Φίλιππος Κουνιάκης: «Στα σταυροδρόμια ή περνάς ή κάθεσαι και περιμένεις»

Ο υπότιτλος του βιβλίου σας («Στην καρέκλα του ψυχοθεραπευτή») κάνει σαφές στον αναγνώστη ότι θα διαβάσουμε ένα κείμενο από τη δική σας πλευρά, του θεραπευτή. Ο δυνητικός θεραπευόμενος τι έχει να κερδίσει από αυτή τη ματιά;

Πολύ σωστή ερώτηση! «Τι έχω να κερδίσω από το βιβλίο αυτό;» είναι μία ερώτηση που θα μπορούσε να κάνει ο καθένας που κρατά στα χέρια του ένα βιβλίο πριν το αγοράσει για να συμμετάσχει σε ένα ταξίδι.

Αυτό που θα κερδίσει λοιπόν κάποιος από τη ματιά του θεραπευτή είναι να «δει», να «ακούσει» τον θεραπευτή του που συμμετέχει σε μία θεραπευτική διαδικασία. Πολύ συχνά οι θεραπευόμενοί μας έχουν απορίες, εσωτερικές ή και ρητές, όσον αφορά το τι σκέφτεται, πώς νιώθει, πώς αξιολογεί ο θεραπευτής τα λεγόμενά τους.

Η ματιά του θεραπευτή επίσης δείχνει τη φυσιολογικότητα της όποιας παθολογίας, καθώς οι θεραπευτές εντάσσουν τα συμπτώματα ή τις δυσλειτουργικές συμπεριφορές σε ένα πλαίσιο θεωρητικής κατανόησης και επεξήγησης. Επομένως, απενοχοποιείται με τη ματιά του θεραπευτή η όποια δυσκολία έφερε τον θεραπευόμενο στην καρέκλα πλάι στην καρέκλα του θεραπευτή.

Οι δυνητικά μελλοντικοί θεραπευόμενοι θα κερδίσουν επιπλέον την κάμψη των εσωτερικών αντιστάσεων έναντι της θεραπείας, θα νιώσουν την ανθρώπινη πλευρά του θεραπευτή ο οποίος θέλοντας και μη συμμετέχει στο γίγνεσθαι… Θα αντιληφθούν μέσα από το βιβλίο τη στάση της αποδοχής και της αληθινής, σε πραγματικό χρόνο, συμπερίληψης από το θεραπευτή του καθενός δυνητικά θεραπευόμενου.

Η ιστορία με την οποία ξεκινάτε μοιάζει σαν παραβολή. Ένας πατέρας λύνει το δίλημμα ζωής του γιου του παίζοντάς το κορόνα-γράμματα. Είναι ένα παιχνίδι η επίλυση των διλημμάτων μας; Πόσο ρόλο παίζει η τύχη σε αυτό το παιχνίδι;

Είναι αληθινή ιστορία, ιστορία από τη ζωή μου. Ένας πατέρας με επιθυμία επίλυσης μίας εκκρεμότητας, ένας νεαρός τύπος που αληθινά δεν ξέρει απόλυτα τι θέλει να κάνει…Ποιος ξέρει όμως στα αλήθεια; Με βεβαιότητα; Πολύ λίγοι! Έρχεται λοιπόν η τύχη, το νόμισμα για να διευκολύνει τη διαδικασία επίλυσης του διλήμματος.

Τα διλήμματα είναι εκεί για να μας θυμίζουν την πολυπλοκότητα της ζωής της ίδιας.

Στην πραγματικότητα, σε αρχικό στάδιο δεν έχουμε μόνο δύο επιλογές, μα άπειρες. Στην πορεία μας με απλές, καθημερινές, ασυνείδητες μικροεπιλογές που κάνουμε (στις οποίες δεν δίνουμε καμία σημασία), διαμορφώνουμε το πλαίσιο ώστε να καταλήξουμε σε κάποιο δίλημμα. Σε εκείνο το σημείο, δεν είναι η τύχη που έχει διαμορφώσει το αποτέλεσμα, αλλά εμείς οι ίδιοι, μέσα από όσα κάνουμε ή δεν κάνουμε.

Στο τέλος της ημέρας, ό,τι κι αν αποφασίσουμε, θα έχουμε την (ψευδ)αίσθηση της συνειδητής απόλυτα επιλογής με κριτήρια λογικής και προσωποκεντρικά. Η ωμή αλήθεια είναι πως έχουμε διαμορφώσει εκ των προτέρων τις συνθήκες ώστε να επιδράσει εν τέλει και το τυχαίο…

Εσείς ως πατέρας, τεσσάρων παιδιών μάλιστα, πώς τα προτρέπετε να προσεγγίζουν τα δικά τους διλήμματα;

Τα παιδιά μου έχουν μεγάλη διαφορά ηλικίας ανά ζεύγη. Τα μεγάλα μου παιδιά είναι πλέον νέοι, εργαζόμενοι και φοιτητές και τα μικρά μου είναι στην αρχή της σχολικής τους καριέρας. Πέραν των υπολοίπων δυσκολιών, απαιτείται και διαφορετική προσέγγιση όπως καταλαβαίνετε.

Οι αποφάσεις στη ζωή μας έχουν τη βαρύτητα που εμείς τους δίνουμε. Αν θεωρώ κάτι πολύ σημαντικό, τότε είναι. Για εμένα σίγουρα, για τους άλλους παίζει.

Οι αποφάσεις στη ζωή μας έχουν τη βαρύτητα που εμείς τους δίνουμε. Αν θεωρώ κάτι πολύ σημαντικό, τότε είναι. Για εμένα σίγουρα, για τους άλλους παίζει. Με το πέρασμα των εμπειριών όμως, αν έχουμε ανοιχτή την αντιληπτική μας ικανότητα, φτάνουμε στο σημείο της αποδόμησης της ουσιαστικής βαρύτητας της κάθε επιλογής.

Γιατί; Επειδή δεν ξέρουμε στα αλήθεια τίποτε για το τι ακολουθεί. Κατεβαίνω από το ιατρείο, έχω τρεις επιλογές: ευθεία, δεξιά, αριστερά. Δεν γνωρίζω πού θα με βγάλει η καθεμιά επιλογή, προσπαθώ να παραμετροποιήσω με πολλούς τρόπους, πάλι ουσιαστικά δεν ξέρω κάτι αδιάσειστο.

Μία από τις αγαπημένες μου εκφράσεις, τόσο στις ψυχοθεραπείες, όσο και στη ζωή 
(αναφέρεται θαρρώ και στο βιβλίο) είναι: «Στα σταυροδρόμια ή περνάς ή κάθεσαι και περιμένεις». Κι ό,τι κατάλαβε κάποιος, κατάλαβε. 

Η ψυχοθεραπεία, είναι μια διαδικασία με αρχή-μέση-τέλος;

Υπάρχουν πάρα μα πάρα πολλές μορφές ψυχοθεραπείας, η καθεμιά με τη δική της ξεχωριστή δομή. Όλες οι μορφές ψυχοθεραπείας έχουν αρχή, μέση και τέλος, ακόμη και αν ορίζονται ως «ανοιχτού τέλους», δηλαδή χωρίς προκαθορισμένη διάρκεια. Κάθε ψυχοθεραπεία επίσης οφείλουμε να κλείνει με έναν συγκεκριμένο τρόπο, για να μπορεί ο θεραπευόμενος να έχει μία καλή εικόνα των όσων έχουν λάβει χώρα στη διάρκειά της.

Μιλώντας γενικότερα όμως, η προσωπική μου θέση είναι πως η ψυχοθεραπεία ξεκινά από τη στιγμή που το υποκείμενο αντιληφθεί πως επιθυμεί (ή έχει ανάγκη) την ψυχοθεραπεία. Η αναζήτηση της μορφής της ψυχοθεραπείας και του πλέον ενδεδειγμένου ψυχοθεραπευτή είναι μέρος της διαδικασίας, πολύ πριν ο θεραπευόμενος καθίσει σε μία πολυθρόνα ψυχοθεραπείας.

Η προσωπική μου θέση είναι πως η ψυχοθεραπεία ξεκινά από τη στιγμή που το υποκείμενο αντιληφθεί πως επιθυμεί (ή έχει ανάγκη) την ψυχοθεραπεία. Η αναζήτηση της μορφής της ψυχοθεραπείας και του πλέον ενδεδειγμένου ψυχοθεραπευτή είναι μέρος της διαδικασίας, πολύ πριν ο θεραπευόμενος καθίσει σε μία πολυθρόνα ψυχοθεραπείας.

Στη συνέχεια, η ψυχοθεραπεία αποκτά τη δική της υπόσταση. Έχει μία αυτορρύθμιση, όπου ο θεραπευτής έχει την επιστασία και ελπίζουμε τη δυνατότητα αντίληψης του τι συμβαίνει, αλλά η δυναμική της ίδιας της ψυχοθεραπείας συχνά υπερβαίνει τη συνειδητή επιλογή των εμπλεκομένων μερών.

Όσον αφορά το τέλος, παρομοιάζω την ψυχοθεραπεία ως ένα κρεμμύδι. Ξεκινάμε βγάζοντας την πρώτη φλούδα και συνεχίζουμε με τον ρυθμό που μας επιτρέπουν οι συνθήκες και από τα δύο μέρη (φυσικά και οι αντικειμενικές συνθήκες εμπεριέχονται). Στη συνέχεια, σε άλλοτε άλλο χρόνο, είτε με σταθερό και αδιάκοπο ρυθμό, ξεφλουδίζουμε και άλλα μέρη του κρεμμυδιού, φτάνοντας σταδιακά και με την άδεια/επιθυμία του θεραπευόμενου όσο πιο βαθιά γίνεται. Το τέλος δεν είναι ποτέ οριστικό, στο κλείσιμο πάντα μένει η πόρτα ανοιχτή για επάνοδο, εάν και όποτε…

Πόσο σημαντική είναι η σχέση θεραπευόμενου-θεραπευτή για την πορεία μιας ψυχοθεραπείας; Με ποιο τρόπο διασφαλίζεται η σχέση εμπιστοσύνης;

Σε κάθε αίθουσα ψυχοθεραπείας, διαμορφώνεται ένα μικρό ιδιαίτερο, μοναδικό σύμπαν. Συμμετέχουν ο θεραπευτής, ο θεραπευόμενος, το περιβάλλον. Η σχέση μεταξύ των δύο ατόμων που συνδιαμορφώνουν το μικρό αυτό σύμπαν, είναι απόλυτα κομβικής σημασίας. Το ταίριασμα είναι μοναδικό, καθώς με κάθε ξεχωριστό άτομο φτιάχνουμε διαφορετικό ζευγάρι, με άλλα χαρακτηριστικά και συναισθήματα.

Οι δάσκαλοι μας στην ψυχοθεραπεία συχνά έλεγαν την ατάκα: «Η σχέση θεραπεύει» και μέχρι ενός σημείου έχουν δίκιο.

Η θεωρητική κατάρτιση είναι πολύ σημαντική για το θεραπευτή αλλά δεν αποτελεί μοναδικό κριτήριο για την επιτυχημένη σύζευξη με τον εκάστοτε θεραπευόμενο. Κάποιος θεραπευτής μπορεί να έχει εξαιρετικές περγαμηνές, να έχω εγώ ως θεραπευόμενος γνήσιες, άψογες συστάσεις, αλλά να μην ταιριάζουμε ως προσωπικότητες γενικά ή στη συγκεκριμένη φάση. Να υπάρξει λοιπόν μία μεταβίβαση από τον θεραπευόμενο προς το θεραπευτή ιδιοτήτων που δεν του επιτρέπουν να ανοιχτεί ή και αντιμεταβίβαση από το θεραπευτή προς το θεραπευόμενο που δεν επιτρέπει το σωστό matching.

Οι δάσκαλοι μας στην ψυχοθεραπεία συχνά έλεγαν την ατάκα: «Η σχέση θεραπεύει» και μέχρι ενός σημείου έχουν δίκιο.

Στις 18 ιστορίες του βιβλίου σας συμπυκνώνετε απόσταγμα πολλών ετών «στην καρέκλα του ψυχοθεραπευτή». Υπάρχει κάτι που μάθατε σε αυτήν την καρέκλα και που πριν καθίσετε σε αυτήν δεν το είχατε καν υποψιαστεί; Τι σας έχουν διδάξει εσάς όλοι αυτοί οι άνθρωποι;

Από έφηβος ακόμη είχα ενδιαφέρον για τις ιστορίες των ανθρώπων. Ιστορίες όπως αυτές που ξετυλίγονται στο βιβλίο μου. Ιστορίες που έχουν το δικό τους νόημα και εγώ ήθελα να το σκαλίσω, αν το βρω, να το αναγνωρίσω.

Καταλαβαίνετε λοιπόν πως έχω μάθει πολλά, πάρα πολλά πράγματα σε αυτά τα χρόνια που ασκώ την ψυχιατρική. Όλοι οι θεραπευόμενοι στη διαδρομή των πολλών ετών έχουν συνεισφέρει στη βιωμένη εμπειρία μου, στη γνώση σχετικά με την ανθρώπινη φύση και τις ιδιαιτερότητες της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Πίστευα κατά περιόδους, πιο νέος είναι η αλήθεια, πως τίποτε πλέον δεν μπορεί να μου προξενήσει έκπληξη. Νεανική πλάνη! Πάντα μου προκαλείται έκπληξη με κάτι που ακούω σε κάθε ιστορία του κάθε ανθρώπου που έρχεται για ψυχοθεραπεία. Μία καλή φίλη και συνάδελφος μού έχει πει πως οι άνθρωποι δεν είμαστε «πρωτότυποι», απλά νιώθουμε μοναδικοί. Θα πω πως ο καθένας μας είναι κάτι ξεχωριστό και στην ψυχοθεραπεία έχει τη δυνατότητα να εξερευνήσει τον εσωτερικό του εαυτό με περίσσια χαρά και δέος. 

Ποια είναι σήμερα τα συχνότερα αιτήματα με τα οποία προσέρχεται κανείς ζητώντας να καθίσει στην καρέκλα του θεραπευόμενου;

Κατά περιόδους το βασικό αίτημα των θεραπευομένων αλλάζει. Το αίτημα του ίδιου ατόμου επίσης μεταλλάσσεται. Αν θα πρέπει να ορίσω κάποια πιο συχνά αιτήματα θα πω πως πρόκειται για τις ανθρώπινες σχέσεις.

Σχέσεις οικογενειακές, σχέσεις επαγγελματικές, σχέσεις ερωτικές, σχέσεις φιλικές, σχέσεις με τον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι ζόρικες οι ανθρώπινες σχέσεις και καθίστανται πιο ζόρικες όσο δεν γνωρίζουμε εμάς τους ίδιους πρώτα.

Στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης στη δεκαετία του 2010 άλλο βασικό αίτημα ήταν η αναπροσαρμογή των δεδομένων της ζωής. Η συνεπαγόμενη δυσκολία απορρόφησης των αναγκαστικών αλλαγών, η αβεβαιότητα, ο φόβος, ο θυμός. Συναισθήματα έντονα αρνητικά με ισχυρό αποτύπωμα στην καθημερινότητα του καθενός.

Στην πανδημία υπήρχε επικράτηση του άγχους και η περαιτέρω δυσκολία προσαρμογής σε νέες πρωτόγνωρες αναγκαστικές συνθήκες. Ταυτόχρονα οι βεβαιότητες κλονίστηκαν, και οι άνθρωποι δεν είναι δεκτικοί στις απότομες αλλαγές, προτιμούν να έχουν τη δυνατότητα γνωστικής επεξεργασίας και να κινούνται σε γνώριμα μονοπάτια. Η ζωή όμως δε συμφωνεί πάντα…

Κλείνοντας, μια ερώτηση για τη Θεσσαλονίκη και το «ειδικό είδος που ενδημεί» εκεί και που, όπως διαβάζουμε στο σύντομο βιογραφικό σας, σας απασχολεί και το μελετάτε. Τι το κάνει να ξεχωρίζει;

Γεννήθηκα, μεγάλωσα, γαλουχήθηκα στη Θεσσαλονίκη. Είμαι Π.Α.Ο.Κ. Έχουμε τη δική μας γνώριμη, «καλή» παθολογία.

Είμαστε αυτό που σκεφτόμαστε και νιώθουμε, μα ο τρόπος που ερμηνεύουμε όσα μας συμβαίνουν καθορίζεται εν πολλοίς και από τις καταβολές μας και τις προσλαμβάνουσες από τον περίγυρό μας.

Ο τόπος που ζει κάποιος –είτε είναι η γειτονιά του, η πόλη του, η γεωγραφική περιοχή, η χώρα του– συμμετέχει στη διαμόρφωση της κουλτούρας του. Ο καθείς μας έχει το δικό του mentality και για κάποιους από εμάς υπάρχουν πολλά κοινά σημεία. Οι κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές επιδράσεις δεν είναι καθόλου μα καθόλου αμελητέες. Είμαστε αυτό που σκεφτόμαστε και νιώθουμε, μα ο τρόπος που ερμηνεύουμε όσα μας συμβαίνουν καθορίζεται εν πολλοίς και από τις καταβολές μας και τις προσλαμβάνουσες από τον περίγυρό μας.

Η προσπάθεια κατανόησης έγκειται στον ιδιαίτερο τρόπο που στην πόλη μας γίνονται αντιληπτά κάποια γεγονότα και καταστάσεις, τρόπος ξεχωριστός, οικείος για εμάς, δυσερμήνευτος για τους άλλους. Είμαστε σε μία σταθερά παραπονούμενη φάση, παραμένουμε απλοϊκά παιδιά που πιστεύουν στη δικαιοσύνη, αγνοί οραματιστές, με τις οδυνηρές εκπλήξεις πάντοτε να μας «σοκάρουν». Αυτοί είμαστε, έτσι μας αρέσει!

* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.