Χρήστος Τσαγγάλης: «Η υποχρηματοδότηση των ανθρωπιστικών σπουδών αποτελεί εδώ και δεκαετίες πραγματικότητα σε διεθνές επίπεδο»

Ο Χρήστος Τσαγγάλης είναι Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και τακτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών (Academia Europaea). Είναι από εκείνους τους Έλληνες επιστήμονες που σταθερά, αθόρυβα και επίμονα συμμετέχουν στη διεθνή συζήτηση για τα ζητήματα του πεδίου τους, συνδιαμορφώνοντας τις νέες τάσεις, τα νέα καθεστώτα αλήθειας γύρω από μεγάλα φιλολογικά ζητήματα. Σε παλιότερη συνομιλία μας είχαμε επικεντρωθεί στη μελέτη της ομηρικής ποίησης (βλ. «Χρήστος Τσαγγάλης: «Ομηρικά έπη, ένας κόσμος εν πολλοίς άγνωστος»), ένα πεδίο όπου ο κ. Τσαγγάλης έχει σημαντική και πρωτότυπη συνεισφορά. Τώρα, η κουβέντα μας αφιερώθηκε στα δύο νέα βιβλία του, τα οποία ευχόμαστε σύντομα να τα δούμε μεταφρασμένα και στη γλώσσα μας. 

Πρόσφατα δημοσιεύτηκαν δύο νέα βιβλία σας (Early Greek Epic Fragments II, Epics on Herakles: Kreophylos and Peisandros, Berlin 2022 / Early Greek Epic Poetry: Language, Interpretation, Performance, Berlin 2023) στον μεγαλύτερο εκδοτικό οίκο της Ευρώπης για τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές, τον Walter de Gruyter. Μπορείτε να μας μιλήσετε για τα βιβλία αυτά και τη συμβολή τους στη μελέτη του αρχαϊκού ελληνικού έπους;

Το πρώτο από τα δύο αυτά βιβλία (Early Greek Epic Fragments II, Epics on Herakles: Kreophylos and Peisandros, Berlin 2022) ανήκει στην κατηγορία της σχολιασμένης έκδοσης. Με τον όρο αυτό προσδιορίζουμε ένα είδος βιβλίου που περιλαμβάνει κριτική αποτίμηση των πηγών και του υλικού που διαθέτουμε για τους εν λόγω επικούς ποιητές, αρχαίο ελληνικό κείμενο με τις σχετικές μαρτυρίες (testimonia) και τα αποσπάσματα του έργου τους (fragmenta), και εξαντλητικό σχολιασμό (γλωσσικό, μετρικό, πραγματολογικό, ερμηνευτικό). Αυτού του είδους η φιλολογική εργασία προσφέρει τη βάση για κάθε μελλοντική ερμηνευτική μελέτη, ειδικά ποιητών που το έργο τους σώζεται σε αποσπασματική μορφή.

Για να αντιληφθούμε πώς η μελέτη της ποίησης του Κρεώφυλου και του Πεισάνδρου αφορά το σύνολο του αρχαϊκού έπους, πρέπει αρχικά να έχουμε υπόψιν μας τη θεματική επιλογή του Κρεώφυλου στην Οιχαλίας Άλωσιν σε σχέση με τη συνολική μυθική παράδοση για τον Ηρακλή. O πυρήνας του έπους ήταν η ιστορία της άλωσης της πόλης Οιχαλίας. Ο Ηρακλής είχε νικήσει τον Εύρυτο σε έναν αγώνα τοξοβολίας, στον οποίο βραβείο ήταν η κόρη του Ευρύτου Ιόλη ή Ιόλεια. Ωστόσο, ο Εύρυτος αρνήθηκε να του δώσει την κόρη του. Ο Ηρακλής αρχικά έφυγε από την Οιχαλία αλλά επέστρεψε αργότερα με στρατό και άλωσε την πόλη, σκότωσε τον Εύρυτο και τους γιους του και έκλεψε την Ιόλη. Η Οιχαλίας Άλωσις κατέχει περίοπτη θέση μεταξύ των περιπετειών του Ηρακλή. Με βάση τόσο τη λογοτεχνική αποτύπωση (Ηράκλειες του Πεισάνδρου και του Πανύασση) όσο και τις εικονογραφικές αναπαραστάσεις, τα πιο διαδεδομένα και φημισμένα ανδραγαθήματα του ήρωα είναι εκείνα που περιέχουν υπερφυσικά και θαυματουργικά στοιχεία.

Ο Ηρακλής αντιμετωπίζει πελώρια και κάποτε επικίνδυνα ζώα (το Λιοντάρι της Νεμέας, την Κερυνίτιδα Έλαφο, τον Ερυμάνθιο Κάπρο, τα Άλογα του Διομήδη), κατατροπώνει αλλόκοτα τέρατα (τη Λερναία Ύδρα, τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, τον Κέρβερο), αναλαμβάνει και φέρνει με επιτυχία εις πέρας σχεδόν υπεράνθρωπα καθήκοντα (την κλοπή των βοδιών του Γηρυόνη, των Χρυσών Μήλων των Εσπερίδων, τον καθαρισμό των στάβλων του Αυγεία), πολεμά εναντίον του ποταμού Αχελώου, παίρνει μέρος στη μάχη εναντίον ορισμένων από τους θεούς (στην Πύλο) ή τους βοηθά στον αγώνα τους εναντίον των Γιγάντων (στην Παλλήνη), νικά τους Κενταύρους είτε συνολικά (η ιστορία του Φόλου) ή ατομικά (Νέσσος), αιχμαλωτίζει τους Κέρκωπες (στη Λυδία). Κανένας άλλος Έλληνας ήρωας δεν μπορεί να προσεγγίσει ένα τόσο μεγάλο και εξαιρετικά εντυπωσιακό κατάλογο επιτευγμάτων. Η αποθέωση του Ηρακλή είναι στο επίπεδο του μύθου η «αναγνώριση από την παράδοση της χωρίς αντίπαλο θέσης του».

Τα επεισόδια από τη ζωή του Ηρακλή στα οποία γίνεται αναφορά στην ομηρική ποίηση είναι τελείως διαφορετικά από αυτά που βρίσκουμε στην πρώιμη εικονογραφία. Ο Όμηρος δεν συσχετίζει ποτέ τον Ηρακλή με το Λιοντάρι της Νεμέας, τη Λερναία Ύδρα, την Κερυνίτιδα Έλαφο, τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, τους Μολίονες/Ακτορίωνες, τις Αμαζόνες και τον Γηρυόνη. Παρά το γεγονός ότι τα επεισόδια αυτά παρουσιάζονται στην εικονογραφία της γεωμετρικής και της ύστερης γεωμετρικής περιόδου, τα ομηρικά έπη δεν τα αναφέρουν. Αντίθετα, ο Ηρακλής συνδέεται με τις δωρικές δυναστείες της Πελοποννήσου, της Κω και της Ρόδου, με την πρώτη λεηλασία της Τροίας και την επακόλουθη κατάκτηση της Κω, με τη λεηλασία της Πύλου, με την κατάβαση στον Κάτω Κόσμο, με τον βασιλιά της Οιχαλίας Εύρυτο και τον γιο του Ίφιτο, όπως και με τη Θήβα. Γίνεται επίσης μνεία τόσο στη θνητή του κατάσταση όσο και στην αποθέωσή του.

Είναι πιθανό ότι υπήρχε μια προφορική επική παράδοση για τον Ηρακλή που προηγήθηκε του σχηματισμού των ομηρικών επών και ότι η προέλευσή της πρέπει να αναζητηθεί στη μυκηναϊκή εποχή. Είναι αυτή η παράδοση που τροφοδότησε εν μέρει την πρώιμη εικονογραφία για τον Ηρακλή κατά τη γεωμετρική και ύστερη γεωμετρική περίοδο, όπως επίσης και τη Θεογονία του Ησιόδου. Στο κέντρο της βρισκόταν μια ομάδα επεισοδίων στα οποία ο Ηρακλής ήταν ο παντοδύναμος ήρωας που κατατρόπωνε άγρια ζώα και τέρατα και βοηθούσε την ανθρωπότητα. Αυτή η ομάδα επεισοδίων ήταν οργανωμένη γύρω από το θέμα της θητείας του ήρωα κοντά στον τελευταίο Περσείδη βασιλιά των Μυκηνών, πράγμα που σημαίνει ότι τα κατορθώματα του Ηρακλή που περιλαμβάνονταν σε αυτό το έπος ήταν περιορισμένα στην Πελοπόννησο. Οι άθλοι που έλαβαν χώρα σε απομακρυσμένες περιοχές εκτός Πελοποννήσου (π.χ. οι Εσπερίδες, ο Κέρβερος, τα άλογα του Διομήδη) προστέθηκαν πιθανότατα αργότερα στους Δώδεκα Άθλους. Η ομηρική επική παράδοση αποφάσισε να αποφύγει οποιαδήποτε αναφορά σε αυτούς και κατέφυγε στο να τους χαρακτηρίσει όλους συλλογικά με τη λέξη ἄεθλοι. Τα επεισόδια του Ηρακλή που αναφέρονται από τον Όμηρο ανήκαν είτε σε άλλα έπη, τα οποία προηγούνταν χρονολογικά της Ιλιάδας και της Οδύσσειας (η κατάκτηση της Πύλου, η πρώτη λεηλασία της Τροίας) ή σε περιθωριοποιημένα επεισόδια τα οποία βρίσκονταν σε διαδικασία σχηματισμού κατά την περίοδο της μορφοποίησης των ομηρικών επών. Η ιστορία του Ευρύτου και των γιων του είναι ένα από αυτά.

Άλλα πρώιμα ελληνικά έπη προτίμησαν να παρουσιάσουν τα απαράμιλλα κατορθώματα του Ηρακλή και τους Δώδεκα Άθλους, με πρωιμότερο παράδειγμα την Ηράκλεια του Πεισάνδρου από τη Ρόδο (7ος αι. π.Χ.). Το γεγονός ότι καμία άλλη αρχαία πηγή δεν απέδωσε ποτέ το έπος του Πεισάνδρου στον Όμηρο (όπως έγινε με άλλα μη ομηρικά έπη, π.χ. τη Θηβαΐδα) φανερώνει ότι ήταν ακριβώς τα θαυματουργικά, υπερφυσικά χαρακτηριστικά αυτού του μυθικού corpus περιπετειών τα οποία σημάδεψαν την Ηράκλεια ως θεματικά ανομηρική. Η μοναδική μυθική περιπέτεια του Ηρακλή που είναι εμποτισμένη με ηρωικά χαρακτηριστικά, φιλτραρισμένα με μια τραγική χροιά είναι αυτή της αγάπης του για την Ιόλη, που οδήγησε στην άλωση της Οιχαλίας και τελικά στον θάνατο του ήρωα. Παρ’ όλο που ο Ηρακλής έχει κυριεύσει και άλλες πόλεις, η περίπτωση της Οιχαλίας είναι η μοναδική στην οποία τα υπερφυσικά στοιχεία ουσιαστικά απουσιάζουν. Μια απλή σύγκριση με την ιστορία της πρώτης άλωσης της Τροίας από εκείνον καθιστά την προηγούμενη παρατήρηση προφανή.

[...] το έπος του Κρεώφυλου είναι το μοναδικό παράδειγμα ανάμεσα σε όλα τα επεισόδια της πλούσιας μυθολογίας του Ηρακλή, το οποίο εναρμονίζεται με τον Όμηρο, ο οποίος επίσης αποφεύγει τα υπερφυσικά στοιχεία.

Ο ήρωας είχε βοηθήσει τον βασιλιά Λαομέδοντα, όταν έσωσε την κόρη του Ησιόνη από το κήτος που έστειλε ο οργισμένος Ποσειδώνας εναντίον της πόλης επειδή ο Λαομέδοντας δεν του κατέβαλε τα λύτρα που του είχε υποσχεθεί για την κατασκευή των τειχών της Τροίας. Όταν ο Λαομέδοντας αρνήθηκε να ανταμείψει τον Ηρακλή με το έπαθλο, το οποίο του είχε υποσχεθεί (τα αθάνατα άλογά του), ο Ηρακλής εκπόρθησε και λεηλάτησε την Τροία. Οι διαφορές με την ιστορία της Οιχαλίας είναι πρόδηλες: μάχη εναντίον ενός υπερφυσικού τέρατος και τα αθάνατα άλογα του Λαομέδοντα. Ίδια είναι η περίπτωση και της κατάληψης της Πύλου. Ο Ηρακλής εκπορθεί την πόλη και σκοτώνει τον Νηλέα και έντεκα από τους δώδεκα γιους του (μόνο ο Νέστορας επιβιώνει), αλλά μάχεται και εναντίον των θεών. Το υπερφυσικό στοιχείο αυτής της άλωσης είναι επίσης έντονα αισθητό. Ακόμη και η ιστορία της Ζώνης της Ιππολύτης, η οποία περιλαμβάνει τη σύγκρουση μεταξύ του Ηρακλή και των Αμαζόνων και πλησιάζει ένα επίτευγμα που στερείται θαυματουργικού στοιχείου, είναι έμμεσα συνδεδεμένη με την «ετερότητα» του κόσμου των Αμαζόνων, οι οποίες θεωρούνται ότι βρίσκονται εκτός του ανθρώπινου πολιτισμού.

Υπό αυτήν την προοπτική, το έπος του Κρεώφυλου είναι το μοναδικό παράδειγμα ανάμεσα σε όλα τα επεισόδια της πλούσιας μυθολογίας του Ηρακλή, το οποίο εναρμονίζεται με τον Όμηρο, ο οποίος επίσης αποφεύγει τα υπερφυσικά στοιχεία. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται περαιτέρω από την ετυμηγορία του ελληνιστικού ποιητή Καλλίμαχου. Σ᾽ ένα επίγραμμά του για το ποίημα του Κρεώφυλου ο Καλλίμαχος υπογραμμίζει το ομηρικό ύφος του ποιήματος, ενώ υπαινίσσεται ταυτόχρονα την αδιαμφισβήτητη αυθεντία του Κρεώφυλου αναφορικά με το έργο του.

Όπως και στην περίπτωση της Ιλιάδας, έτσι και στην Οιχαλίας Άλωσιν η οργή σχετίζεται με μια κοπέλα που δεν δόθηκε σε αυτόν που την κέρδισε με την αξία του [...]

Μια άλλη, εξίσου σημαντική, πλευρά της ομηρίζουσας Οιχαλίας Αλώσεως αφορά την εστίαση σε ένα μόνο θέμα σχετικά με τη ζωή του Ηρακλή. Η ίδια παρατήρηση ισχύει και για την Ιλιάδα, η οποία δεν παρουσιάζει τη ζωή του Αχιλλέα, ούτε καν ολόκληρη την ιστορία της ανάμιξής του στην εκστρατεία των Αχαιών στην Τροία (από την ένταξή του στον στρατό μέχρι τον θάνατό του από τον Απόλλωνα και τον Πάρη). Αντικείμενο εστίασης αποτελεί η οργή του (μῆνις), η οποία προκύπτει κατά το τελευταίο έτος του πολέμου. Ο Αριστοτέλης, που ορθώς είχε τονίσει ότι «η πλοκή δεν είναι σχετική με ένα μόνο άτομο, εφόσον κάθε ύπαρξη έχει αμέτρητα χαρακτηριστικά, τα οποία δεν συνυπάρχουν όλα μαζί, και παρομοίως ένα άτομο κάνει πολλές πράξεις οι οποίες δεν αποδίδουν μια ενιαία πράξη», άσκησε κριτική σε όσους συνέθεσαν Ηρακλειάδες και Θησηΐδες, όπως και άλλα παρόμοια ποιήματα, διαχωρίζοντας αυτούς τους ποιητές από την αυθεντία του Ομήρου που οργάνωσε την πλοκή των επών του γύρω από μία, ενιαία πράξη.

Αυτό σημαίνει ex silentio ότι ο Αριστοτέλης, ο οποίος ενδεχομένως αναφέρεται (τουλάχιστον) στην Ηράκλεια του Πεισάνδρου και του Πανύασση, ορίζει τη συνοχή της πλοκής μέσω μιας ενιαίας πράξης. Αυτή που είναι η μία καὶ αὕτη ὅλη πρᾶξις γύρω από την οποία εξελίσσεται η Οιχαλίας Άλωσις είναι λοιπόν η οργή του Ηρακλή ενάντια στον Εύρυτο, ο οποίος δεν του έδωσε την Ιόλη όπως είχε υποσχεθεί. Όπως και στην περίπτωση της Ιλιάδας, έτσι και στην Οιχαλίας Άλωσιν η οργή σχετίζεται με μια κοπέλα που δεν δόθηκε σε αυτόν που την κέρδισε με την αξία του (η Βρισηίδα στον Αχιλλέα, η Ιόλη στον Ηρακλή), με αποτέλεσμα ο ήρωας είτε να παραιτηθεί προσωρινά από τη μάχη (Αχιλλέας) είτε να εκπορθήσει (Ηρακλής) την πόλη του «εχθρού».

Υπάρχουν όμως και δύο άλλα χαρακτηριστικά του έπους του Κρεώφυλου που παραπέμπουν στο ομηρικό του ύφος. Η συγκέντρωση ενός στρατού στην Τραχίνα, ο σχηματισμός μιας συμμαχίας (με τους Αρκάδες, τους Μηλιείς και τους Λοκρούς) και η ταφή των συντρόφων του Ηρακλή αντιστοιχούν ση συγκέντρωση του στρατού στην Αυλίδα, στη δημιουργία της αχαϊκής συμμαχίας και στην ταφή του Πατρόκλου. Αν χρησιμοποιήσουμε τη διατύπωση του Απολλόδωρου θάψας τῶν σὺν αὐτῷ στρατευσαμένων τοὺς ἀποθανόντας, τότε δεν απέχουμε πολύ από μια σκηνή θρήνου, στην οποία ο Ηρακλής πενθεί για τον χαμό ορισμένων από τους συντρόφους του. Αν ισχύει αυτό, η αναλογία με την Ιλιάδα, όπου παρουσιάζονται οι κηδείες του Πατρόκλου και του Έκτορα και τα μοιρολόγια (γόοι) για τον Έκτορα, ενισχύεται ακόμα περισσότερο.

Ενδιαφέροντα είναι και τα συμπεράσματα για τους χαρακτήρες που σίγουρα απαντούσαν στην Οιχαλίας Άλωσιν (Ηρακλής, Εύρυτος, οι δύο γιοι του [πιθανώς ο Ίφιτος και ο Δηίων], η Ιόλη). Ο Ηρακλής, του οποίου η φήμη ήταν γνωστή στον Εύρυτο και την οικογένειά του, ήταν ο σπουδαίος ήρωας που είχε ολοκληρώσει με επιτυχία πολλούς σημαντικούς άθλους. Ήταν ίσως σίγουρος για τη νίκη του στον αγώνα τοξοβολίας και βέβαιος ότι θα κέρδιζε το χέρι της Ιόλης. Ο Εύρυτος ήταν ίσως εξίσου βέβαιος ότι θα κέρδιζε, καθώς ήταν εξαιρετικός τοξότης. Η περιγραφή του αγώνα (δεν έχουμε λόγο να πιστεύουμε ότι ο αγώνας θα περιλάμβανε πολλούς διαγωνιζόμενους) θα πρέπει να ήταν λεπτομερής, από τη στιγμή που θα υπογράμμιζε τις εξαιρετικές ικανότητες του Ηρακλή και θα αύξανε το κλέος του. Αν η άρνηση του Ευρύτου να του δώσει την κόρη του βασιζόταν στον φόβο του για τον ασταθή χαρακτήρα και την πιο σκοτεινή πλευρά του Ηρακλή (μανία), τότε η αλλαγή γνώμης του βασιλιά θα πρέπει να αποτέλεσε ένα σημαντικό επεισόδιο του έπους. Από τους γιους του Ευρύτου, ο Ίφιτος ίσως διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, αν είχε επιχειρηματολογήσει υπέρ τού να δοθεί το χέρι της αδελφής του στον Ηρακλή μετά τον αγώνα τοξοβολίας. Η Ιόλη δεν ήταν απλώς ένας σιωπηλός χαρακτήρας. Είχε τουλάχιστον μια σκηνή διαλόγου με τον Ηρακλή. Θα πρέπει να ήταν διατεθειμένη να γίνει σύζυγός του πριν τον διαγωνισμό, αν και δεν είναι βέβαιο ποια θα ήταν η στάση της μετά τη θανάτωση των άλλων μελών της οικογένειάς της από τον Ηρακλή.

Η ιστορία του Ηρακλή και της Ιόλης ανήκει στο θέμα «διεκδίκηση μιας νύφης», το οποίο έχει πλούσια ινδοευρωπαϊκή προϊστορία. Φαίνεται να ανήκει σε εκείνο τον τύπο ιστορίας που περιλαμβάνει έναν αγώνα, εδώ ανάμεσα σε ένα διαγωνιζόμενο και τον πατέρα της νύφης. Αυτό που δεν γνωρίζουμε είναι πόσες είναι οι αναλογίες που μοιράζεται με την ιστορία του Οινόμαου, για την οποία υπάρχουν περισσότερες μαρτυρίες. Στον μύθο αυτό, που έχει πολλές ομοιότητες με την ιστορία Ηρακλή-Ιόλης-Ευρύτου, η Ιπποδάμεια και ο Πέλοπας κατέστρωσαν ένα σχέδιο ώστε ο Πέλοπας να μπορέσει να κερδίσει τον Οινόμαο στην αρματοδρομία. Πολύ θα θέλαμε να ξέρουμε αν, όπως και στην περίπτωση του μύθου του Οινόμαου, ο Εύρυτος (ο οποίος έχει λάβει το τόξο του από τον Απόλλωνα που τον είχε εκπαιδεύσει κιόλας) κόντευε να κερδίσει, αλλά η Ιόλη, που είχε ερωτευτεί τον Ηρακλή βοήθησε τον ήρωα (όπως και η Ιπποδάμεια τον Πέλοπα) να κερδίσει τον αγώνα. Οι αναλογίες είναι σημαντικές αλλά δεν συνεπάγονται μια ανακατασκευή αυτής της έκτασης, ειδικά αφού ο αποσπασματικός χαρακτήρας του σωζόμενου υλικού δεν μας επιτρέπει να ακολουθήσουμε περαιτέρω αυτήν την πιθανότητα. Ακόμα κι έτσι, υπάρχουν πολλές προοπτικές για δημιουργία ισχυρών χαρακτήρων. Η Οδύσσεια θα πρέπει να λειτούργησε για τον Κρεώφυλο ως το επικό υπόβαθρο με βάση το οποίο ηθογράφησε αρκετούς από τους χαρακτήρες του δικού του έπους, ειδικά εφόσον ο αγώνας τοξοβολίας, η διεκδίκηση της νύφης, και οι επακόλουθοι φόνοι εμφανίζονται και στα δύο έπη.

Η σημασία του Ηρακλή για το αρχαϊκό ελληνικό έπος μπορεί επίσης να γίνει αντιληπτή από την ύπαρξη ποιημάτων σχετικών είτε με μεμονωμένα επεισόδια από τη ζωή και τα κατορθώματά του (Ασπίς Ηρακλέους, Αιγίμιος, Κήυκος Γάμος, Οιχαλίας Άλωσις) ή με καταλογικό υλικό που περιλαμβάνει και τον Ηρακλή (Γυναικών Κατάλογος).

Επιστρέφοντας στον Πείσανδρο, θα πρέπει να τονίσουμε ότι ο τίτλος του έπους που του αποδίδεται (Ηράκλεια) χρησιμοποιείται ευρέως για ποιήματα που σχετίζονται με τη ζωή και τα ανδραγαθήματα του Ηρακλή. Εκτός από το έπος του Πεισάνδρου, γνωρίζουμε Ηράκλειες του Πεισίνου από τη Λίνδο, του Δημόδοκου, του Κιναίθωνα, του Πανύασση του Αλικαρνασσέα, του Διότιμου, του Φαίδιμου και του Κόνωνα. Από αυτές, εκείνη του Πεισίνου δεν είναι τίποτα παραπάνω από ένα ποίημα-φάντασμα που προέρχεται από ένα συγγραφέα-φάντασμα, ενώ το έπος του Πανύασση είναι ένα πλήρες έπος σε δεκατέσσερα βιβλία. Ορισμένοι ερευνητές, όπως ανέφερα προηγουμένως, εικάζουν την ύπαρξη ενός προφορικού έπους για τον Ηρακλή κατά την αρχαϊκή περίοδο, το οποίο γνώριζε ο Όμηρος. Ο Martin L. West έχει ισχυριστεί ότι αυτό το απολεσθέν ποίημα είχε επηρεαστεί από το έπος του Gilgāmeš και λειτούργησε ως το φίλτρο για τη διάχυση χαρακτηριστικών από το διάσημο αυτό μεσοποταμιακό έπος στην Ιλιάδα. Η σημασία του Ηρακλή για το αρχαϊκό ελληνικό έπος μπορεί επίσης να γίνει αντιληπτή από την ύπαρξη ποιημάτων σχετικών είτε με μεμονωμένα επεισόδια από τη ζωή και τα κατορθώματά του (Ασπίς Ηρακλέους, Αιγίμιος, Κήυκος Γάμος, Οιχαλίας Άλωσις) ή με καταλογικό υλικό που περιλαμβάνει και τον Ηρακλή (Γυναικών Κατάλογος).

Ο τίτλος του ποιήματος είναι περισσότερο από κατατοπιστικός, καθώς αποκαλύπτει τη φύση του έπους, το θέμα και τον πρωταγωνιστή. Η έλλειψη αναφοράς σε ένα συγκεκριμένο επεισόδιο από τη ζωή του Ηρακλή (όπως π.χ. την άλωση της Οιχαλίας) λειτουργεί ως επιχείρημα υπέρ της συνολικής παρουσίασης των ποικίλων ανδραγαθημάτων του ήρωα. Όμως πόσο συνολική ήταν πράγματι αυτή η παρουσίαση; Υπάρχουν ορισμένες εκτιμήσεις, τόσο εξωτερικές/συγκριτικές όσο και εσωτερικές, οι οποίες ίσως μας βοηθήσουν να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό.

Θα ξεκινήσουμε με το εξωτερικό/συγκριτικό επιχείρημα: το παράδειγμα της Ηράκλειας του Πανύασση είναι βοηθητικό στον βαθμό που μας φανερώνει ότι υπήρχε ένα πρώιμο ελληνικό έπος που παρουσίαζε διάφορα επεισόδια από τη ζωή του Ηρακλή, τα οποία δεν καλύπτουν μόνο τους άθλους αλλά εκτείνονται και στις πράξεις και τα πάρεργα της πολυτάραχης ζωής του. Οι διαφορές στην έκταση μεταξύ της Ηράκλειας του Πεισάνδρου (δύο βιβλία) και αυτής του Πανύασση (δεκατέσσερα βιβλία) δεν θα έπρεπε να λειτουργήσει αποτρεπτικά, αφού γνωρίζουμε ότι η περιγραφή των άθλων από τον Πανύασση θα πρέπει να είχε ολοκληρωθεί στα βιβλία 6 με 7. Αυτό σημαίνει ότι ο Πανύασσης αφιέρωσε τέσσερα με πέντε βιβλία στα άλλα κατορθώματα του Ηρακλή, τα οποία πραγματοποιήθηκαν πέραν «των κανονικών ορίων του ελληνικού κόσμου».

Στην περίπτωση της Ηράκλειας του Πεισάνδρου που ήταν ένα σαφώς συντομότερο έπος με μόνο δύο βιβλία έχουμε ένα και μόνο στοιχείο για την τοποθέτηση ενός επεισοδίου στην πλοκή. Σύμφωνα με ένα απόσπασμα, το επεισόδιο στο οποίο ο Ηρακλής διασχίζει τον Ωκεανό με το κύπελλο του Ήλιου βρισκόταν στο δεύτερο βιβλίο. Δεδομένου ότι η εν λόγω σκηνή ανήκει στον 10ο άθλο του Ηρακλή (τα βόδια του Γηρυόνη) και ότι το ποίημα περιέχει όλους τους άθλους του Ηρακλή (για τους οποίους επιτρέπεται να υποθέσουμε ότι παρουσιάζονταν με την κανονική τους σειρά), μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι δύο εναπομείναντες άθλοι (τα μήλα των Εσπερίδων και ο Κέρβερος) ήταν τοποθετημένοι στο δεύτερο βιβλίο. Το αναγκαίο συμπέρασμα είναι ότι πολλά επεισόδια που συνέβησαν μετά τους άθλους, από τα λουτρά του Ηρακλή στις Θερμοπύλες μέχρι τη λεηλασία της Τροίας από εκείνον, βρίσκονται επίσης στο δεύτερο βιβλίο. Από αφηγηματικής πλευράς, αυτό θα έκανε την Ηράκλεια ένα έπος σημαντικής πυκνότητας, λόγω της παρουσίασης τόσο πολλών επεισοδίων σε δύο μόνο βιβλία.

Αναφορικά με το εσωτερικό επιχείρημα: τα σωζόμενα αποσπάσματα της Ηράκλειας του Πεισάνδρου ενισχύουν την εικασία ότι το έπος κάλυπτε και τους άθλους του Ηρακλή και κάποια από τα ανδραγαθήματα που συνέβησαν μετά τους άθλους, όπως τη δημιουργία ιαματικών/θερμών πηγών από την Αθηνά στις Θερμοπύλες ώστε ο ήρωας να μπορέσει να πλυθεί, το επεισόδιο με τον Φόλο και τους Κενταύρους, όπως και την εκστρατεία του για την άλωση της Τροίας. Η τοποθέτηση των τριών αυτών επεισοδίων ανάμεσα σε μια σειρά από περιπέτειες του Ηρακλή που συνέβησαν μετά τους άθλους είναι διδακτική, από τη στιγμή που αυτά τα τρία γεγονότα δεν τοποθετούνται το ένα μετά το άλλο σε καμία σωζόμενη γνωστή παρουσίαση της ζωής και των πράξεων του ήρωα.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ερχόμαστε αντιμέτωποι με δύο πιθανότητες: η πρώτη είναι ότι αυτά ήταν τα μόνα ανδραγαθήματα μετά τους άθλους που συμπεριλήφθηκαν στο δεύτερο βιβλίο της Ηράκλειας του Πεισάνδρου ή ότι υπήρχαν και άλλα ανδραγαθήματα τα οποία θα παρουσιάζονταν σε μια πιο περιεκτική ακολουθία των κατορθωμάτων του Ηρακλή μετά τους άθλους. Υπάρχει τουλάχιστον ένα επιχείρημα υπέρ καθεμιάς από τις δύο απόψεις. Όσον αφορά την πρώτη (ότι δηλαδή αυτά ήταν τα μοναδικά επεισόδια της Ηράκλειας μετά τους άθλους), η συμπερίληψη και άλλων περιπετειών θα έκανε το έπος αυτό ακόμα πιο συμπαγές από όσο είναι ήδη. Αυτή η πυκνότητα θα συμπίεζε ορισμένα επεισόδια, τα οποία θα χαρακτηρίζονταν από ελάχιστη αφηγηματική ανάπτυξη. Αναφορικά με τη δεύτερη δυνατότητα, η έλλειψη οποιασδήποτε σύνδεσης μεταξύ των τριών αυτών επεισοδίων προκαλεί υποψίες. Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε τόσο το γιατί ο Πείσανδρος τα επέλεξε όσο και πώς ήταν δυνατή τη μετάβαση από το ένα στο άλλο. Η απότομη διακοπή μιας τέτοιας έντονα ελλειπτικής ακολουθίας θα γινόταν ακόμα περισσότερο αντιληπτή λόγω της συνοχής αναφορικά με την ακολουθία των άθλων που θα είχαν προηγηθεί. Το θέμα παραμένει ανοιχτό.

Δεν γνωρίζουμε αν και σε ποιον βαθμό εξιστορούνταν οι απαρχές της ζωής του Ηρακλή, αν και μια αναφορά τους θα ήταν αναμενόμενη, ακόμα κι αν επιμείνουμε απόλυτα στον χαρακτηρισμό του περιεχομένου του έπους από τη Σούδα ως τα Ηρακλέους έργα («οι πράξεις του Ηρακλή»). Το ποίημα θα παρουσίαζε (πιθανότατα πολύ σύντομα, σε πλάγιο λόγο) τον λόγο που ο Ηρακλής βρέθηκε στην υπηρεσία του Ευρυσθέα (έχοντας διαπράξει παιδοκτονία και συζυγοκτονία), ειδικά εφόσον ένα αμφισβητούμενο απόσπασμα μιλά για την τρέλα του Ηρακλή. Έπειτα θα υπήρχε μια αφήγηση των κανονικών άθλων, αναφορικά με τους οποίους έχουμε στην κατοχή μας αποσπάσματα που σχετίζονται με το Λιοντάρι της Νεμέας, τη Λερναία Ύδρα, την Κερυνίτιδα Έλαφο, την περιπέτεια του Ηρακλή με τον Φόλο και τους Κενταύρους, τις Στυμφαλίδες Όρνιθες, τον διάπλου του Ωκεανού από τον Ηρακλή με τη χρήση του δέπαος του Ήλιου προκειμένου να φτάσει στην Ερύθεια όπου κατοικούσε ο Γηρυόνης. Το ποίημα επίσης περιλάμβανε αναφορά στην εκπολιτιστική λειτουργία του Ηρακλή, με την προϋπόθεση ότι ο χαρακτηρισμός του ως «του πιο δίκαιου φονιά» σχετίζεται όντως με τα επεισόδια του Γηρυόνη, της κλοπής των μήλων των Εσπερίδων (και της μάχης με τον Ανταίο που δεν είναι άθλος αλλά ακολουθεί την κλοπή των μήλων των Εσπερίδων.

Οι πηγές, που ήταν το δώρο της Αθηνάς στον ήρωα, ίσως συμβόλιζαν τη θεϊκή έγκριση για την επιτυχή ολοκλήρωση των άθλων.

Η δημιουργία των ιαματικών/θερμών πηγών στις Θερμοπύλες από την Αθηνά, ώστε να μπορέσει να πλυθεί ο Ηρακλής μετά την επίτευξη είτε κάποιων, είτε όλων του των άθλων προκαλεί σύγχυση, καθώς έχουν γίνει διάφορες προτάσεις αναφορικά με τα συμφραζόμενά της. Το πιο πιθανό σενάριο είναι ότι το γεγονός αυτό ακολουθούσε το επεισόδιο με τους Κέρκωπες. Η ίδια παρατήρηση ισχύει για ένα αμφίβολο απόσπασμα, το οποίο ίσως σχετιζόταν με την περιπέτεια των Κερκώπων που συνέβη μετά τους άθλους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, το επεισόδιο θα λειτουργούσε ως γέφυρα για τις περιπέτειες του Ηρακλή μετά τους άθλους. Οι πηγές, που ήταν το δώρο της Αθηνάς στον ήρωα, ίσως συμβόλιζαν τη θεϊκή έγκριση για την επιτυχή ολοκλήρωση των άθλων. Η άλλη πράξη του Ηρακλή που τοποθετείται μετά τους άθλους και σίγουρα συμπεριλαμβανόταν στην Ηράκλεια του Πεισάνδρου ήταν η εκστρατεία του ήρωα στην Τροία, καθώς ένα απόσπασμα αναφέρεται σε ένα κύπελλο που ο Ηρακλής δώρισε στον Αίαντα τον Τελαμώνιο για τη βοήθεια που του παρείχε ώστε να κυριεύσει την πόλη. Δεν γνωρίζουμε ποια άλλα ανδραγαθήματα του Ηρακλή ενδεχομένως να περιλαμβάνονταν στο ποίημα ούτε και το πώς τελείωνε.

Το δεύτερο βιβλίο μου που κυκλοφόρησε πρόσφατα (Early Greek Epic Poetry: Language, Interpretation, Performance, Berlin 2023) αποτελεί εμπλουτισμένη και επαυξημένη δημοσίευση ορισμένων μελετών μου της τελευταίας εικοσαετίας. Κοινός παρονομαστής είναι το πρώιμο αρχαϊκό έπος. Ο τόμος περιλαμβάνει μελέτες που αφορούν την ομηρική ποίηση, το ησιόδειο έπος, τον Επικό Κύκλο, και τη ραψωδική απαγγελία της επικής ποίησης στην αρχαιότητα.

Η επιστροφή σε δημοσιευμένες μελέτες είναι για έναν ερευνητή μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εμπειρία. Του δίνει τη δυνατότητα με όπλο τη χρονική απόσταση από τις πρώτες δημοσιεύσεις να επανεξετάσει ορισμένα θέματα είτε εμπλουτίζοντας και ενισχύοντας περαιτέρω την επιχειρηματολογία του, είτε συζητώντας νέα επιχειρήματα και απόψεις άλλων ερευνητών που διατυπώθηκαν στο μεσοδιάστημα, είτε αναθεωρώντας εν μέρει ή επαναδιατυπώνοντας ορισμένες πτυχές κάποιων απόψεων επί τα βελτίω. Πρόκειται για μια γόνιμη, αν και καθόλου εύκολη, διαδικασία που φέρνει τον ερευνητή αντιμέτωπο με τον ίδιο του τον εαυτό.

Επιχείρησα να εκμεταλλευτώ αυτή την ευκαιρία γράφοντας μια εκτεταμένη εισαγωγή που αφορά το σημερινό status quaestionis αναφορικά με τη μελέτη της αρχαϊκής επικής ποίησης και τη θέση που κατέχει η δική μου έρευνα μέσα στο πλαίσιο αυτό. Επιπρόσθετα, για να μείνω σε ένα ενδεικτικό παράδειγμα, μελέτησα περαιτέρω ένα ακανθώδες αλλά συναρπαστικό ζήτημα που ανέκυπτε σε μια μελέτη μου, αυτό μιας εναλλακτικής Οδύσσειας, προσκομίζοντας νέα επιχειρήματα (τα οποία δεν περιλαμβάνονταν στην πρώτη δημοσίευση της σχετικής μελέτης) και αντιμετωπίζοντας κριτικά άλλες απόψεις επί του συγκεκριμένου ζητήματος.

Οι μελέτες που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον τόμο αποτελούν ενδεικτική επιλογή της συνεισφοράς μου στη μελέτης της αρχαϊκής επικής ποίησης, σχεδόν στο σύνολό της (ομηρικής, ησιόδειας, κύκλιας) και προσφέρουν, θεωρώ, στον αναγνώστη την ευκαιρία να γνωρίσει καλύτερα τον σύγχρονο προβληματισμό αναφορικά με το διασημότερο λογοτεχνικό είδος της αρχαϊκής εποχής.

Πώς συνδέονται αυτά τα δύο βιβλία σας με προηγούμενες μελέτες (δικές σας και άλλων) που αφορούν το αρχαϊκό έπος;

Το βιβλίο μου για τον Κρεώφυλο και τον Πείσανδρο (Early Greek Epic Fragments II, Epics on Herakles: Kreophylos and Peisandros, Berlin 2022) εντάσσεται στο τριετές (2019-2022) ερευνητικό πρόγραμμα Early Greek Epic Poets που χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. (Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας) και αποσκοπεί στη μελέτη ενός σημαντικού και ιδιαίτερα παραμελημένου μέρους του αποσπασματικά σωζόμενου αρχαιοελληνικού έπους. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει (α) τη συγγραφή δύο ακόμα βιβλίων (η οποία έχει ολοκληρωθεί, επίκειται η δημοσίευσή τους) για τον Πανύασση κσι τη Θησηΐδα, όπως και για τα Περσικά του Χοιρίλου, και (β) την επικείμενη δημοσίευση ενός συλλογικού τόμου για τον Ηρακλή από τον εκδοτικό οίκο Brill της Ολλανδίας.

Έχει προηγηθεί η έκδοση του πρώτου τόμου για το αρχαιογνωστικό και γενεαλογικό έπος (Walter de Gruyter, Berlin 2017), που εγκαινίασε τη σειρά αυτών των σχολιασμένων εκδόσεων για το αρχαϊκό έπος. Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα επιδιώκει, όπως τόνισα, να συμπληρώσει τη μελέτη του αποσπασματικά σωζόμενου έπους της αρχαϊκής εποχής, για το οποίο διαθέτουμε ορισμένες σχολιασμένες εκδόσεις που αφορούν όμως μόνο τα Κύκλια Έπη και μέρος του ησιόδειου corpus. Αναφέρομαι στα βιβλία των M. L. West, The Epic Cycle: A Commentary on the Lost Troy Epics (Oxford 2013), M. Davies, The Theban Epics (Washington 2014), The Aethiopis: Neo-Neoanalysis Reanalyzed (Washington 2016), The Cypria (Washington 2019), και της M. Hirschberger, Gynaikon Katalogos und Megalai Ehoiai (München-Leipzig 2004). Υπ᾽ αυτό το πρίσμα, οι μελετητές θα έχουν στη διάθεσή τους μια σχεδόν πλήρη σειρά σχολιασμένων εκδόσεων για το αποσπασματικά σωζόμενο έπος της αρχαϊκής εποχής.

Το δεύτερο βιβλίο μου που δημοσιεύτηκε πρόσφατα (Early Greek Epic Poetry: Language, Interpretation, Performance, Berlin 2023) περιλαμβάνει μελέτες που αφορούν την ερμηνεία του αρχαϊκού έπους. Η ερμηνευτική στρατηγική που ακολουθώ είναι πολυεπίπεδη: περιλαμβάνει την παραδοσιακή φιλολογική ανάλυση του κειμένου, τη συνδυαστική χρήση των δύο γονιμότερων μεθόδων ερμηνείας της ομηρικής ποίησης (της νεοανάλυσης και της προφορικής θεωρίας), καθώς και τη μελέτη των συνθηκών απαγγελίας και παρουσίασης αυτής της ποίησης. Σε προηγούμενα βιβλία μου έχω υποδείξει τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να χρησιμοποιηθούν αυτά τα ερμηνευτικά εργαλεία.

Ενδεικτικά αναφέρω τα βιβλία μου: Epic Grief: Personal Laments in Homer's Iliad (Walter de Gruyter, Berlin-New York 2004), The Oral Palimpsest: Exploring Intertextuality in the Homeric Epics (Harvard University Press, Cambridge, MA & London, England 2008), Inscribing Sorrow: Fourth-Century Attic Funerary Epigrams (Walter de Gruyter, Berlin-New York, 2008), From Listeners to Viewers: Space in the Iliad (Harvard University Press, Cambridge, MA & London, England 2012), Ομηρικές μελέτες: προφορικότητα, διακειμενικότητα, νεοανάλυση (Ίδρυμα Μ. Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2016), Tέχνη ραψωδική: Η εκτέλεση της επικής ποίησης: από την αρχαϊκή έως την αυτοκρατορική περίοδο (University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2018). Δύο εμβληματικά βιβλία που έχουν σημαντικά επηρεάσει την έρευνά μου είναι τα ακόλουθα: B. Currie, Homer’s Allusive Art (Oxford University Press, Oxford 2016) και J. L. Ready, Orality, Textuality, & the Homeric Epics (Oxford University Press, Oxford 2019).

Για να πιάσουμε το νήμα από την αρχή, εκτός από τον Όμηρο και τον Ησίοδο που αποτελούν τους δύο ευρέως γνωστούς επικούς ποιητές της αρχαίας Ελλάδας, τι άλλο γνωρίζουμε για την επική ποίηση στην αρχαϊκή και κλασική περίοδο;

Η αρχαϊκή επική ποίηση περιλαμβάνει εκτός από την ομηρική ποίηση (Ιλιάδα, Οδύσσεια), το ησιόδειο έπος (με τα γνήσια έργα του Ησιόδου Θεογονία και Έργα και Ημέραι, καθώς και αποσπασματικά έργα που αποδόθηκαν στην αρχαιότητα στον Ησίοδο αλλά δεν προέρχονται από αυτόν: π.χ. Γυναικών Κατάλογος, Μεγάλαι Ηοίαι, Αιγίμιος, Χείρωνος Υποθήκαι, Κήυκος Γάμος, Μελαμποδία, Πειρίθου Κατάβασις, Ιδαίοι Δάκτυλοι, Μεγάλα Έργα, Αστρονομία), ένα corpus 32 ομηρικών ύμνων, τα Κύκλια Έπη (μια ορφική Θεογονία, Τιτανομαχία, Οιδιπόδεια, Θηβαΐς, Επίγονοι, Αλκμεωνίς, Κύπρια, Αιθιοπίς, Μικρά Ιλιάς, Ιλίου Πέρσις, Νόστοι, Τηλεγονία), ορισμένα μη γνήσια ομηρικά ποιήματα (Μαργίτης, Κέρκωπες, Επικιχλίδες, Γαλεομυομαχία, Βατραχομυομαχία), το γενεαλογικό και αρχαιογνωστικό έπος (Κορινθιακά, Ευρώπεια, Γενεαλογίαι, την ποίηση του Άσιου, του Ηγησίνου, του Χερσία, τα έπη Δαναΐς, Μινυάς, Ναυπάκτια, Φορωνίς, Φωκαΐς), το θρησκευτικό έπος (Μουσαίος, Ωλήν, Πάμφως, Άβαρις, Παλαίφατος, Επιμενίδης, Λίνος, ορφική ποίηση), τα έπη για τον Ηρακλή και τον Θησέα (Οιχαλίας άλωσις, Ηράκλεια του Πεισάνδρου και Ηράκλεια του Πανύασση, Θησηΐς), όπως και το θαυματουργικό έπος (Αριμάσπεια έπη του Αριστέα από την Προκόννησο).

Πώς η μελέτη των ποιητών που αναφέρατε βοηθάει στη διαμόρφωση μιας σαφέστερης εικόνας για το σύνολο του αρχαϊκού έπους;

Ο Κρεώφυλος από τη Σάμο και ο Πείσανδρος από τη Ρόδο είναι οι δημιουργοί δύο πολύ διαφορετικών μεταξύ τους επών με πρωταγωνιστή τον Ηρακλή. Το γεγονός ότι ο πρώτος συνέθεσε ένα έπος (Οιχαλίας Άλωσις) με πλοκή που επικεντρώνεται σε ένα και μοναδικό συμβάν της πολυτάραχης ζωής του Ηρακλή, ενώ ο δεύτερος (Ηράκλεια) παρουσίαζε στο έργο του όλους τους άθλους έχει εξαιρετικό γραμματολογικό, ειδολογικό, και ερμηνευτικό ενδιαφέρον. Η ύπαρξη εντός της επικής παραγωγής για τον Ηρακλή ενός έπους με ομηρίζουσα οπτική (Οιχαλίας Άλωσις) και ενός άλλου (Ηράκλεια) το οποίο υιοθετεί την επεισοδικά οργανωμένη, γραμμική εξιστόρηση περιπετειών που δεν μοιράζονται ενιαία πλοκή υποδεικνύει ότι η διάκριση μεταξύ πρισματικής, τεθλασμένης και πολυκεντρικής, ευθύγραμμης αφήγησης δεν περιορίζεται στην ποιητική παρουσίαση του τρωικού μύθου σε δακτυλικό εξάμετρο (Όμηρος / Επικός Κύκλος) αλλά διατρέχει και την επική ποίηση για τον Ηρακλή. Αυτή η διαπίστωση οδηγεί σε επαναπροσδιορισμό της ενδο-ειδολογικής ταξινόμησης των τύπων επικής ποίησης που γνωρίζουμε. Μέχρι τώρα, η ταξινόμηση αυτή ήταν κάθετη: ηρωικό, διδακτικό, γενεαλογικό, αρχαιογνωστικό, θρησκευτικό, θαυματουργικό έπος. Η κατηγοριοποίηση αυτή είναι θεματική.

Οφείλουμε όμως να παραδεχθούμε ότι εκτός από την κάθετη υπάρχει και μια οριζόντια ταξινόμηση της επικής παραγωγής που δεν ερείδεται στη θεματολογία αλλά στη μορφή και το εύρος της αφήγησης. Μολονότι δεν είμαστε σε θέση να κατατάξουμε όλα τα έπη των οποίων την ύπαρξη γνωρίζουμε σε επιμέρους κατηγορίες αναφορικά με μια οριζόντια κατηγοριοποίηση, μπορούμε εντούτοις να υποστηρίξουμε με ασφάλεια ότι η επική παραγωγή της αρχαϊκής περιόδου περιλαμβάνει πρισματικά έπη, τα οποία επικεντρώνονται σε ένα μόνο μέρος ενός μύθου αλλά κατορθώνουν να φωτίσουν το σύνολο του ευρύτερου μυθικού συνόλου, και πολυκεντρικά έπη με επεισοδική δομή, τα οποία επιχειρούν να καλύψουν το σύνολο ενός μύθου. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν (τουλάχιστον) η Ιλιάδα, η Οδύσσεια, η ησιόδεια Θεογονία, και η Οιχαλίας άλωσις, ίσως και η Τιτανομαχία του Ευμήλου. Στη δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνονται τα Κύκλια Έπη, η ησιόδεια καταλογική ποίηση (π.χ. Γυναικών Κατάλογος, Μεγάλαι Ηοίαι), τα Κορινθιακά και η Ευρώπεια του Ευμήλου, οι Γενεαλογίαι του Κιναίθωνα, η Ηράκλεια του Πεισάνδρου και η Ηράκλεια του Πανύασση.

Σε λίγες μόνο περιπτώσεις έχουμε αποσπάσματα αρκετών στίχων που μας επιτρέπουν να αξιολογήσουμε την ποιότητα της επικής ποίησης και να αντλήσουμε αρκετές πληροφορίες για το συγκεκριμένο έπος στο οποίο ανήκουν.

Για τα υπόλοιπα ποιήματα χρειάζεται περισσότερη έρευνα, καθώς οι ελάχιστες πληροφορίες που διαθέτουμε για αυτά δεν επιτρέπουν να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα. Η οριζόντια αυτή ταξινόμηση δεν έχει απλώς γραμματολογικό ενδιαφέρον. Είναι αποκαλυπτική για τον τρόπο με τον οποίο το πρώιμο ελληνικό έπος επιχείρησε να διαφοροποιηθεί από τη γραμμική παράθεση επεισοδίων και την εγκυκλοπαιδική εμμονή της πληρότητας, επιλέγοντας σε κάποιες περιπτώσεις μια πιο απαιτητική αλλά σαφώς συναρπαστικότερη μορφή παρουσίασης του μυθικού υλικού, εστιάζοντας τον αφηγηματικό φακό σε μέρος μόνου του μυθικού όλου, προκειμένου να μπορέσει να εμβαθύνει στους χαρακτήρες της πλοκής, να θέσει θεμελιακά ερωτήματα και, τελικά, να προσφέρει μια δραματική ενατένιση του κόσμου των θεών και των ηρώων. Πρόκειται για σαφές δείγμα ποιητικής χειραφέτησης που μαρτυράει την ωρίμανση του επικού είδους.

Ποια προβλήματα παρουσιάζει η έρευνα που αφορά τα επικά αποσπάσματα;

Τα προβλήματα είναι ποικίλα. Παραθέτω ορισμένα από αυτά με σύντομο σχολιασμό. Πρώτον, η μικρή έκταση των σωζόμενων αποσπασμάτων. Σε λίγες μόνο περιπτώσεις έχουμε αποσπάσματα αρκετών στίχων που μας επιτρέπουν να αξιολογήσουμε την ποιότητα της επικής ποίησης και να αντλήσουμε αρκετές πληροφορίες για το συγκεκριμένο έπος στο οποίο ανήκουν. Δεύτερον, ο περιορισμένος αριθμός των αποσπασμάτων. Με λίγες εξαιρέσεις (π.χ. Γυναικών Κατάλογος) καθένα από τα υπόλοιπα έπη περιλαμβάνει λίγα αποσπάσματα που εκτείνονται από μονοψήφιους αριθμούς σε μερικές δεκάδες στην καλύτερη περίπτωση. Τρίτον, το πρόβλημα της πατρότητας, αν δηλαδή όντως ένα απόσπασμα ανήκει στον Α ή Β ποιητή. Υπάρχουν περιπτώσεις, στις οποίες δεν παραδίδεται το όνομα του ποιητή ενός αποσπάσματος. Τότε ο ερευνητής καλείται να επιστρατεύσει κάθε διαθέσιμο φιλολογικό μέσο (όπως τη γλώσσα και το ύφος του αποσπάσματος, κάποιο χαρακτηριστικό της μετρικής δομής, ένα θεματικό στοιχείο ή μοτίβο κτλ) προκειμένου να εικάσει σε ποιον ποιητή ανήκει το εν λόγω απόσπασμα. Εδώ υπεισέρχεται και το ζήτημα του βάρους που δίνει ο κάθε μελετητής στα επιμέρους στοιχεία που συγκεντρώνει. Αν δεν είναι βέβαιος, τότε κατατάσσει το απόσπασμα στα αμφίβολα (dubia). Αν πάλι, το απόσπασμα αποδίδεται σε κάποιον ποιητή αλλά ο φιλόλογος πιστεύει επί τη βάσει σοβαρών επιχειρημάτων ότι η απόδοση αυτή είναι εσφαλμένη, τότε το κατατάσσει στα νόθα (spuria).

Τέταρτον, καθώς ο φιλόλογος καλείται να αποφασίσει για τη σειρά των γνήσιων αποσπασμάτων που ανήκουν σε ένα επικό ποίημα χρειάζεται να ανασυνθέσει την πλοκή αυτού του ποιήματος. Για να γίνει αυτό, καθώς σπάνια υπάρχουν εσωτερικές ενδείξεις (π.χ. όταν η αρχαία πηγή που παραθέτει το απόσπασμα αναφέρει σε ποια ενότητα του έπους ανήκει), ο φιλόλογος πρέπει να συνδυάσει πλήθος στοιχείων προκειμένου να προτείνει στους αναγνώστες του την μία ή την άλλη ταξινόμηση. Πέμπτον, το πρόβλημα της κατάταξης ενός αποσπάσματος στο Α ή Β έπος του ίδιου ποιητή, όταν γνωρίζουμε την πατρότητα του αποσπάσματος αλλά όχι το ποίημα στο οποίο ανήκει. Όταν δεν είμαστε σε θέση να αποφανθούμε με βεβαιότητα, κατατάσσουμε το εν λόγω απόσπασμα στα αβέβαιης θέσης (incertae sedis). Έκτον, η αξιολόγηση της αξιοπιστίας των πηγών, ειδικά καθώς η πλειονότητα των σωζόμενων επικών αποσπασμάτων προέρχεται από την έμμεση παράδοση (άλλους αρχαίους συγγραφείς) και όχι από την άμεση παράδοση (παπύρους και χειρόγραφα).

Ποιες οι μελλοντικές προοπτικές που σχετίζονται με τη μελέτη του αρχαϊκού έπους;

Το πρώτο βήμα που χρειάζεται να γίνει είναι να αποκτήσουμε έγκυρες σχολιασμένες εκδόσεις για όλα τα αποσπασματικά σωζόμενα έργα. Το δεύτερο είναι να εμβαθύνουμε και να διευρύνουμε τη μελέτη της πρώιμης επικής παραγωγής σε σχέση όχι μόνο με τους ανατολικούς πολιτισμούς (Μεσοποταμία, χουρο-χεττιτική παράδοση, Φοίνικες κτλ.) αλλά και με την Παλαιά Διαθήκη που επικοινωνεί τόσο με τις άλλες ανατολικές παραδόσεις όσο και με την πρώιμη ελληνική επική παραγωγή.

Ποια θα είναι τα επόμενα ερευνητικά βήματά σας αναφορικά με τις προοπτικές που μόλις μας περιγράψατε;

Τα αμέσως επόμενα βήματά μου συνδέονται τόσο με το ερευνητικό πρόγραμμα της σχολιασμένης έκδοσης σημαντικού μέρους της αποσπασματικά σωζόμενης επικής ποίησης της αρχαϊκής και κλασικής εποχής, όσο και των ερμηνευτικών μελετών μου για το αρχαϊκό έπος.

Αναγνωρίζοντας τη συμβολή μου στην έρευνα με βάση το προαναφερθέν ερευνητικό πρόγραμμα οι διάσημες εκδόσεις αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων Belles Lettres (Collection Budé) της Γαλλίας μου έχουν αναθέσει την εκπόνηση κριτικής έκδοσης με γαλλική μετάφραση του συνόλου των επικών αποσπασμάτων αρχαίων Ελλήνων ποιητών της αρχαϊκής περιόδου. Πρόκειται για ένα έργο πνοής, με το οποίο θα ασχοληθώ τα επόμενα χρόνια.

Στο πλαίσιο και πάλι των σχολιασμένων εκδόσεων έχω επίσης αναλάβει για τον εκδοτικό οίκο Aris and Phillips του Ηνωμένου Βασιλείου να εκπονήσω σχολιασμένη έκδοση για τη ραψωδία Σ της Ιλιάδας. Η έρευνα αυτή θα με απασχολήσει τα επόμενα χρόνια.

Ποιες είναι οι επικείμενες δημοσιεύσεις σας;

Το 2024-2025 αναμένεται η δημοσίευση 2 τόμων της νέας ιταλικής σχολιασμένης έκδοσης της Ιλιάδας από τον Ίδρυμα Lorenzo Valla. Πρόκειται για ερευνητικό πρόγραμμα που ξεκίνησε το 2015 και περιλαμβάνει 6 τόμους γραμμένους από ομηριστές από 4 χώρες (Ελλάδα, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Ισπανία). Κάθε τόμος καλύπτει 4 ραψωδίες (Ι: Α-Δ, ΙΙ: Ε-Θ, ΙΙΙ: Ι-Μ, ΙV: Ν-Π, V: Ρ-Υ, VI: Φ-Ω). Έχω αναλάβει τη συγγραφή του 3ου τόμου (ραψωδίες Ι-Μ) και είμαι σε θέση να πω ότι η δουλειά μου έχει ολοκληρωθεί. Κάθε τόμος περιλαμβάνει εισαγωγή, αρχαίο κείμενο με κριτικό υπόμνημα, μετάφραση στα ιταλικά και διεξοδικά σχόλια).

Τέλος, στο πεδίο της ερμηνείας της αρχαϊκής επικής ποίησης, πρόκειται να εκδοθεί σύντομα από τον εκδοτικό οίκο Oxford University Press το βιβλίο μου για την ραψωδία Κ της Ιλιάδας με τίτλο The Homeric Doloneia: Evolution and Shaping.

Και μια ερώτηση που αφορά το πρακτικό σκέλος της ερευνητικής σας προσπάθειας. Υπάρχει χρηματοδότηση στις κλασικές σπουδές που να αφορά την πρωτοποριακή έρευνα; Πώς θα σχολιάζατε τη σημερινή κατάσταση;

Η υποχρηματοδότηση των ανθρωπιστικών σπουδών αποτελεί εδώ και δεκαετίες πραγματικότητα σε διεθνές επίπεδο. Η κατάσταση αναφορικά με τη μελέτη της αρχαιότητας είναι ακόμα πιο δραματική, καθώς το γνωστικά αντικείμενα που θεραπεύει δεν άπτονται της σύγχρονης εποχής, όπως π.χ. συμβαίνει με τις μοντέρνες λογοτεχνίες. Αν μάλιστα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στην κλασική φιλολογία, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι τα ερευνητικά κονδύλια είναι σχεδόν ανύπαρκτα. Αυτό οφείλεται και στο γεγονός ότι τα πορίσματα της επιστημονικής έρευνας αναφορικά με την αρχαία ελληνική και λατινική φιλολογία δεν είναι εύκολο να προβληθούν, όπως π.χ. μια σημαντική αρχαιολογική ανακάλυψη η οποία μπορεί να αποτελέσει αφορμή για τη μεταφορά κονδυλίων στον τομέα αυτόν της έρευνας.

Ας δούμε όμως τη μεγάλη εικόνα συγκριτικά: στις ΗΠΑ η έρευνα υποστηρίζεται από ιδρύματα και πανεπιστήμια. Τα πρώτα διαθέτουν κονδύλια για ερευνητικές υποτροφίες, τα δεύτερα προσφέρουν (επιπρόσθετα από τον ακαδημαϊκό μισθό) ειδικά κονδύλια για αγορά βιβλίων και υποστήριξη της έρευνας. Στην Ευρώπη υπάρχουν υποτροφίες από δημόσιους και εθνικούς φορείς ανάλογα με το κάθε κράτος, όπως επίσης και ερευνητικά κονδύλια που παρέχονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο, στα μεγάλα και εξαιρετικά ανταγωνιστικά προγράμματα όπως το ERC, τα υποβαλλόμενα ερευνητικά προγράμματα της κλασικής φιλολογίας εντάσσονται στις ανθρωπιστικές σπουδές και συναγωνίζονται ερευνητικά προγράμματα συγγενικών επιστημονικών κλάδων. Επίσης, δίνεται συστηματικά έμφαση σε διεπιστημονικά προγράμματα ή σε προγράμματα που οι κριτές θεωρούν ότι θα έχουν απήχηση (η λέξη κλειδί impact επαναλαμβάνεται εξαντλητικά σε όλες τις σχετικές προκηρύξεις). Όπως μπορεί να αντιληφθεί κάποιος, το τι θα έχει απήχηση είναι υποκειμενικό και σε τελική ανάλυση πολιτικά και κοινωνικά προσδιορισμένο. Το αποτέλεσμα είναι ότι αυτές οι πιεστικές συνθήκες δεν επιτρέπουν στα αμιγώς φιλολογικά ερευνητικά προγράμματα να προχωρήσουν.

Αντικείμενο κριτικής έχει γίνει και το γεγονός πως τα ποσά που δίνονται στα προγράμματα που επιλέγονται είναι υπερβολικά για τις κλασικές σπουδές. Δεν χρειάζεται ένα ερευνητικό πρόγραμμα για τους θεούς στην αρχαία Ελλάδα 1.000.000 ευρώ. Απλούστατα δεν υπάρχουν τέτοιες ανάγκες που χρειάζεται να καλυφθούν. Μικρότερα και περισσότερα προγράμματα των 200.000 ευρώ θα βοηθούσαν περισσότερους ερευνητές. Η συγκρότηση των επιτροπών επιλογής είναι άλλη μια πονεμένη ιστορία. Όπως και το γεγονός ότι τα πιο πολλά προγράμματα πηγαίνουν σε πανεπιστήμια που έτσι κι αλλιώς έχουν πολλούς πόρους από μόνα τους και μεγάλη περιουσία. Η πολιτική αυτή δημιουργεί στρεβλώσεις, προκαλεί ακαδημαϊκή μετανάστευση σε λίγα μέρη που τα κερδίζουν όλα ή σχεδόν όλα, και μαρασμό του κλάδου. Αυτή είναι μια ρεαλιστική αποτίμηση της διεθνούς εικόνας.

Στις κλασικές σπουδές δεν υπήρξε ποτέ κάποια στρατηγική.

Η Ελλάδα ως υποσύνολο της Ευρώπης αντιμετωπίζει τα ίδια προβλήματα, καθώς επίσης και την απουσία στρατηγικής για την έρευνα. Στις κλασικές σπουδές δεν υπήρξε ποτέ κάποια στρατηγική. Τα ερευνητικά κονδύλια είναι πραγματικά ελάχιστα. Επιπρόσθετο πρόβλημα συνιστά η χρόνια αδυναμία του κλάδου μας να αναλάβει μεγάλης κλίμακας έργα με σαφές χρονοδιάγραμμα και να επιτύχει γενναία ιδιωτική χρηματοδότηση από κάποια ιδρύματα. Εξειδικευμένες υπηρεσίες στελεχωμένες από επαγγελματίες δοκιμασμένους στην αγορά για εξεύρεση πόρων και προσέλκυση ερευνητικών προγραμμάτων δεν υπάρχουν ουσιαστικά. Κάποιες προσπάθειες που γίνονται στους ΕΛΚΕ (Ειδικούς Λογαριασμούς Κονδυλίων και Έρευνας) των Πανεπιστημίων δεν επαρκούν ούτε πρόκειται να επαρκέσουν, τουλάχιστον με βάση τον τρόπο που λειτουργεί ο δημόσιος τομέας. Πρόκειται για μια εικόνα δυσάρεστη αλλά υπαρκτή.

Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ότι μέρος της ευθύνης φέρει και ο ίδιος ο κλάδος της κλασικής φιλολογίας. Εστιάζοντας στην ελληνική περίπτωση, η κλασική φιλολογία είναι περιορισμένη μέσα στα στεγανά των πανεπιστημιακών τμημάτων, που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά αναλώνονται κυρίως σε διαδικασίες μικροπολιτικών παιγνίων κατανομής ακαδημαϊκής ισχύος. Χρειάζονται τολμηρές πρωτοβουλίες, εκτός όμως του πανεπιστημίου, το οποίο είναι αργό, δυσλειτουργικό και αναποτελεσματικό. Για μια εκκολαπτόμενη τέτοια πρωτοβουλία ελπίζω να έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε σε μια μελλοντική συνέντευξη στις φιλόξενες σελίδες του Book Press.

 * Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).