκάφιν» του Βαγγέλη Γιαννίση (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Βαγγέλη Γιαννίση «Μακγκάφιν», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 21 Μαρτίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ
37.947408, 23.641584

 «Αφού σου ...


«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

«Το μποστάνι του Μποστ» του Κωνσταντίνου Κυριακού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Κυριακού «Το μποστάνι του Μποστ – Μια σύνθεση / συμπλήρωση / διασκευή κειμένων του Μποστ», το οποίο κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

...

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

«Όλα μαύρα» της Δήμητρας Παπαδήμα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Δήμητρας Παπαδήμα «Όλα μαύρα», το οποίο θα κυκλοφορήσει την επόμενη εβδομάδα από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Τι είμαστε εμείς μπροστά σε αυτά τα κτήνη, ρε; Τι είμαστε; Άγιοι. Και φόνο να...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Ιστορίες από τη Χώρα των Χρυσανθέμων: 10 λογοτεχνικά έργα που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ανοίγουν παράθυρα στον κόσμο της Ιαπωνίας

Όσο μακρινή κι αν φαντάζει η Ιαπωνία, δεν παύει να μας ελκύει, μεταξύ άλλων και για την ιδιαίτερη και τολμηρή λογοτεχνία της. Από τον κλασικό Καουαμπάτα έως τον ευφάνταστο Μουρακάμι, επιλέγουμε δέκα βιβλία που κυκλοφόρησαν σχετικά πρόσφατα και μπορούν να μας ανοίξουν νέα παράθυρα στον κόσμο του Ανατέλλοντος Ήλιου. K...

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

«Μικρή Στίξις»: Νέα σειρά βιβλίων και εκδήλωση για τα 7 χρόνια παρουσίας στον εκδοτικό χώρο

Με τη συμπλήρωση επτά συναπτών ετών στο εκδοτικό στερέωμα, οι εκδόσεις Στίξις κάνουν το επόμενο βήμα με μια νέα σειρά τεσσάρων βιβλίων, υπό τον τίτλο «Μικρή Στίξις», των Γιώργου Δουατζή, Χρυσοξένης Προκοπάκη, Στέφανου Τζουβάρα και Μιχάλη Σηφάκη.  

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος  ...

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

7 γυναίκες γράφουν και ακούγονται – Όψεις της νεότερης ελληνικής λογοτεχνίας

Σίσσυ Δουτσίου, Στεύη Τσούτση, Λίνα Βαρότση, Αστερόπη Λαζαρίδου, Ελισάβετ Παπαδοπούλου, Αντιγόνη Ζόγκα, Λίνα Βαλετοπούλου. Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιλέγουμε πολύ πρόσφατα βιβλία νέων Ελληνίδων συγγραφέων που θέτουν, άλλοτε με τρόπο διεκδικητικό κι άλλοτε πιο έμμεσο, το ζήτημα της γυναικείας χειρα...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

02 Απριλίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα μεγαλύτερα μυθιστορήματα όλων των εποχών: 20 έργα-ποταμοί από την παγκόσμια λογοτεχνία

Πολύτομα λογοτεχνικά έργα, μυθιστορήματα-ποταμοί, βιβλία που η ανάγνωσή τους μοιάζει με άθλο. Έργα-ορόσημα της παγκόσμιας πεζογραφίας, επικές αφηγήσεις από την Άπω Ανατ

ΦΑΚΕΛΟΙ