alt

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Things fall apart; the centre cannot hold; / Mere anarchy is loosed upon the world The Second Coming, W.B. Yeats

Η εννοιολογική αντίθεση ανάμεσα σε δεξιά και αριστερά δεν έχει αχρηστευτεί, γράφει ο Ιταλός στοχαστής Norberto Bobbio (1909-2004), αλλά συνεχίζει να φέρει αξίες και περιεχόμενα της πολιτικής που παραμένουν σημαντικά και ανεξάλειπτα. Στον πυρήνα της διάκρισης -αυτή είναι η κεντρική θέση του Bobbio- υπάρχει μια θεμελιώδης διαφωνία ως προς την ιδέα της ισότητας.



Η δεξιά επιλογή είναι η πεποίθηση ότι οι κοινωνικές ανισότητες όχι μόνο δεν μπορούν αλλά και δεν πρέπει να εξαλειφθούν: ευνοούν την τάξη, την ποικιλία και την ανάπτυξη μιας πολιτικής κοινότητας – εξάλλου, είναι σύμφωνες με την ανθρώπινη φύση. Αντιθέτως, την αριστερή στάση χαρακτηρίζει το ότι αποβλέπει στην ισότητα ή τουλάχιστον το ότι αγωνίζεται για να περιοριστούν και να συγκρατηθούν οι παράγοντες που τροφοδοτούν τις ανισότητες –άρα, τις “αδικίες”– μεταξύ των ανθρώπων.

 Σύμφωνα με τον Bobbio, το ιδεώδες της ισότητας παραμένει ο “πολικός αστέρας” της αριστερής ιδεολογίας. Χωρίς να εγκαταλείψει διόλου τη μάχη για τις ελευθερίες, η ευρωπαϊκή αριστερά πρέπει να υπερασπίζεται και να προωθεί τα κοινωνικά δικαιώματα με τα οποία εκφράζεται η τάση για ισότητα. Το δικαίωμα στην εκπαίδευση και στην εργασία αποβλέπουν πράγματι στον περιορισμό των ανισοτήτων που οφείλονται στην καταγωγή, στην κοινωνική θέση ή απλούστατα στη γεωγραφική μας θέση μέσα στον κόσμο. 

Σε μιαν εποχή διανοητικής και πολιτικής σύγχυσης, ο Bobbio επιχειρεί μια κρίσιμη εννοιολογική αποσαφήνιση και επαναπροτείνει την κεντρική αξία της παραδοσιακής ταυτότητας της ευρωπαϊκής αριστεράς. Αλλά, παρά τις αγαθές του προθέσεις, νομίζω ότι επαναλαμβάνει όρους και έννοιες που είναι καιρός να παραμεριστούν.

Πράγματι, η περί ισότητας αντίθεση είναι ακόμα εμφανής ανάμεσα στη «δεξιά» (που υποστηρίζει «έκαστος δημιουργός εαυτού τύχης») και την «αριστερά» (που συγχέει την ισότητα των ευκαιριών με την «απόλυτη» ισότητα). Πλην όμως, αυτή η αντίθεση έχει χάσει τη σημασία της – όπως έχει χάσει τη σημασία της η μαρξιστική θεωρία της ταξικής διαίρεσης και «πάλης» η οποία ίσχυε τον 19ο αιώνα όταν δεν είχε αναπτυχθεί ακόμα η μεσαία τάξη.

Στο περιβάλλον της σημερινής κρίσης, οι δυο παραδοσιακές παρατάξεις, εκδηλώνουν τα πρωταρχικά τους χαρακτηριστικά. Η δεξιά είναι διασπασμένη –ευρωπαϊκή κεντροδεξιά, λαϊκή δεξιά, χριστιανική δεξιά, άκρα εθνικιστική δεξιά, νεοναζιστική «δεξιά»– αν και, στην πραγματικότητα, ο νεο-ναζισμός αποτελεί διαφορετική ποιότητα από τη «δεξιά»· είναι, θα λέγαμε, ένα έκτρωμά της.

Αν επιθυμούμε αλλαγές και βελτίωση του τρόπου της ζωής μας είναι απαραίτητη η εξεύρεση καινούργιων ιδεών και καινούργιων προσώπων που θα τις εφαρμόσουν

Άλλο «κέντρο» κι άλλο «μεσαίος χώρος»;

Έτσι κι αλλιώς, στον δεξιό χώρο συμβαίνει περίπου ό,τι συνέβαινε, εξαρχής, στον αριστερό: αμφότεροι αποτελούν συντηρητικές και αναχρονιστικές δυνάμεις, ο καθένας με τον τρόπο του. Παραλλήλως, στην Ελλάδα, γίνεται λόγος για τη σύσταση και ανάπτυξη του «κέντρου» που καταβαραθρώθηκε μετά το 1974. Αν όμως επιθυμούμε αλλαγές και βελτίωση του τρόπου της ζωής μας (δεν είμαι σίγουρη ότι επιθυμούμε) είναι απαραίτητη η εξεύρεση καινούργιων ιδεών και καινούργιων προσώπων που θα τις εφαρμόσουν. Προς το παρόν, αυτό που προσπαθεί να κάνει το «κέντρο» είναι να κρατήσει απόσταση από τα άκρα – από εκείνο το είδος fringe politics που ευδοκιμεί στην Ελλάδα διαβρώνοντας το mainstream.

Το ζήτημα όμως δεν είναι ποσοτικό, είναι ζήτημα ποιοτήτων. Αυτό το mainstream είναι που πρέπει να αλλάξει: στον 21ο αιώνα, εν μέσω καταιγιστικών αλλαγών (μερικές από τις οποίες φαίνονται ανεξέλεγκτες, «μοιραίες»), οι ιδεολογίες δεν έχουν πια καμιά ουσία και θέση. Το αδιαπέραστο όριο μεταξύ «αριστεράς» και «φιλελευθερισμού» αποτελεί φαντασίωση: οι βιώσιμες, ανθρωπιστικές και πραγματιστικές λύσεις δεν φέρουν κανένα από αυτά τα ονόματα. Ο παλιός κόσμος που χωριζόταν σε φιλελευθέρους και κρατιστές απλούστατα δεν υπάρχει. Όπως σημειώνει ο Bobbio, η σημερινή αριστερά έχει ανάγκη από τον διάλογο, τον αμοιβαίο έλεγχο, τη συμπληρωματικότητα των ευαισθησιών της φιλελεύθερης παράδοσης – θα προχωρούσα όμως λίγο μακρύτερα στον επαναπροσδιορισμό της «μεσότητας» όπως την περιγράφει ο Bobbio.

Ούτε τα «προοδευτικά» οράματα έχουν πια ουσία και θέση: τι σημαίνει «πρόοδος» σήμερα; Η απάντηση δεν είναι απλή: ο πολιτισμός έχει πάρει στραβό δρόμο και χρειάζεται, σε ορισμένους τομείς (αν όχι σε όλους), μια μορφή «αντι-προόδου». Το να αυτοκαθορίζεται κανείς ως «προοδευτικός» αποτελεί επίσης διατύπωση του 19ου αιώνα η οποία, ως συνήθως, επικράτησε στους κύκλους της ελληνικής αριστεράς σαν ιστορικό υπόλειμμα. (Σε άλλες χώρες επικράτησε σε κύκλους της δεξιάς: φαίνεται πως κανείς δεν έχει το μονοπώλιο της προόδου).

altΕλληνικές ιδιαιτερότητες

Στην Ελλάδα δείχνουμε να μην καταλαβαίνουμε τίποτα από τον σύγχρονο κόσμο. Καινούργια προβλήματα (μετανάστευση, ρατσισμός, θρησκευτικός εξτρεμισμός, αποβιομηχάνιση των άλλοτε βιομηχανικών χωρών, υψηλή τεχνολογία), παλιά εσωτερικά προβλήματα (χαμηλή παραγωγικότητα, χαμηλή επιχειρηματικότητα, γραφειοκρατία, διαφθορά, ανατολίτικα ήθη) καθώς και προβλήματα εξωτερικής πολιτικής (τουρκική επιθετικότητα, σχέσεις με την ΕΕ, σχέσεις με τη Μέση Ανατολή) απαιτούν καινούργιο, πραγματιστικό και όχι ιδεολογικό βλέμμα. Το «ιδεολογικό» βλέμμα καταλήγει σε απαρχαιωμένα πολιτικά συνθήματα: για παράδειγμα, τι νόημα έχει σήμερα το σύνθημα «ψωμί, παιδεία, ελευθερία»; Μ’ αυτό διαλύθηκε η εκπαίδευση και τα πανεπιστήμια έγιναν πρότυπα κακιστοκρατίας. Τι νόημα έχει «Έξω οι βάσεις του θανάτου»; Δεν διαχειριστήκαμε προς όφελός μας τη σχέση με το ΝΑΤΟ... Όσο για τα αντιευρωπαϊκά και αντιαμερικανικά αισθήματα, διατήρησαν τη θέση της Ελλάδας κοντά στα δικτατορικά καθεστώτα και στις παραδοσιακές κοινωνίες της Μεσογείου και του Τρίτου Κόσμου απομακρύνοντάς την από πιο χρήσιμα κοινωνικά μοντέλα: όταν τόσοι άνθρωποι στην Ελλάδα θαυμάζουν τη Βενεζουέλα για τον εθνικισμό της κι όταν τόσοι άνθρωποι έλκονται από δικτατορικές και μιλιταριστικές προτάσεις όπως εκείνες της Χρυσής Αυγής και του ΚΚΕ, το «κέντρο» δεν μπορεί να είναι η διατήρηση ίσων αποστάσεων. Όλα αυτά τα πολιτικά σκουπίδια πρέπει να απορριφθούν –και όχι να ανακυκλωθούν– ώστε να διατυπωθούν καινούργιες, συγκεκριμένες προτάσεις για δομικά ζητήματα: για τα οικονομικά ελλείμματα, για την ανεργία, για το μέγεθος και τη λειτουργία του κράτους.

Το «ιδεολογικό» βλέμμα καταλήγει σε απαρχαιωμένα πολιτικά συνθήματα: για παράδειγμα, τι νόημα έχει σήμερα το σύνθημα «ψωμί, παιδεία, ελευθερία»; Μ’ αυτό διαλύθηκε η εκπαίδευση και τα πανεπιστήμια έγιναν πρότυπα κακιστοκρατίας

Αντί γι’ αυτά, οι Έλληνες –κυρίως όσοι πολιτικολογούν προχείρως και ανοήτως στο Ίντερνετ– ασχολούνται με τον γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων, με τους φασιστοειδείς κανόνες της πολιτικής ορθότητας, με τον στιγματισμό όσων διαφωνούν με τις ταπεινές τους «απόψεις». Κοντολογίς, αντί να υπάρχει διάλογος επί ιδεών και γεγονότων, υπάρχει «διάλογος» επί προσώπων: ακόμα και η κίνηση των 58 συζητείται στη βάση των ατόμων, τα οποία, αντί να ενθαρρυνθούν σε μια προσπάθεια εξορθολογισμού της πολιτικής μας ζωής, γίνονται αντικείμενο ειρωνικών σχολίων ή συκοφαντιών.

Η Ελλάδα είναι μία από τις τέσσερις ευρωπαϊκές πλουτοκρατίες (οι άλλες τρεις είναι η Βρετανία, η Ιρλανδία και η Πολωνία), υπό την έννοια ότι μεγαλώνει διαρκώς η αντίθεση μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Αυτή είναι η πρώτη από τις αιτίες του ελληνικού εξτρεμισμού ο οποίος αντικατοπτρίζεται στο κοινοβούλιο και στον δρόμο: καμιά «δουλειά» δεν μπορεί να γίνει σωστά όταν υποδαυλίζεται ταξικός πόλεμος, όταν τα κόμματα προσκολλώνται σε φαντασιακές ή αόριστες κοινωνικές τάξεις. Με αυτή την προσκόλληση δεν μπορεί να υπάρξει συνεργασία σε μέτρα, νόμους, πράγματα που είναι, εκ φύσεως, υπερ- ή δια-ταξικά. (Λόγου χάρη, η αιθαλομίχλη στην Αθήνα δεν είναι «ταξική» – όλοι την αναπνέουν: άρα, η λύση πρέπει να βρεθεί με διαταξική και διακομματική συνεννόηση.)

Το «κέντρο» λοιπόν δεν θα έπρεπε να είναι «κέντρο». Χρειάζεται καινούργιο γλωσσικό ιδίωμα, καινούργια αισθητική, καινούργιες εκτιμήσεις για όλα τα χρόνια ζητήματα, καινούργια μυαλά. Φοβάμαι ότι τα καινούργια μυαλά δεν σημαίνουν απαραιτήτως νεαρή ηλικία: οι νέοι στην Ελλάδα σκέφτονται σαν εσχατόγεροι ή δεν σκέφτονται καθόλου – επαναλαμβάνουν τις ιδέες των ψευτοεπαναστατών γονιών και καθηγητών τους. (Εξαιρέσεις υπάρχουν όπως σε όλες τις γενικεύσεις). Είμαστε μια κοινωνία συνταξιούχων που εκτρέφουμε τους επόμενους συνταξιούχους οι οποίοι, εν προκειμένω, δεν θα εισπράξουν ποτέ σύνταξη υπό την υλική έννοια: το αποτέλεσμα είναι η στασιμότητα, η επαναληπτικότητα, η στειρότητα που χαρακτηρίζουν τη δεξιά, την αριστερά κι εκείνο το κέντρο που αποτελείται από «κεντρώους». Το «κέντρο», που, σύμφωνα με την προαναφερθείσα αναχρονιστική ταξική ανάλυση, αντιστοιχεί στην ευρεία «μεσαία τάξη», είναι ο κατ’ εξοχήν όρος –και έννοια- που έχει χάσει τη σημασία του: σήμερα, ο πολιτικός στόχος δεν είναι να βρεθεί ένας ενδιάμεσος, μετριοπαθής χώρος που να συνδυάζει στοιχεία από τα δύο άκρα και τις παραλλαγές τους – ο πολιτικός στόχος είναι να δημιουργηθεί κάτι καινούργιο που να διαρρηγνύει τη μακρά και μη αναγνωρισμένη παράδοση της πολιτικής εγκληματικότητας. Η «μέση οδός» που υποδεικνύει ο Bobbio δεν είναι ακριβώς «μέση» - είναι η πλήρης απόρριψη των άκρων και η αναβίωση των αρχών του Διαφωτισμού τον οποίον λησμόνησε το κίνημα του tiers-mondisme παρασύροντας ολόκληρη την Αριστερά. 

ΣΩΤΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

altΔεξιά και αριστερά
Σημασία και αίτια μιας πολιτικής διάκρισης
Νορμπέρτο Μπόμπιο
Μτφρ: Ελεονώρα Ανδρεδάκη
Εκδόσεις Πόλις, 2013
Τιμή € 14,00, σελ.241 

alt

 

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ NORBERTO BOBBIO

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η καταγωγή της οικογένειας

Η καταγωγή της οικογένειας

Για την πραγματεία του Φρίντριχ 'Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» (Στο φως των ερευνών του Λ. Χ. Μόργκαν) (εκδ.  Σύγχρονη Εποχή)

Της Σώτης Τρια...

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Σ' αυτό το βιβλίο, ο Βalthasar Thomass αναλύει τη σκέψη του Σπινόζα γύρω από τα ζητήματα της καλής ζωής, τους όρους της γνώσης, τον προσδιορισμό της αλήθειας, της ηθικής, καθώς και της πολιτικής και αισ...

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο του Pierre-André Taguieff «Θεωρίες συνωμοσίας» (μτφρ. Αναστασία Καραστάθη, εκδ. Πόλις).

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Ο Pierre-André Taguieff είναι από εκείνους τους ιστορικούς που έχουν αναλάβει τη mission impossible να...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Αυτοί που επέζησαν» και ««Πανέξυπνα πλάσματα»: Δύο μυθιστορήματα των εκδόσεων Μεταίχμιο μεταφέρονται στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη

«Αυτοί που επέζησαν» και ««Πανέξυπνα πλάσματα»: Δύο μυθιστορήματα των εκδόσεων Μεταίχμιο μεταφέρονται στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη

«Αυτοί που επέζησαν» της Τζέιν Χάρπερ (Jane Harper) και  «Πανέξυπνα πλάσματα» της Σέλμπι Βαν Πελτ (Shelby Van Pelt): Δυο κορυφαία μπεστ σέλερ των New York Times, που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, διασκευάζονται για τη μικρή οθόνη. Κεντρική εικόνα: Από τη δι...

Πέθανε σε ηλικία 73 ετών ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου

Πέθανε σε ηλικία 73 ετών ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου

Ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου (1952-2025), υποψήφιος για Κρατικό Βραβείο Ποίησης,  ...

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ