Μαρτυρίες μιας διαδρομής

Για χρόνια, φιλίες και επαγγελματικές σχέσεις είχαν την καταγωγή τους στο κομουνιστικό περιβάλλον της οικογένειας αυτής που θύμιζε βισκοντικά μελοδράματα κι όπου πάσχιζα να περισώσω την ατομικότητά μου. Ήμουν περίπου δεκατεσσάρων ετών όταν, μέσα από το ροκ εντ ρολ, τα βιβλία και τον κινηματογράφο άρχισα να αμφισβητώ το κομουνιστικό κήρυγμα του πατέρα μου, του θείου μου του Κώστα (και μιας σειράς άλλων θείων που μπαινόβγαιναν στις φυλακές ή ήταν πολιτικοί πρόσφυγες στην ΕΣΣΔ), καθώς κι ενός ευρύτερου κοινωνικού κύκλου μέσα στον οποίον κινείτο εκείνη η οικογένεια. Ευτυχώς για μένα, υπήρχαν εξαιρέσεις: αναζητούσα την αλήθεια διαβάζοντας βιβλία από τη βιβλιοθήκη του θείου μου του Μήτσου, που ήταν δημοκράτης, και που, πάλι ευτυχώς για μένα, έμενε στην ίδια πολυκατοικία. Για χρόνια αυθαδίαζα, απορρίπτοντας ένα-ένα τα βιβλία του πατέρα μου, ο οποίος ήταν, όπως είπα, «κομουνιστής». Θα εξηγήσω παρακάτω τα εισαγωγικά και το πώς συνδέονται με το βιβλίο της Έλλης Παππά.

Στη μεταπολίτευση του 1974, παρότι ονειρευόμουν να πάω στο Κατμαντού μαζί με τους χίπις, βρέθηκα μαζί με τον παιδικό μου φίλο Θάνο στην ΚΝΕ. Τότε, και για μερικά χρόνια αργότερα, οι περισσότεροι νέοι οργανώνονταν σε επαναστατικές ομάδες: το έχω πει και γράψει πολλές φορές· οι πολιτικές οργανώσεις λειτουργούσαν όπως οι συμμορίες του δρόμου· ήταν μια μορφή κοινωνικής δικτύωσης, μια κοινωνική ταυτότητα και μια εκδήλωση βαθιάς καθυστέρησης· ένα ψυχοπαθολογικό σύμπτωμα. Πάντως, το 1975, ο Θάνος με έπεισε ότι η ΚΝΕ είναι πολύ ροκ κι ότι δεν σχετίζεται με τον μίζερο, αυταπαρνητικό και πουριτανικό τρόπο ζωής των παλιών κομουνιστών. Μια καινούργια εποχή!

Πήγαμε λοιπόν και οι δυο μας στην ΚΝΕ φορώντας σηματάκια με τον Τσε Γκεβάρα και την Άντζελα Ντέιβις, για να ανακαλύψουμε σύντομα ότι ουδείς ενδιαφερόταν για τον Τσε Γκεβάρα και την Άντζελα Ντέιβις: οι Κνίτες ήταν χωρικοί που απεργάζονταν εξέγερση κατά των πλουσίων. Την πρώτη μέρα που βρέθηκα σε «πυρήνα» της ΚΝΕ τη θυμούνται όλοι όσοι ήταν παρόντες: αφού άκουσα διάφορες εθνικοπατριωτικές και σταλινοειδείς δηλώσεις, υστερικά συνθήματα (περί «μαζικής τρομοκρατίας που θα εξαπολύσει το προλεταριάτο») και αποσπάσματα υπερσυντηρητικής ιδεολογίας, φανατικού εργατισμού, μίσους και αιματηρών οραμάτων, σηκώθηκα και είπα: «Σύντροφοι, είστε φασίστες! Έκανα λάθος, φεύγω!» Ενώ γύριζα την πλάτη για να φύγω τρέχοντας από τη φασιστική γιάφκα, με πλησίασε ένας σχεδόν συνομήλικός μου (που φαινόταν όμως πάνω από τριάντα ετών εξαιτίας της κομουνιστικής σοβαρότητας και του μουστακιού) και μου είπε σε ήπιο τόνο: «Συντρόφισσα, χρειαζόμαστε ανθρώπους σαν εσένα· που να σκέφτονται και που να έχουν διαβάσει...» Έτσι, με έβαλαν να κάνω μαθήματα μαρξισμού· για λίγο καιρό, ώσπου να καταλάβει η «ηγεσία», ότι τα μαθήματα δεν ήταν και τόσο ορθόδοξα, έμεινα στην ΚΝΕ. Ήμουν ένα απλό μέλος που το έστελναν να κολλάει αφίσες: «Μα,» είπα, «απαγορεύεται η αφισοκόλληση· το γράφει παντού, υπάρχουν ταμπελίτσες!» Με κοιτούσαν σαν να ήμουν ηλίθια· και ήμουν στ’ αλήθεια: έχανα τον χρόνο μου κάνοντας παράλογα πράγματα. Βρισκόμουν σε τέτοιο διχασμό και ένταση ώστε άρχισα να παρουσιάζω ψυχοσωματικά προβλήματα.

Το τι είδαν τα μάτια μου και άκουσαν τα αυτιά μου το περιγράφει, σε διαφορετικό ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο, η Έλλη Παππά σ’ αυτή την παράξενη διαθήκη. Λέω «παράξενη» επειδή το αυτονόητο είναι να διατυπώνεις την αλήθεια στη διάρκεια του βίου σου και να δέχεσαι το κόστος αυτής της αλήθειας. Η Έλλη Παππά, που ταλαιπωρήθηκε από το ΚΚΕ περισσότερο απ’ όσο ταλαιπωρήθηκε από τη μοναρχική δεξιά, επέλεξε να μιλήσει μετά τον θάνατό της. Αναρωτιέμαι γιατί.

Μολονότι λοιπόν, στα μέσα της δεκαετίας του ’70, η ΚΝΕ δρούσε σε συνθήκες απόλυτης ελευθερίας, και κανείς από μας δεν απειλείτο με φυλάκιση και εκτέλεση, το λεγόμενο «Κόμμα» (με το Κ πάντα κεφαλαίο) ήταν ίδιο και απαράλλακτο με αυτό που περιγράφει η Έλλη Παππά αναφερόμενη στις δεκαετίες του ’40, του ’50 και του ’60. Θυμάμαι, μεταξύ άλλων, έναν «σύντροφο» ο οποίος, επειδή με θεωρούσε χαφιέ, με παρακολουθούσε ολημερίς· τον έβρισκα διαρκώς μπροστά μου, μου έθετε μάλιστα ερωτήσεις-παγίδες που ήταν για γέλια και για κλάματα. Τα σχόλια γύρω μου ήταν εκκωφαντικά: ήμουν αμερικανάκι και πράκτορας...τι πράκτορας δηλαδή, πρακτορίσκος! (Υπενθυμίζω ότι μόλις είχα κλείσει τα δεκαοκτώ...) Άκουγα «ξενόφερτη» μουσική, οδηγούσα μηχανάκι (απαράδεκτο για κορίτσι!) και συναναστρεφόμουν άνδρες που δεν ήσαν κομματικά μέλη. Επιπροσθέτως, δίδασκα αγγλικά και γαλλικά σε φροντιστήρια: το άκρον άωτον της μπουρζουαζίας. Και πού να μάθαιναν οι Κνίτες ότι μελετούσα αμερικανική ιστορία, ότι κάπνιζα μπάφους, ότι σχεδίαζα να κάνω αίτηση για υποτροφία για τη Νέα Υόρκη (δεν έκανα την αίτηση τελικά, με τρόμαξε η γραφειοκρατία) κι ότι αλληλογραφούσα με Deadheads στις αμερικανικές φυλακές· οι Grateful Dead ήταν ένα από τα αγαπημένα μου συγκροτήματα. Ζούσα διπλή ζωή και ήμουν τρομερά δυστυχισμένη· φοβόμουν ότι φεύγοντας από την ΚΝΕ θα γινόμουν για μια ακόμη φορά κοινωνικά απόβλητη.

Εκείνη την εποχή, η ΚΝΕ είχε τεράστια δημοτικότητα: πολλοί νέοι άνθρωποι σαν εμένα παρασύρθηκαν από το κύμα πιστεύοντας ότι η αριστερά μπορεί να αποκολληθεί από τους σοσιαλφασίστες· ότι μπορεί να κερδίσει από την δημοκρατική πείρα της ΕΔΑ και από τον τροτσκισμό που, στο κάτω-κάτω, κατήγγελλε τον σταλινισμό. Αλλά, δεν άργησα να διαπιστώσω ότι ήμουν σχεδόν μόνη· κι ότι τουλάχιστον στην ακτίνα δράσης μου και στο οπτικό μου πεδίο ήμουν μόνη. Ακόμα και με τον Θάνο φτάσαμε σε πικρές και βίαιες διαφωνίες· χωρίσαμε άσχημα· πέρασαν χρόνια προτού ξαναμιλήσουμε. Ειδικά μετά από ένα ταξίδι στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία υπέρ των οποίων ο Θάνος έκανε προπαγάνδα, οι σχέσεις μας επιδεινώθηκαν: είχα αρχίσει να πιστεύω ότι ο κόσμος γύρω μου είχε τρελαθεί και ότι προσπαθούσε να με τρελάνει βάση σχεδίου. Τα πράγματα χειροτέρεψαν προτού καλυτερέψουν.

Τα χρόνια της μεταπολίτευσης έχουν εγγραφεί ως η χειρότερη περίοδος της ζωής μου: με την οικογένειά μου δεν είχαμε καμία σχέση (το «πρόβλημα» ήταν, μεταξύ άλλων, «πολιτικό»)· στο πανεπιστήμιο επικρατούσε αληθινό χάος· σοβιετική δικτατορία· εργαζόμουν σκληρά για να σπουδάσω σ’ εκείνο το ξέφραγο αμπέλι που θεωρείτο ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα. Δεν με βοηθούσε κανείς· το περιβάλλον ήταν ασφυκτικό· έπνιγε κάθε φιλοδοξία. Το εξηγώ με περισσότερα λόγια στο αυτοβιογραφικό βιβλίο «Ο χρόνος πάλι»: στα χρόνια που ήμουν φοιτήτρια στη Φυσικομαθηματική ζούσα κάτω από συνθήκες σοσιαλφασιστικής δικτατορίας. Αισθανόμουν ότι αν έκανα κάποιο μοιραίο λάθος θα με έστελναν σε κάποιο ψυχικό Γκούλαγκ.

Ο πατέρας μου, που με ήξερε, δεν καταλάβαινε πώς μπορούσα να είμαι μέλος της ΚΝΕ. Δεν είχε ιδέα ότι, στον λίγο χρόνο που έμεινα σ’ αυτή την οργάνωση, ήρθα σε σύγκρουση με όλους -μερικοί από τους οποίους είναι σήμερα γνωστοί δημοκράτες πολιτικοί και γνωστοί δημοσιογράφοι- όπως ακριβώς είχα έρθει σε σύγκρουση με την οικογένεια. Οι βάρκες βυθίζονταν κάθε μέρα, οι γέφυρες καίγονταν. Εξάλλου, τον πρώτο καιρό μετά τη μεταπολίτευση ο πατέρας μου προσπαθούσε να βρει τον φυσικό πολιτικό και ταξικό του χώρο στις παρυφές του ΠΑΣΟΚ: παρότι είχε ιστορία στο ΚΚΕ, κυρίως εξαιτίας των δύο αδελφών του (του Νίκου που αυτοκτόνησε το 1948 και του Κώστα που είχε περάσει δεκαέξι χρόνια στις φυλακές και στα νησιά), φαινόταν αηδιασμένος από «τα λάθη και τις παραλείψεις»· φλέρταρε με τον Ανδρέα Παπανδρέου. Οι κομματικοί ηγέτες τού φαίνονταν άξεστοι κι αμόρφωτοι, ανίκανοι και διψασμένοι για εξουσία. Αναφέρω την ιστορία του πατέρα μου διότι ναι μεν πρόκειται για μια κοινή, κοινότατη, περιπέτεια, κατέληξε όμως σε μια τραγωδία που εικονογραφεί ολόκληρη την πρόσφατη ιστορία της Ελλάδας.

Έφυγα λοιπόν από την ΚΝΕ μετά από πολλές υποχωρήσεις και παλινωδίες: το ΚΚΕ ήταν ένας συντριπτικός μηχανισμός ενοχών και κατηγοριών, ένας κινητήρας group pressure. Όποιος, σαν εμένα, δεν είχε αρκετά ισχυρή προσωπικότητα (είχα κάμποσες γνώσεις για την ηλικία μου αλλά δεν είχα αναπτύξει στέρεη προσωπικότητα) μπορούσε να πέσει θύμα συκοφαντιών, κυνηγητών, κακοήθειας, πιέσεων. Παρ’ όλ’ αυτά, έφυγα επαναλαμβάνοντας: «Είστε φασίστες!» και τρέχοντας μακριά από τα γραφεία της οργάνωσης με το περιβόητο μηχανάκι που, παρεμπιπτόντως, έκανε διαβολεμένο θόρυβο. Ποτέ δεν ξαναείδα με τη θέλησή μου ανθρώπους από εκείνη την περίοδο· πράγματι συνάντησα κάμποσους τυχαία αλλά οι δονήσεις μεταξύ μας ήταν πάντα δυσάρεστες. Πιστεύω ότι αν έχεις υπάρξει ψυχοπαθής Κνίτης, σαν αυτούς που με περιέβαλλαν, δύσκολα εξελίσσεσαι σε φυσιολογικό άνθρωπο. Φαντάζομαι ότι εξαιρέσεις υπάρχουν.

Στο μεταξύ, ενώ ο πατέρας μου θαύμαζε τον Ανδρέα Παπανδρέου, ο θείος μου ο Κώστας και ο ευρύτερος κομουνιστικός κλοιός βάλθηκαν να του δημιουργήσουν ενοχές: πώς μπορούσε να «προδίδει» έτσι το κίνημα; «Μα», τον φανταζόμουν να απαντά, «οι Κουκουέδες, τόσο του εξωτερικού, όσο και του εσωτερικού, δεν μπορούν να μοιράσουν δυο γαϊδουριών άχυρα!» Παρότι ανέκαθεν ο πατέρας μου έκανε σε όλους μας κομουνιστική κατήχηση, και παρότι θρηνούσε με κάπως ψυχοπαθητική ένταση και τρόπο τον θάνατο του θείου μου του Νίκου στον εμφύλιο πόλεμο (για τον οποίον δεν αποδεχόταν την εκδοχή της αυτοκτονίας), ήταν, στην πραγματικότητα, ένας φιλήσυχος πολίτης. Πράγματι εξέφραζε κάποια αλληλεγγύη προς τους φτωχούς, ένα είδος ενεργού ανθρωπισμού (τον οποίον κληρονομήσαμε ο αδερφός μου κι εγώ), αλλά δεν ξεχνούσε την ταξική του θέση: επρόκειτο για άνθρωπο που πίστευε στην ατομική πρωτοβουλία, στην κοινωνική φιλοδοξία και στους αστικούς θεσμούς· την οικογένεια, την πατρίδα, την περιουσία, τη δύναμη του χρήματος. Στη θρησκεία δεν πίστευε, όχι· κι αυτό το κληρονομήσαμε μαζί με τον αδελφό μου, αν και με διαφορετικό τρόπο ο καθένας. Επίσης, επειδή ήταν γιατρός και μάλιστα πολύ φιλόδοξος (προτού τον συντρίψει το ΚΚΕ) που είχε παντρευτεί μια γυναίκα επίσης γιατρό (ομοίως φιλόδοξη προτού τη συντρίψει ο ίδιος), αισθανόταν με ακρίβεια την ταξική του θέση: δεν θεωρούσε τον εαυτό του προλετάριο· ούτε ήταν φυσικά. Άρχισε να παριστάνει τον προλετάριο για να γίνει αρεστός σε κομματικά στελέχη όπως ο Χαρίλαος Φλωράκης και η Ρούλα Κουκούλου. Για τον πατέρα μου, το κενό της θρησκείας γέμιζε, όπως συμβαίνει στους κομουνιστές και στους φασίστες, η «ιδεολογία», το «Κόμμα» και, στην περίπτωση αυτή, η αγάπη και ο θαυμασμός για τη Σοβιετική Ένωση. Το πράγμα έφτανε σε σημεία γελοιότητας: η αγάπη και ο θαυμασμός για τη Σοβιετική Ένωση επεκτεινόταν σε οτιδήποτε ρωσικό· στα μπαλέτα, στον κινηματογράφο και βέβαια στη ρωσική γλώσσα την οποία ο μπαμπάς μάθαινε επί χρόνια και χρόνια με τη δασκάλα του την κυρία Νίνα. Θέλω να πω με όλα τούτα ότι αν ο πατέρας μου δεν δεχόταν την επιρροή και την πίεση της οικογένειας και του κόμματος δεν θα δήλωνε ποτέ κομουνιστής· διότι δεν ήταν κομουνιστής. Ήταν ένας προοδευτικός διανοούμενος με πολλές συντηρητικές ιδέες και άλλες τόσες φιλελεύθερες. Ο πόνος για τον χαμένο αδερφό του, για τον οποίον, μόνον σε στιγμές αναλαμπής παραδεχόταν ότι υπήρξε θύμα του κομματικού κατεστημένου και του Νίκου Ζαχαριάδη, τον έκαναν «κομουνιστή». Εδώ εξηγούνται τα εισαγωγικά: η «ιδεολογία» του πατέρα μου ήταν το εχθρικό συναίσθημα εναντίον της «άλλης πλευράς» (της δεξιάς) αλλά συχνά και της ζαχαριαδικής ηγεσίας. Όμως, με το πέρασμα του χρόνου, στη δεκαετία του ’80 και του ’90, ο μπαμπάς αναγκάστηκε να συμφιλιωθεί με το φάντασμα αυτής της ηγεσίας την οποίαν κάποτε αμφισβητούσε: κατά κάποιον τρόπο έκανε δήλωση μετανοίας στο ίδιο το ΚΚΕ ομολογώντας το «λάθος» του, την παρεκτροπή του. Σύντροφοι, συγνώμη που τόλμησα να σας αμφισβητήσω. Κι ενώ, όταν ήμουν μικρή, τον θυμάμαι να καταριέται τον Ζαχαριάδη (και τον Κολιγιάννη, και τον Φλωράκη), άρχισε να κάνει παρέα με τη χήρα του, τη Ρούλα Κουκούλου, που ήταν ένα κομματόσκυλο· κι επιπλέον αληθινό τέρας.

Η Έλλη Παππά εξιστορεί τη ζωή της ανάμεσα σε τέτοια κομματικά στελέχη τα περισσότερα από τα οποία είτε ζούσαν ακόμα όταν ήμουν μικρή, είτε είχα ακούσει να μιλούν γι’ αυτά μέσα στο σπίτι. Έτσι, αυτό το βιβλίο, το γραμμένο με αγανάκτηση και πίκρα, με όψιμη αυτογνωσία και όχι χωρίς χιούμορ, μοιάζει με μια πινακοθήκη τεράτων τα οποία τυχαίνει να ξέρω. Ανακινεί λοιπόν πλήθος αναμνήσεων από την παιδική μου ηλικία: ονόματα που δεν είχαν πρόσωπο και πρόσωπα χωρίς ονόματα που μπαινόβγαιναν στο σπίτι της οδού Αντιοχείας, στην Πατησίων· κι άλλα πρόσωπα αφανών αγωνιστών με ζωές κατεστραμμένες που αιωρούνταν ανάμεσα στις Συμπληγάδες: απ’ τη μια οι μοναρχοφασίστες κι απ’ την άλλη οι σοσιαλφασίστες· πώς να ζήσεις σαν αληθινός δημοκράτης; Κι εκτός από τους αφανείς (μερικούς από τους οποίους νομίζω πως αναγνώρισα στην αφήγηση της Έλλης Παππά), μερικά στελέχη, φίλοι του θείου μου του Κώστα, ο οποίος, αντιθέτως από τον μπαμπά «δεν έκανε ποτέ δήλωση» και γι’ αυτό είχε υψηλές γνωριμίες στο κόμμα. Σπουδαίο κατόρθωμα!

Οι «Μαρτυρίες μιας διαδρομής» αποτελούν πράγματι μια διαθήκη και μια καταγγελία. Όλα όσα περιγράφει η Έλλη Παππά είναι γνωστά, τουλάχιστον σε ανθρώπους που μεγάλωσαν σε οικογένειες Κουκουέδων· όλα έχουν ακουστεί σε ψιθύρους, σε θραύσματα παραπόνων, σε μισές κατηγόριες. Αλλά η ιστορική αλήθεια έχει αργήσει υπερβολικά: σιωπή επιβλήθηκε· άνθρωποι χωρίς ισχυρή προσωπικότητα πολτοποιήθηκαν· έχασαν την ανεξαρτησία της σκέψης τους, την ατομικότητά τους. Το ΚΚΕ τούς τροφοδότησε με ψέματα, παραβιάζοντας όλους τους κανόνες της λογικής: για παράδειγμα, το ταξίδι της Έλλης Παππά στη Σοβιετική Ένωση είναι υλικό για θέατρο του παραλόγου· το ταξίδι του πατέρα μου στη Σοβιετική Ένωση υπήρξε το έναυσμα μιας ραγδαίας ψυχοσωματικής πτώσης που κατέληξε στον θάνατο. Κι εγώ θυμάμαι, στον περιορισμένο χρόνο που προσγειώθηκα στην ΚΝΕ, να σκοντάφτω ξανά και ξανά στον τούβλινο τοίχο του παραλόγου. Αλλά, τελειώνοντας το βιβλίο της Έλλης Παππά μετρώ τις ευλογίες μου: δεν ζούμε σε καθεστώς μοναρχοφασισμού, δεν υπάρχει ενδεχόμενο εμφυλίου πολέμου, κι από την ΚΝΕ έφυγα νωρίς χάνοντας, είναι αλήθεια, όλους μου τους φίλους.