Οι εκδότες απαντούν. Σήμερα, ο Γιώργος Χατζηιακώβου από τις εκδόσεις Αρμός.
Του Κώστα Αγοραστού
Ο Γιώργος Χατζηιακώβου είναι ένας άνθρωπος που δεν βρέθηκε τυχαία στη θέση που βρίσκεται σήμερα. Πέρα από την αυτονόητη κοπιαστική δουλειά όταν από τα φοιτητικά του χρόνια εξέδωσε δύο περιοδικά και μετέπειτα ίδρυσε και συνεχίζει να διευθύνει τις εκδόσεις Αρμός, σημαντική υπήρξε και η διαμόρφωση του προσωπικού του οράματος για την κοινωνία, τους συνανθρώπους του, τη θέση που θέλει να έχει μέσα σ΄ αυτή, τις αξίες και τα πιστεύω του. Οι σημαντικοί διανοητές που τον διαμόρφωσαν (Σιμόν Βέιλ, Νίκος Καζαντζάκης, Ρώσοι κλασικοί, Ρουσώ, Φρόιντ) επανέρχονται στη συζήτησή μας, καθώς και συγγραφείς των εκδόσεων Αρμός, με τους οποίους, μέσα από χαρές και λύπες, στερέωσε τις σχέσεις του και ανέπτυξε βαθιά εκτίμηση και ακλόνητη φιλία.
Οι εκδόσεις Αρμός ιδρύθηκαν το 1989, σε μια χρονική περίοδο με έντονες πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις. Ποιο ήταν το αρχικό σας όραμα όταν το αποφασίσατε. Σε ποιους θέλατε να απευθυνθείτε;
Πράγματι, ο Αρμός ιδρύθηκε το 1989, σε μια χρονική περίοδο που ξεκινάει με την πτώση της δικτατορίας, με έντονες πολιτικές και κοινωνικές ζυμώσεις. Υπήρχε όμως μια κεκτημένη ταχύτητα από τα φοιτητικά μου χρόνια, με την έκδοση δύο περιοδικών, («Ψωμί & Κρασί» και «Σημάδια») που έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στην πραγμάτωση τότε μιας μεγάλης συζήτησης, του «χριστιανομαρξιστικού διαλόγου», ο οποίος έδωσε ωραίους καρπούς στην ελληνική κοινωνία.
Τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης ήταν περίοδος εντονότατων διεργασιών μέσα στην ελληνική κοινωνία, τότε αυτή η κοινωνία αναζητούσε και πάλι μια ταυτότητα. Ήταν μια περίοδος δηλαδή αντίστοιχη με την εφηβεία ενός ανθρώπου, με τους φανατισμούς και τις εντάσεις της εφηβείας. Υπήρχαν κι άνθρωποι με «διπλό θρήσκευμα», που μάλλον απετέλεσαν και το ασυνείδητο έναυσμα εκείνου του «χριστιανομαρξιστικού διαλόγου». Όπως ο παλαιός φίλος Γεράσιμος από τη Λεύκα, ένα χωριό λίγο έξω από την Πάτρα. Ο Γεράσιμος λοιπόν, ήταν μέλος του ΚΚΕ. Φανατικός ή δογματικός, όπως τους λέγαμε τότε. Ήταν αδύνατον να δεχθεί ότι ενδεχομένως το ΚΚΕ να έκανε έστω κι ένα ιστορικό λάθος. Ο ίδιος ήταν κι επίτροπος στην εκκλησία του χωριού, κι έδινε και την ψυχή του, με πολλή προσωπική εργασία, για την εκκλησία του. Αγνοούσε εντυπωσιακά δηλαδή και την «Άνοιξη της Πράγας», με την εισβολή των Σοβιετικών τανκς στην τότε Τσεχοσλοβακία, αλλά και το «Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών» της χούντας.
Η ανάγκη ενός ουσιαστικού διαλόγου ήταν αυτή που μάλλον γέννησε τον Αρμό. Κι αυτό κάνει ο Αρμός μέχρι σήμερα. Ο διάλογος βεβαίως είναι κάτι που πάντοτε μας δυσκολεύει εμάς τους Έλληνες. Όταν π.χ. προτείνεις μια συζήτηση μεταξύ κορυφαίων διανοουμένων και παίρνεις ως απάντηση: «Εγώ δεν μπορώ να συζητήσω μ’ αυτόν!» Κι εσύ εντούτοις επιμένεις: «Καλά μ’ αυτόν όχι, αλλά με ποιον μπορείς να συζητήσεις»; Τότε αυτός σκέπτεται για λίγο και σου απαντάει αφοπλιστικά: «Με κανέναν!» Εκείνη τη στιγμή δεν μπορεί παρά να αναλογίζεσαι πόσο δύσκολο είναι αυτό που έχεις ως όραμα. Κι αυτή η δυσκολία τη συναντάς διαρκώς μπροστά σου.
Ο Αρμός απευθύνεται σε καλούς αναγνώστες. Σε ανθρώπους που μπορούν να διακρίνουν και να εκτιμήσουν ένα σημαντικό βιβλίο, από ένα βιβλίο που είναι για να περάσεις ή και να χάσεις την ώρα σου.
Κάποιες φορές μάλιστα δεν είναι μόνο δύσκολο, είναι θλιβερό. Έχουμε π.χ. θεσμοθετήσει βραβεία βιβλίου, με εντυπωσιακά μεγάλη συμμετοχή κοινού, μόνο με ψηφοφορία, χωρίς καμιά αξιολόγηση, σε κανένα στάδιο της διαδικασίας. Φαίνεται σαφώς ότι αγνοούμε επιδεικτικά τα αίτια της παρακμής της αρχαίας Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Δεν διδασκόμαστε από την Ιστορία.
Απ’ όλα αυτά βγαίνει νομίζω αβίαστα το συμπέρασμα πως ο Αρμός απευθύνεται σε καλούς αναγνώστες. Σε ανθρώπους που μπορούν να διακρίνουν και να εκτιμήσουν ένα σημαντικό βιβλίο, από ένα βιβλίο που είναι για να περάσεις ή και να χάσεις την ώρα σου. Κι αυτό που αποτελεί ελπίδα είναι πως ανάμεσα στους καλούς αναγνώστες υπάρχουν κι αρκετοί νέοι άνθρωποι, οι οποίοι είναι ενδεχομένως ακόμα καλύτεροι αναγνώστες από εμάς τους παλαιότερους.
Η δεκαετία του ’90 χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους ως χρυσή δεκαετία για τον εκδοτικό χώρο. Σας βοήθησε να κάνετε ανοίγματα, να πειραματιστείτε με βιβλία;
Είχα ήδη πειραματιστεί από την δεκαετία του ’80, όταν τότε διηύθυνα έναν άλλον ιστορικό εκδοτικό οίκο, το «Μήνυμα». Τότε λοιπόν είχα εκδώσει ένα βιβλίο της κορυφαίας γυναικείας προσωπικότητας του 20ου αιώνα, της Σιμόν (να μην πω της Σιμόνης και «κλωτσήσουν» κάποιοι) Βέηλ. Όχι βεβαίως αυτής του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου, αλλά αυτής του Ισπανικού εμφυλίου. Είχα τότε λοιπόν την αφελή αίσθηση ότι το βιβλίο αυτό θα γίνει best seller. Ωστόσο, το βιβλίο αυτό πέρασε απαρατήρητο και τότε άρχισα να «προσγειώνομαι» στην πραγματικότητα. Αλλά και πάλι δεν το «έβαλα κάτω». 
Έτσι στις αρχές της πρόσφατης οικονομικής κρίσης, τότε που δεν πολυκαταλαβαίναμε τι ακριβώς μας συμβαίνει, το 2012, εξέδωσα ένα ακόμη βιβλίο της ίδιας, με τον πολύ εντυπωσιακό τίτλο: Για την κατάργηση των κομμάτων! Μάλλον πέρασε κι αυτό απαρατήρητο. Αλλά για να απαντήσω ακριβώς και σ’ αυτό το τελευταίο που ρωτάτε, νομίζω πως ανοίγματα κάνουν τα «κλειστά» συστήματα ή οι «κλειστοί» οργανισμοί, κι ο Αρμός είναι πάντοτε ανοικτός σε κάθε ποιοτικό νέο.
Να πάμε τώρα και στο πρώτο σκέλος της ερώτησης. Μπορεί η δεκαετία του ’90 να χαρακτηρίζεται ως «χρυσή» από πολλούς, ωστόσο οι εκδόσεις Αρμός τότε ήταν στην αρχή του βίου τους και κάθε αρχή έχει πάντοτε τις δυσκολίες της. Και κάτι επιπλέον. Δίχως να υποτιμώ τις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε περιόδου, πιστεύω πως τις χρυσές δεκαετίες τις συνδημιουργούμε κι εμείς οι ίδιοι. Για να συμβεί αυτό ωστόσο νομίζω πως μια ξεκάθαρη στάση στα πράγματα είναι εντελώς απαραίτητη. Κι εξηγούμαι. Ακριβώς λοιπόν τότε, στις αρχές της δεκαετίας του ’90, είχα μια συζήτηση μ’ έναν γνωστό μου εκδότη περί του καλού βιβλίου. «Γιώργο μου, καλό βιβλίο είναι μόνον το βιβλίο που πουλάει», μου είπε. Ταράχθηκα και διαχώρησα τη θέση μου. Είναι διαφορετικό πράγμα η ποιότητα ενός βιβλίου κι εντελώς άλλο η εμπορικότητά του. Υπάρχουν σημαντικότατα βιβλία που όμως δεν είναι δυνατόν να είναι ευπώλητα κι επίσης υπάρχουν best sellers που κάποτε θα βρουν την θέση που τους αξίζει στον κάλαθο των αχρήστων.
Για ποιο βιβλίο που βγάλατε τα πρώτα χρόνια σας ως εκδότης αισθάνεστε και σήμερα ιδιαίτερα περήφανος;
Δεν είχε σχεδόν ούτε ένα χρόνο ζωής ο Αρμός, όταν έφθασε στα χέρια μου το χειρόγραφο του πολύ σημαντικού βιβλίου του π. Φιλόθεου Φάρου: Έρωτος Φύσις. Ένα επαναστατικό best seller, που δεν έπαψε όλα αυτά τα χρόνια να έχει σημαντικές πωλήσεις. Υπάρχουν βλέπετε, και ευτυχώς όχι λίγα, τέτοια βιβλία που γίνονται κι ευπώλητα. Εδώ πρέπει να αναφέρω πως αυτό το βιβλίο ήρθε στον Αρμό επειδή ο εκδοτικός οίκος που εξέδιδε τότε τα βιβλία του π. Φιλόθεου Φάρου δεν είχε πρόθεση να το εκδώσει διότι το θεωρούσε πολύ προωθημένο. Τυχαίο; Δεν νομίζω.
Ταυτοχρόνως, τότε, ο Κώστας Ζουράρις, περιζήτητος από το σύνολο των εκδοτικών οίκων τότε και όχι μόνον, επέλεξε να εκδώσει στον Αρμό το βιβλίο του Γελάς Ελλάς Αποφράς, με υπότιτλο: Στοιχεία και στοιχειά στην ρωμέϊκη αγχιβασίην. Να σας αναφέρω κι ένα νόστιμο περιστατικό γι' αυτό. Μια παρέα νεαρών βλέπει τότε το βιβλίο αυτό σε μια βιτρίνα ενός βιβλιοπωλείου της Θεσσαλονίκης και σχολιάζει με αφορμή προφανώς την λέξη αγχιβασίην στον υπότιτλο. «Μα τι λέει ο “μεγάλος”; Δεν καταλαβαίνει κανείς... ούτε καν τον τίτλο... και το εκδίδει σ’ έναν εκδοτικό οίκο άγνωστο... που κανείς δεν τον ξέρει! Τι κάνει το άτομο;»
Την ίδια περίοδο συναποφασίζουμε με τον Στέλιο Ράμφο να εκδοθούν στις εκδόσεις Αρμός τα άπαντά του, κι εκδίδουμε το πρώτο βιβλίο των απάντων του Ράμφου με τίτλο Φιλοσοφία Ποιητική. Είχε προηγηθεί λίγα χρόνια πριν ιδρυθεί ο Αρμός, η έκδοση ενός βιβλίου του, στον σπουδαιότατο εκδοτικό οίκο «Κέδρος» της Αθηνάς Καλλιανέση, με τίτλο: Μαρτυρία και Γράμμα, και υπότιτλο: Απόλογος για τον Μαρξ και λόγος για τον Καστοριάδη. Αυτό το βιβλίο είχε γίνει η αιτία ώστε σχεδόν όλοι οι συναγωνιστές, σύντροφοι και φίλοι του απ’ τον χώρο της Αριστεράς, ν’ αλλάξουν στάση απέναντί του. Δεν ξέρω πόσοι απ’ αυτούς βεβαίως διάβασαν εκείνο το βιβλίο, ούτε εάν όσοι το διάβασαν κατάλαβαν πως, μετά από λίγα μόλις χρόνια, το βιβλίο εκείνο (που βεβαίως τώρα εντάχθηκε στην σειρά των απάντων του στις εκδόσεις Αρμός), αποδείχθηκε προφητικό.
Να σταματήσω εδώ για τα όσα έγιναν τότε. Όμως θέλω να επισημάνω τις πασιφανώς διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες και τη διαφορετική στάση αυτών των τριών ανθρώπων, με την ιδιαίτερη συμβολή του καθενός τους στο γίγνεσθαι των τελευταίων δεκαετιών στον τόπο μας. Κι επειδή έχω πάρει από τα πρώτα κιόλας χρόνια ζωής του Αρμού μηνύματα από αναγνώστες ή και φίλους: «Γιατί αυτό;» ή «Γιατί το άλλο;», καλό είναι εδώ να δώσω μια εξήγηση. Στις ερωτήσεις αυτές θα μπορούσα να απαντήσω με μια ερώτηση. Θα ήταν ο Αρμός αρμός δίχως να αρμονίζει; Και κάτι ακόμα. Να σας πω πόσο χαίρομαι που τώρα, τριάντα χρόνια μετά, το σύνολο του έργου αυτών των ανθρώπων, και όχι μόνον αυτών, είναι στις εκδόσεις Αρμός. Αυτών των ανθρώπων κι όχι των συγγραφέων, διότι δεν μου αρέσουν οι «δημόσιες σχέσεις». Μ’ αρέσουν οι ανθρώπινες σχέσεις κι ας έχουν τα πάνω και τα κάτω τους. Κι οι πανυγηρισμοί κι οι πίκρες, όλα για μας είναι. Κι έχω ζήσει μαζί τους και στιγμές λάμψης τους και στιγμές απαξίωσής τους. Όχι πάντοτε με αυτή τη σειρά. 
Είναι εξάλλου γνωστή η ευκολία με την οποία περνάμε ως λαός από το «ωσανά» στο «άρον, άρον σταύρωσον». Στις χαρές και στις λύπες, στεραιώνονται οι σχέσεις. Ο δρόμος προς την Ιθάκη είναι το σημαντικό.
Είστε από τους λίγους εκδοτικούς οίκους που στον κατάλογό σας, εκτός από ελληνική και μεταφρασμένη πεζογραφία και ποίηση, βρίσκουμε έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων θεολογικού προσανατολισμού/προβληματισμού μαζί με εξίσου πολλούς τίτλους και μελέτες από τον χώρο της ψυχιατρικής και της ψυχανάλυσης. Με μια πρώτη εκτίμηση ίσως αυτά τα δύο φαντάζουν ασύμβατα. Είναι όμως; Μιλήστε μας αν θέλετε γι’ αυτές τις επιλογές σας.
«Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος αλλά παντού είναι αλυσοδεμένος»! Δεν θυμάμαι τον εκδοτικό οίκο, θυμάμαι όμως πως είχα συμπληρώσει τα δεκατέσσερα μου χρόνια. Είχα ήδη τελειώσει με τον Καζαντζάκη και τους Ρώσους κλασικούς. Έτσι τουλάχιστον νόμιζα τότε, διότι αν είναι ποτέ δυνατόν να τελειώσει κανείς και με τον Καζαντζάκη και με τους Ρώσους κλασικούς. Τότε αποφάσισα να περάσω στα πιο βαριά. Μετά τον Επαναστατημένο (εξεγερμένο λέει ο φίλος Παναγιώτης Καλαμαράς) άνθρωπο του Καμύ, που διάβασα κι απέτυχα να καταλάβω, έπιασα το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσώ που ήταν στα μέτρα μου. Με είχε εντυπωσιάσει θυμάμαι τότε. Τι ωραίο θα ήταν, και πόσο ενδιαφέρον και χρήσιμο, εάν κάναμε συζητήσεις σε τέτοια κλασικά κείμενα που έπαιξαν σημαντικότατο ρόλο στην εξέλιξη της ανθρωπότητας. Ίσως τότε η απάντηση στην ερώτησή σας να ήταν μάλλον αυτονόητη, αφού η ελευθερία δεν έχει να κάνει μόνον με τις εξωτερικές συνθήκες, αλλά και με τις ψυχικές εγγραφές του κάθε ανθρώπου. Τις ψυχικές εγγραφές, τόσο τις εύκολα διακριτές που μπορεί να αντιλαμβάνεται ο καθένας μας, όσο κι εκείνες, στις οποίες πρωτοαναφέρθηκε αυτός ο πυλώνας του 20ου αιώνα, ο Φρόυντ, του ασυνειδήτου.
Δίχως ευγενείς ψυχικές εγγραφές είναι δύσκολο να συνυπάρχουμε, να έχουμε δηλαδή πολιτισμό. Αυτό έκαναν οι θρησκείες στην ιστορία της ανθρωπότητας, δημιουργώντας ένα σύνολο, κάθε φορά, αξιών κι απαξιών, ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να συνυπάρχουν. Αλλιώς θα είμαστε ζούγκλα.
Δίχως ευγενείς ψυχικές εγγραφές είναι δύσκολο να συνυπάρχουμε, να έχουμε δηλαδή πολιτισμό. Αυτό έκαναν οι θρησκείες στην ιστορία της ανθρωπότητας, δημιουργώντας ένα σύνολο, κάθε φορά, αξιών κι απαξιών, ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να συνυπάρχουν. Αλλιώς θα είμαστε ζούγκλα. Μια θεολογία λοιπόν που θεραπεύει, αναζωογονεί κι ανατροφοδοτεί αυτές τις ευγενείς ψυχικές εγγραφές, λειτουργεί απελευθερωτικά για τον άνθρωπο και προάγει την κοινωνία, δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε. Αφετέρου η ψυχιατρική, η ψυχανάλυση και η ψυχολογία διαγιγνώσκουν τις ανθρώπινες δυσλειτουργίες και προσπαθούν, η κάθε μία με τον δικό της τρόπο, να τις θεραπεύσουν. Λέμε τυπικά πως όλοι μας είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι. Πόσο όμως ελεύθερος είμαι όταν στα σκοτεινά βάθη του ασυνειδήτου μου κρύβονται ακατέργαστες εγγραφές που επηρεάζουν όχι μόνον τη δική μου ζωή και του περιβάλλοντός μου, αλλά υπό μία ευρεία έννοια όλη την κοινωνία. Εχθρός του καλού λέμε πως είναι το καλύτερο, κι εχθρός του καλύτερου είναι το ανώτερο. Πώς λοιπόν θέλουμε να προχωρήσουμε ως κοινωνία, εάν δεν αποδίδουμε τουλάχιστον την τιμή που του αξίζει στον χριστιανισμό ως βάση κάθε απελευθερωτικού κινήματος; Κι επίσης, πώς θέλουμε να προχωρήσουμε ως κοινωνία εάν αδιαφορούμε για τις δυσλειτουργικές ψυχικές εγγραφές που συνήθως υπάρχουν σε πολλούς από εμάς κι επηρεάζουν τη ζωή του καθενός μας; Εκτός κι αν μας βολεύουν όπως είναι τα πράγματα και δεν θέλουμε να προχωρήσουμε ως κοινωνία. Εάν όμως θέλουμε, οφείλουμε να καλλιεργούμε οτιδήποτε προάγει την ελευθερία, κι εδώ μην ξεγελιόμαστε, δεν υπάρχει καμιά ελευθερία δίχως αγάπη, όπως και το αντίθετο. Αισθάνθηκα ευθύνη μου να επιδοθώ σ’ αυτές τις δύο περιοχές που φαντάζουν ασύμβατες, κι όμως δεν νομίζω πως είναι. Η «νεκροψία» θα δείξει εάν ήταν λάθος.
Τα λεγόμενα χρόνια της κρίσης ο χώρος του βιβλίου και οι άνθρωποί του βρέθηκαν σε δύσκολη θέση. Τώρα με την πανδημία ζούμε μια πρωτόγνωρη κατάσταση αλλά φαίνεται ότι εκδότες, βιβλιοπωλεία και αναγνώστες είναι πιο συσπειρωμένοι και αισιόδοξοι. Πώς βλέπετε εσείς τη συγκυρία; Τι θα θέλατε από την Πολιτεία να πράξει;
Πολύ συχνά ο χώρος του βιβλίου περιέρχεται σε δεινή θέση, όταν τα οικονομικά στοιχεία μιας περιόδου, άρα και των περισσοτέρων πολιτών-αναγνωστών, στενεύουν. Είναι πολύ λογικό, όταν για κάποιους ανθρώπους τίθεται ζήτημα επιβίωσης, να επικεντρώνονται σ’ αυτά που λέμε «τα προς το ζην». Κακώς βεβαίως χρησιμοποιούμε αυτή τη φράση ταυτίζοντας τη ζωή με την επιβίωση, αλλά το κάνουμε λόγω κεκτημένης ταχύτητας. Το βιβλίο, όταν μάλιστα δεν είναι βιβλίο απαραίτητο στο στενό πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, είναι είδος πολυτελείας. Μιας πολυτέλειας που επιτρέπουν στον εαυτό τους οι μοναδικοί πραγματικοί αριστοκράτες, αυτοί της αριστοκρατίας του πνεύματος. Μια αριστοκρατία στην οποία μπορεί να μετέχει οποιοσδήποτε, αρκεί να το θέλει. Δεν είναι βέβαια τόσο εύκολο, διότι το διάβασμα ενός καλού βιβλίου, που θα μας φωτίσει νέες όψεις της πραγματικότητας ή της επιστήμης, είναι μια κοπιώδης εργασία, είναι απαιτητικό. Εκτός κι αν διαβάζουμε βιβλία, υπάρχουν και τέτοια, για να «σκοτώσουμε» την ώρα μας, πράγμα που εμένα τουλάχιστον δεν μ’ αρέσει. Και για να επανέλθουμε στην ερώτηση. Δεν πρόκειται να σταματήσουν οι δυσκολίες στον χώρο του βιβλίου, ιδιαιτέρως μάλιστα για όσους στον χώρο αυτόν δεν είναι κρατικοδίαιτοι. Η πανδημία ωστόσο έδωσε και στον χώρο του βιβλίου μια ώθηση για περαιτέρω εξέλιξη και μεγαλύτερη προσαρμογή στην εποχή μας. Δεν είμαι βέβαιος εάν αυτό που λέω ήταν έτσι ακριβώς και για όλα τα μικρότερα βιβλιοπωλεία, ωστόσο ήταν ευκαιρία προσαρμογής για όλους. Κι αν κάποιοι καθυστέρησαν να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες ποτέ δεν είναι αργά.
Το βιβλίο, όταν μάλιστα δεν είναι βιβλίο απαραίτητο στο στενό πλαίσιο μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, είναι είδος πολυτελείας. Μιας πολυτέλειας που επιτρέπουν στον εαυτό τους οι μοναδικοί πραγματικοί αριστοκράτες, αυτοί της αριστοκρατίας του πνεύματος.
Και τώρα το τελευταίο σκέλος της ερώτησης. Από την Πολιτεία δεν θέλω κάτι συγκεκριμένο, μου αρκεί να έχει πάντοτε προ οφθαλμών ότι για να υπάρχει ως Πολιτεία-Κράτος, ο χώρος του βιβλίου, όπως κι οι υπόλοιπες επιχειρήσεις, πληρώνουν ένα σεβαστότατο ποσόν σε φόρους κι εισφορές. Και κάτι επιπλέον. Για την εξέλιξη και τον εκσυγχρονισμό της Πολιτείας, κάποιοι άνθρωποι που φροντίζουν γι’ αυτό, απέκτησαν ιδιαίτερες ικανότητες κι ευαισθησίες χάρη και στα βιβλία που διάβασαν. Αυτό να μην το παραβλέπουμε. Εμείς, τουλάχιστον όσοι από εμάς δεν σπεύδουν να εκδώσουν ό,τι ευκολοπώλητο αρέσει στον κόσμο, που έχουμε αίσθημα ευθύνης για ό,τι εκδίδουμε, συμβάλλουμε στην πρόοδο των πολιτών, της κοινωνίας κι εντέλει του πολιτισμού. Αυτό να μην το ξεχνάμε. Η άποψή μου είναι πάντοτε να κάνει ο καθένας μας όσο καλύτερα μπορεί και με αίσθημα ευθύνης τη δουλειά του. Γιατί να μην ισχύει το ίδιο και για την Πολιτεία;
Μια συζήτηση που έχει αναζωπυρωθεί λόγω της πανδημίας αφορά και τα «ψηφιακά βιβλία», τα λεγόμενα e-book. Ορισμένοι λένε ότι αυτά δεν είναι βιβλία, είναι «αρχεία». Άλλοι πάλι θεωρούν ότι είναι το μέλλον του βιβλίου. Ποια είναι η δική σας στάση απέναντι σε αυτήν την τάση;
Δεν φημίζομαι για τις προφητικές μου ικανότητες, εντούτοις με έχει απασχολήσει πολύ το ζήτημα αυτό. Δεν είναι βιβλία τα e-books, όμως είναι αναγνώσιμα. Είχαμε μια πρώτη περίοδο που αυξάνονταν οι πωλήσεις τους, κυρίως στην Αμερική, ωστόσο, στο δεύτερο ημίχρονο, το παραδοσιακό βιβλίο όχι μόνον ισορρόπησε τον αγώνα, αλλά «πήρε και κεφάλι στο σκορ». Το μέλλον βεβαίως θα δείξει. Παράλληλα υπήρξαν κάποιες έρευνες, κυρίως μεταξύ σπουδαστών, που έδειξαν πως έχουμε καλύτερη αφομίωση των αναγιγνωσκομένων από τα παραδοσιακά βιβλία απ’ ό,τι με τα e-books. Πραγματικά δεν ξέρω. Μερικές φορές κάνω κάποιες σκέψεις όπως: θα εκδίδονται κάποια βιβλία στο μέλλον μόνον για κάποιους φιλομαθείς πλούσιους; Ή οι κάποιοι πλούσιοι θα εκδίδουν κάποια βιβλία και θα τα χαρίζουν στους φίλους τους; Διότι το βιβλίο ως αντικείμενο, αλλά κι ως έργο τέχνης, λόγου και ύλης, δεν νομίζω πως θα χάσει ποτέ την αξία του. Ποιοί όμως στο μέλλον θα έχουν πρόσβαση σ’ αυτό; Δεν το ξέρω. Θα ήθελα όμως να έχουν όλοι.
* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΑΓΟΡΑΣΤΟΣ είναι δημοσιογράφος.
