Αθήνα 22.2.2020

[Αγαπημένη μου Κατερίνα]

Νόμιζα πάντα τον θάνατο σαν κάτι θλιβερό, σαν ένα τέλος. Υπάρχουν όμως στιγμές που, ενώ ο θάνατος ήρθε, θάνατος δεν υπάρχει. Ή έρχεται τόσο φυσικά, που δεν μπορείς παρά να τον αποδεχτείς σαν νέα διδακτική αρχή, εκείνη που μοιράζονται όσοι απέμειναν σε αυτήν την όχθη.

Ότι όλα έγιναν καθώς έπρεπε και τώρα ήρθε η ώρα να σε διαβάσουμε ξανά, από την πρώτη σελίδα ως την τελευταία, βρίσκοντας εκείνο το «άλλο βλέμμα» σου, τόσο στα ποιητικά βιβλία σου αλλά και στις μεταφράσεις σου.

Προσπαθώ να αποδώσω μια αίσθηση, χωρίς αναγνωριστική ταυτότητα, χωρίς ειδική προέλευση, μια αίσθηση ενός σώματος ζεστού, σαν αίμα, και συγχρόνως ενός σώματος δροσερού καθώς ταξιδεύει με τον άνεμο. Ο άνεμος είναι ζωτικός, χαϊδεύει τα φύλλα των φιστικιών στην Αίγινα, σηκώνει ελαφρώς το φουστάνι σου, αυτό το κίτρινο εμπριμέ που έχεις, και μεταφέρει τους στίχους σου πέρα-δώθε σαν αρώματα μιας πρώιμης άνοιξης, σαν σημάδι από τον ουρανό ή σαν σχήματα από σύννεφα. Βλέπω στις κινήσεις της φύσης χειρονομίες των ποιημάτων σου κι έτσι συντηρώ με γλυκιά ηρεμία την παρουσία σου. Ότι όλα έγιναν καθώς έπρεπε και τώρα ήρθε η ώρα να σε διαβάσουμε ξανά, από την πρώτη σελίδα ως την τελευταία, βρίσκοντας εκείνο το «άλλο βλέμμα» σου, τόσο στα ποιητικά βιβλία σου –δεκαοκτώ, αν μετρώ σωστά, γιατί ως ποιητικά μετρώ και την παρακαταθήκη των θεατρικών μονολόγων-διαλόγων σου– αλλά και στις μεταφράσεις σου σε κείμενα συγγραφέων όπως ο Σολ Μπέλοου, ο Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι, η Σύλβια Πλαθ, ο Λεονίντ Αντρέγιεφ, ο Ντύλαν Τόμας, ο Ντέρεκ Ουόλκοτ. Είναι φορές, λοιπόν, που άνθρωποι σαν κι εσένα και έργα σαν το δικό σου αφήνουν ισχυρό αποτύπωμα στη ζωή και τη λογοτεχνία. Κι αυτό δεν μπορεί παρά να είναι «ο θρίαμβος της σταθερής απώλειας».

Η ζωή, η φύση, η ιστορία (και τα τρία μαζί) κέντησαν τη σάρκα των ποιημάτων σου, σαν αδιαίρετο φως που διαπερνά το τζάμι της ανάγνωσης καθαρίζοντας κάθε θολή μας σκέψη. Κυρίως αυτή την υπαρξιακή πτυχή σου θυμόμαστε συλλογικά, γιατί απέδωσε κρυστάλλινα και συγκινητικά την ανθρώπινη ζωή ως ταξίδι του θνητού μας σώματος, όπως έγραψες ήδη στο πρώτο σου βιβλίο Λύκοι και σύννεφα το 1963. Έγραψες μια ποίηση που δεν μεταγλώττισε απλώς την οδύνη σε φιλοσοφικό στοχασμό αλλά που κατόρθωσε σταθμούς στον πειραματισμό και στην ανανέωση της παράδοσης, στη δημιουργική συνομιλία με τον ελληνικό και θεολογικό μύθο. Η φωνή σου μέσα σε αυτό το ταξίδι μεταμορφώθηκε, με ακάματη πνευματική άσκηση, λαμβάνοντας το σώμα της Μαγδαληνής, της Ιφιγένειας, της Πηνελόπης, έως και του αγαπημένου μου αφηγηματικού προσώπου της Κατερίνας: της Γιαννούσας. Που παρότι λαμβάνει το όνομά της από τον πατέρα σου Γιάννη, διατηρεί τη δική της αυτόνομη οντότητα. 

Αυτό λοιπόν το ενίοτε αντινομικό ταξίδι του σώματος στη σάρκα της γλώσσας και η αναβάπτιση της γλώσσας με τα κύτταρα του σώματος έφεραν στο μεγάλο σώμα της νεοελληνικής ποίησης αρμονία. Όπως σημείωνες, κάποτε, οι κοινωνικές δομές στην Ελλάδα δεν ευνόησαν κάτι δραστικότερο, με αποτέλεσμα οι γυναίκες ποιήτριες να προβαίνουνε κυρίως σε έναν «απίθανο προσωπικό αγώνα». Με τον απίθανο προσωπικό σου αγώνα κέρδισες ωστόσο την αρμονία μεταξύ της γραμματικής του φύλου και της σεξουαλικότητας, της ατομικής ιστορίας και της ιστορίας της νεοελληνικής ποίησης. 

Κατόρθωσες τη μεταγλώττιση της ιστορίας της νεοελληνικής ποίησης όχι με διακηρύξεις αλλά με την προσεκτική παρακολούθηση των σταδίων της αυτοβιολογίας, από τη γέννηση, στην ερωτική νεότητα που τόσο λάτρευες, στην ωρίμανση, στα γηρατειά. Με την οργανικότητα (δηλαδή τη μη εξιδανίκευση) του σώματος, με την απλότητα της αφήγησης, που μοιάζει φυσική σαν τον αέρα που αναπνέουμε. Και μοιάζει σαν να πότισες με στίχους έναν «επίλογο αέρα», που δεν θα μας εγκαταλείπει.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΕΡΑΣ

Κάθε φορά που μία πράξη τελειώνει
ο άνθρωπος την ανάγκη νιώθει
έναν επίλογο να γράψει
στο χαρτί ή στην καρδιά του.
Αυτό που με το νου του είχε πλάσει
ν' αστράφτει θέλει στον ουρανό της δημιουργίας
να μείνει ακόμη και σε μία μικρή γωνιά
της Ιστορίας.
Βρίσκομαι στο σημείο εκείνο της ζωής
που θα 'πρεπε να «επιλογώ»
όμως νιώθω το παρελθόν μου να χάνεται, να φεύγει.
Γεύσεις και εικόνες αμυδρές
αφήνει πίσω του
όμως κανένα λόγο.
Αλλά υπάρχει ο αέρας.
Πότε βουίζει, πότε φυσάει δροσερός
τη φουρτούνα φέρνει και την απανεμιά.
Ναι, αυτός είναι ο σωστός επίλογος
μιας ολόκληρης ζωής
που βέβαια στο γιατί ήρθε
ποτέ δεν απαντά.

Η ανάγλυφη προσωπικότητά σου, η συχνή σου παρουσία σε εκδηλώσεις, δικές σου και άλλων ομοτέχνων σου, μα πιο πολύ τα ποιήματά σου, που ακούστηκαν με όλη σου τη βραχνή φωνή άπειρες φορές, και απαθανατίστηκαν σε ηχογραφήσεις, καλλιέργησαν την αίσθηση ότι υπήρξες «δική μας» άνθρωπος, συγγενής, ομοιαίματη, φύση μας.

Παρότι οι ποιητικές μεταγλωττίσεις σε τούτο τον κόσμο θα μπορούσε να γίνουν στην περίπτωσή σου ιδιαίτερα ανοίκειες, καθώς συχνά έχουμε και μια άλλη ζωή με απόκρυφες κορυφώσεις, αλλά και γιατί η υψηλή ιστορία μας σπανίως ανοίγεται, ή καλύτερα ανοιγόταν, σε ατομικές υποθέσεις, κατάφερες να γεμίσεις ανθρωπινότητα τις ουλές της ζωής με μιαν αντίστοιχης ανθρωπινότητας ποίηση, που επιτρέπει να γίνει κτήμα όλων. (Ας μου συγχωρέσεις αυτή τη γενίκευση.) Η ποίησή σου επέλεξε να μη γίνει απόμακρη, να μη σταθεί σε βάθρα, αλλά να μετουσιώσει τη γνώση της θνητότητας σε θάμβος απέναντι στη ζωή. Η ανάγλυφη προσωπικότητά σου, η συχνή σου παρουσία σε εκδηλώσεις, δικές σου και άλλων ομοτέχνων σου, μα πιο πολύ τα ποιήματά σου, που ακούστηκαν με όλη σου τη βραχνή φωνή άπειρες φορές, και απαθανατίστηκαν σε ηχογραφήσεις, καλλιέργησαν την αίσθηση ότι υπήρξες «δική μας» άνθρωπος, συγγενής, ομοιαίματη, φύση μας. 

Η απροϋπόθετη και απροστάτευτη ανοιχτότητά σου, ιδιαίτερα στους νέους (και σ’ ευχαριστώ προσωπικά για τη γενναιοδωρία σου), η αντιμετώπιση των άλλων ως ισάξιων, έδωσαν περισσότερες ευκαιρίες για περισσότερες διαπροσωπικές ιστορίες, παρά το προφανές ρίσκο της έκθεσης. Καθένας και καθεμιά μας ίσως έχει από μια ιστορία να πει για σένα, γιατί είχε την ευκαιρία να βρεθεί στον ίδιο χώρο μαζί σου και να ανταλλάξει σκέψεις, να φωτογραφηθεί, να μιλήσει στο τηλέφωνο, να στείλει γράμματα. 

Ξέρουμε ότι από όλες τις τέχνες η ποίηση είναι εκείνη που κατάφερε να χαράξει τόσο έντονες σχέσεις, και ότι συμβαίνει να λυπόμαστε συθέμελα όταν χάνουμε ποιητές και ποιήτριες σαν να πρόκειται για μέλη της οικογένειάς μας. Στην Ελλάδα αυτή η οικογενειακή αίσθηση είναι ισχυρή. Ειδικά κάτι τέτοιες μέρες, που επιθυμήσατε να εγκαταλείψετε την όχθη των ζωντανών ομαδικά, τρυπώντας τους πνεύμονες της ιστορίας με πένθιμα μυστήρια. 

Αυτή η νέα αρχή της απουσίας σου, το ηχηρό σφράγισμα της πορείας σου στη γη, συνέβη ήδη. Αλλά και οι στίχοι σου συνέβησαν κι αυτοί ήδη και πάλλονται διδακτικά. Θα το πω, επομένως, έτσι, με δικά σου λόγια: «Ο θάνατος είναι πάντα ο πραγματικός εχθρός / γι’ αυτό και μόνο στη φαντασία ζει».

Χαίρε, ποιήτρια, που αγαπήθηκες πολύ!

* Η ΕΥΤΥΧΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ είναι ποιήτρια.
Τελευταίο βιβλίο της, η επιμέλεια του τόμου με κείμενα της Κατερίνας Γώγου
«Μου μοιάζει ο άνθρωπος μ' έναν ήλιο, που καίγεται από μόνος του» (εκδ. Καστανιώτη).

→ Το κείμενο διαβάστηκε στις 24 Φεβρουαρίου 2020, στη βραδιά-αφιέρωμα στην στην Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ στο Θέατρο της οδού Κεφαλληνίας.