Τέσσερα χρόνια από τον θάνατο του Φίλιπ Ροθ: «Πέφτουν και οι ήρωες από τις τσεκουριές σαν δέντρα»

Όταν το 1996, η Βρετανή ηθοποιός του θεάτρου και του κινηματογράφου Κλερ Μπλουμ (1931) κατηγόρησε τον τρίτο της σύζυγο, τον Αμερικανό συγγραφέα Φίλιπ Ροθ για χειραγώγηση και συναισθηματικούς εκβιασμούς, κυκλοφορώντας την αυτοβιογραφία της με τίτλο Εγκαταλείποντας το κουκλόσπιτο, ίσως δεν φανταζόταν ποτέ την απάντηση του τελευταίου με το μυθιστόρημά του Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή (μτφρ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, εκδ. Πόλις), ένα μυθιστόρημα-ποταμό που κυκλοφόρησε στην Αμερική δύο χρόνια έπειτα από το εγχείρημα της Μπλουμ, δηλαδή το 1998.

Η αρρωστημένη σχέση μάνας και κόρης

Στον δικό του σαιξπηρικού τύπου θίασο ο Ροθ «τοποθετεί» –όπως έχει επισημανθεί και από κάποιους κριτικούς– την πρώην του σύζυγο, στον ρόλο της μυθιστορηματικής πραγματικότητας αυτήν τη φορά, με την ηθοποιό Εύα Φρέιμ, την αντιηρωίδα του στόρι, μια γυναίκα της υψηλής κοινωνίας και του θεάματος, που έχει ήδη τελέσει τρεις γάμους (παραποίηση στοιχείων πραγματικής ζωής, προφανώς για κάλυψη από μεριάς Ροθ), είναι εμμονική με τη μουσικό κόρη της, τη Σίλφιντ, και ντρέπεται για την εβραϊκή καταγωγή της, κρύβοντάς την από όλους όσοι την περιβάλλουν. Ο δεύτερος στη σειρά σύζυγός της, ο Πένινγκτον, ένας αντισημίτης ομοφυλόφιλος σταρ του βωβού και «γνήσιος», κατά Ροθ, αριστοκράτης, δεν βγαίνει οριστικά από τη ζωή της λόγω της Σίλφιντ, που διατηρεί επαφή με τον πατέρα της. Γράφει ο Ροθ στη σελ. 210 για την Εύα Φρέιμ, υπερασπίζοντας την εβραϊκότητα του βασικού του ήρωα, του Άιρα Ρίνκολντ (μιλά ο αδελφός του Άιρα, ο Μάρεϊ Ρίνκολντ):

«Είσαι Αμερικανίδα που δεν θες να είσαι το παιδί των γονιών σου; Ωραία. Δεν θες να συναναστρέφεσαι Εβραίους; Ωραία. Δεν θες να ξέρει κανείς ότι γεννήθηκες Εβραία, θες να συγκαλύψεις το πώς ήρθες στον κόσμο; Θες να παρακάμψεις το πρόβλημα και να υποκριθείς πως είσαι κάποια άλλη; Ωραία. Ήρθες στη σωστή χώρα. Αλλά δεν είναι ανάγκη να μισείς και τους Εβραίους από πάνω. Δεν είναι ανάγκη να δίνεις γροθιές για να βγεις από κάπου και να βαράς τον άλλον στη μούρη. Οι φτηνές χαρές του μίσους για τους Εβραίους δεν είναι απαραίτητες. Πείθεις ως μη Εβραία και χωρίς αυτές…»

Η κόρη της Φρέιμ, η Σίλφιντ, είναι ένα πραγματικά σκοτεινό και απωθητικό πλάσμα. Μισεί και χειραγωγεί τη μητέρα της, παίζει άρπα, είναι βουλιμική, μιλά ελάχιστα στις επαφές της μητέρας της με τον Άιρα – από τους πιο ύπουλους μυθιστορηματικούς δευτεραγωνιστές του Ροθ, ο οποίος έχει κοινά στοιχεία συμπεριφοράς με τη ζαϊνίστρια και βομβίστρια Μέρι, την κόρη του Σίμουρ Λιβόβ στο Αμερικανικό ειδύλλιο. Αφού πρώτα ο Ροθ μάς αποκαλύπτει στη σελίδα 119 πως στη σχέση μάνας και κόρης «η Σίλφιντ είναι αυτή που κρατά το μαστίγιο», κάποιες σελίδες παρακάτω γράφει για την αντίδραση της Σίλφιντ, όταν ο Άιρα με την Εύα Φρέιμ σκέφτονταν ν’ αποκτήσουν ένα παιδί:

«Από τους πόρους της Σίλφιντ αναδύονταν στην επιφάνεια κάθε λογής πρωτόγονα στοιχεία που δεν είχαν καμιά σχέση με το παίξιμο της άρπας. Αυτό που ο Άιρα ακούει να λέει η Σίλφιλντ στη μητέρα της είναι: “Έτσι και το επιχειρήσεις ξανά, θα το πνίξω το βλαμμένο στην κούνια του!”».

Η κόρη της Φρέιμ, η Σίλφιντ, είναι ένα πραγματικά σκοτεινό και απωθητικό πλάσμα. Μισεί και χειραγωγεί τη μητέρα της, παίζει άρπα, είναι βουλιμική, μιλά ελάχιστα στις επαφές της μητέρας της με τον Άιρα – από τους πιο ύπουλους μυθιστορηματικούς δευτεραγωνιστές του Ροθ.

Ο άνθρωπος από σίδερο καταρρέει

Βρισκόμαστε στην Αμερική του ’50, στα σκοτεινά χρόνια του μακαρθισμού και η ειρωνεία του Ροθ αρχίζει –από το όνομα ακόμη του κεντρικού ήρωα του βιβλίου– το αποκαθηλωτικό και αδηφάγο σχέδιό της. Το όνομα του βασικού ήρωα του στόρι είναι Άιρα, χαϊδευτικό του Άιρον, που σημαίνει «άνθρωπος από σίδερο». Ο Άιρα –κρύβει ένα βαθύ, ανείπωτο μυστικό από τα δεκαέξι του, που το μαθαίνουμε προς το τέλος του βιβλίου– είναι ένας μονίμως εξεγερμένος και οργισμένος τύπος, που ασπάζεται την ιδεολογία του κομμουνισμού. Έζησε στη ζωή του «όλα τα μικροαστικά σκατά» (σελ. 366). «Σπίτι. Γάμος. Οικογένεια. Ερωμένη. Μοιχεία». Στις σελίδες 415 και 416 ο Ροθ συνοψίζει σε κάποιες σειρές το μάταιο και ανικανοποίητο της ζωής του ως εξής:

«Ο Άιρα και το φτυάρι. Όλα αυτά που επέβαλε στον εαυτό του… Οι κακές ιδέες και τα αφελή όνειρα. Όλα του τα ρομάντζα. Το πάθος του να είναι κάποιος που δεν ήξερε πως είναι. Δεν ανακάλυψε ποτέ τη ζωή του. Την αναζήτησε παντού – στο ορυχείο ψευδαργύρου, στο εργοστάσιο δίσκων, στο εργαστήριο ζαχαροπλαστικής, στο σωματείο, στη ριζοσπαστική πολιτική, στο θέατρο στο ραδιόφωνο, στο ξεσήκωμα του όχλου, στον προλεταριακό τρόπο ζωής, στον αστικό τρόπο ζωής, στον γάμο, στη μοιχεία, στη βαρβαρότητα, στην πολιτισμένη κοινωνία. Δεν τη βρήκε πουθενά…».

Ο Άιρα αναδεικνύεται σε πολλαπλά τραγικό πρόσωπο όταν καταλήγει στη μαύρη λίστα, άνεργος, με τη ζωή του ρημαγμένη. Η γυναίκα του, η Εύα Φρέιμ, τυπώνοντας το βιβλίο με τον τίτλο Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή τον καταγγέλλει ως κατάσκοπο της Σοβιετικής Ένωσης, και το προσωπικό δράμα της σχέσης του μετατρέπεται σε εθνικό σκάνδαλο. Πεθαίνει σε ηλικία μόλις 51 ετών, πουλώντας τα πετρώματα του φίλου του Τόμι Μίναρεκ (εκ των ελαχίστων φίλων του μέχρι το τέλος) σε παιδιά· σακουλάκια με πετρώματα για 15 σεντς το καθένα. Η ειρωνεία του Ροθ οργιάζει.

Ο συνεπής μελετητής της ειρωνείας του λογοτεχνικού του μέντορα, του Κάφκα (πρωτίστως, βέβαια, του Σαίξπηρ) αλλά και της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας δίνει ειρωνικές στιγμές-διαμάντια:

➺ Όταν ο Άιρα αδειάζεται ιδεολογικά από τον δικό του καθοδηγητή-μέντορα, τον Ο’ Ντέι.
➺ Όταν η Εύα Φρέιμ γονατίζει στο ψυχιατρείο ζητώντας του συγνώμη και η εξέλιξη της συζήτησης την οδηγεί από απλή επισκέπτρια στον διπλανό θάλαμο των «Ημιδιαταραγμένων», με φορείο, να ουρλιάζει υστερικά, αρνούμενη ν’ ακούσει οποιοδήποτε αρνητικό σχόλιο για την κόρη της.
➺ Όταν ο Ροθ παραλληλίζει την κηδεία του Νίξον με την κηδεία του Τζίμι, του καναρινιού ενός γραφικού Ιταλού μετανάστη του Νιούαρκ το 1918 – παραλληλισμός σπαρταριστός αναφορικά με τον βαθμό γελοιότητας των δύο συμβάντων.
➺ Ή όταν ο Άιρα παραλληλίζεται με τον Αβραάμ Λίνκολν, που τον υποδύθηκε νεαρός σε θεατρική παράσταση, και του μοιάζει φυσιογνωμικά τις στιγμές της κατάρρευσής του, όταν ο ίδιος έχει αδυνατίσει υπερβολικά.

Παρά τις πολλαπλές στρώσεις τραγικότητας με τις οποίες χτίζει ο Ροθ τον βασικό του ήρωα, δεν αγγίζει τον βαθμό τραγικότητας και πειστικότητας ηρώων άλλων βιβλίων του, ίσως λόγω αυτού του συγκεχυμένου και αλλοπρόσαλλου του χαρακτήρα του Άιρα, αλλά και των πολλών (συχνά ανεξήγητων) αντιφάσεών του.

Όλο το βιβλίο Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή διακρίνεται από μια συνεχή και επίμονη ειρωνεία (άλλοτε λεπτή, άλλοτε λιγότερο διακριτική) και η υψηλή αίσθηση του γελοίου που διακρίνει τον Ροθ, το αναγάγει σε σύγχρονη τραγωδία όπου όλοι, πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές, βγαίνουν στο τέλος χαμένοι. Παρόλα αυτά και παρά τις πολλαπλές στρώσεις τραγικότητας με τις οποίες χτίζει ο Ροθ τον βασικό του ήρωα, δεν αγγίζει τον βαθμό τραγικότητας και πειστικότητας ηρώων άλλων βιβλίων του, ίσως λόγω αυτού του συγκεχυμένου και αλλοπρόσαλλου του χαρακτήρα του Άιρα, αλλά και των πολλών (συχνά ανεξήγητων) αντιφάσεών του. Παράλληλα όμως δεν υπάρχει και άλλο βιβλίο του Ροθ που, με τόσους θανάτους, καταρρεύσεις ανθρώπων, ιδεολογικές και προσωπικές καταρρακώσεις και άλλα στενόχωρα, να διαβάζεται τόσο ευχάριστα και απολαυστικά.

Ενδιαφέροντες δευτεραγωνιστές της ιστορίας

Όλη την ιστορία αφηγείται ο 90χρονος Μάρεϊ Ρίνγκολντ, αδελφός του Άιρα, ένας οξύνους και επιβλητικός καθηγητής Αγγλικών στον αφηγητή (alter ego του Ροθ) Νέιθαν Ζούκερμαν, ο οποίος υπήρξε στο παρελθόν μαθητής του. Ο Μάρεϊ είναι εξίσου τραγικό πρόσωπο με τον αδελφό του. Χάνει την κόρη του, χάνει τον αδελφό και τη νύφη του, ενώ η γυναίκα του, η Ντόρις, δολοφονείται από συμμορία μαύρων μαθητών του Νιούαρκ, που επιχείρησε να τη ληστέψει. Ο Μάρεϊ δεν σκέφτηκε ποτέ να εγκαταλείψει το Νιούαρκ, αν και του δόθηκε στο παρελθόν η ευκαιρία, υπήρξε ένας ευπατρίδης, ιδεολόγος εκπαιδευτικός, που μέχρι τέλους πιστεύει πως «αν υπάρχει κάποια ευκαιρία να βελτιωθεί η ζωή, πού αλλού θ’ αρχίσει αυτό αν όχι στο σχολείο;» (σελ. 414).

Ενδιαφέρουσα η περίπτωση του Ο’ Ντέι, του καθοδηγητή και μέντορα του Άιρα στα πολιτικά, που με αδρές γραμμές σκιαγραφεί ο Ροθ. Ασκητικός, λιτοδίαιτος, κάπως απόκοσμος, κυνικός, πιστός στις γραμμές του κόμματος, δεν συμπαραστέκεται διόλου στον Άιρα, στην πτώση του, κατηγορώντας τον μάλιστα για προδότη. Γράφει, σχετικά, ο Ροθ, στη σελ. 377, πώς ο Ο’ Ντέι απαντά στην έκκληση του Μάρεϊ για συμπαράσταση στον αδελφό του:

«Έγινε υποχείριος της αστικής τάξης… Δεν κράτησε ούτε ίχνος από την επαναστατική ιδεολογία του… Οπορτουνιστής μπούφος. Πιθανόν και οπορτουνιστής χαφιές… Μήπως, κύριε καθηγητά, τη στήσανε μαζί με το FBI τη δουλειά;»

Άλλος δευτεραγωνιστής, ο πατέρας του Νέιθαν. Φτιαγμένος από το ίδιο υλικό με τον πατέρα του Κέπες ή τον πατέρα του Σίμουρ Λιβόβ. Είναι ο ίδιος ακριβώς πατέρας της Πατρικής κληρονομιάς, εκφράζει το ίδιο πανομοιότυπο πατρικό πρότυπο προηγούμενων ή και επόμενων βιβλίων του Ροθ. Τυπικός Εβραίος, ποδίατρος στο επάγγελμα, στηρίζει στα πολιτικά τους δημοκρατικούς αλλά φοβάται τους κομμουνιστές και αγωνιά μήπως ο Νέιθαν μπλέξει μ’ αυτούς. Η ανάκριση που κάνει στον Άιρα για να ελέγξει αν μπορεί να συναναστρέφεται με τον γιο του, είναι πανομοιότυπου χαρακτήρα με την ανάκριση του πατέρα του Σίμουρ Λιβόβ για την ανοχή στην εβραϊκότητα της καθολικής μέλλουσας νύφης του, της Ντόουν, παζαρεύοντας τις γιορτές του μελλοντικού του εγγονού, στο Αμερικανικό ειδύλλιο.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Ροθ, σ’ αυτό του το βιβλίο, εκφράζεται (οι σκέψεις του, οι πεποιθήσεις του) μέσα από τα πρόσωπα του Μάρεϊ, του Νέιθαν αλλά και του Άιρα – αυτή όμως η τριχοτόμηση της μορφής και της προσωπικότητάς του μέσα στο βιβλίο αδυνατίζει κάπως την ευθυβολία των μηνυμάτων που θέλει ο ίδιος να εκπέμψει.

Τέλος, ο Νέιθαν Ζούκερμαν. Το προσωπείο του Ροθ και στα τρία βιβλία της πολιτικής του τριλογίας (Αμερικανικό ειδύλλιο, Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή, Το ανθρώπινο στίγμα). Μπαίνει στην ιστορία 16χρονος και ακούει την ιστορία από το στόμα του Μάρεϊ Ρίνγκολντ, ενώ βρίσκεται στην ηλικία των 65 χρόνων. Ο Νέιθαν επηρεάζεται από τις ριζοσπαστικές ιδέες του Άιρα (αλλά και του Ο’ Ντέι) συν τω χρόνω όμως τον ξεπερνά (και αυτόν και τις ιδέες του) χάρη στην αφοσίωσή του στη συγγραφή και τη λογοτεχνία.

Μικρό, ζουμερό και κάπως πικάντικο ρόλο στην όλη αφήγηση κατέχει και η Εσθονή Χέλγκι Περν, ένα από τα ερωτικά παραστρατήματα του Άιρα, που είναι η αντικομμουνίστρια μασέρ-πόρνη με το χρυσό δόντι (πάλι η ειρωνεία του Ροθ εν δράσει), που βοηθά τον ήρωά μας στις μυαλγίες του, ενώ τον απελευθερώνει ερωτικά από την αρρωστημένη Εύα, που είναι προσκολλημένη και καθηλωμένη στην κόρη της.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Ροθ, σ’ αυτό του το βιβλίο, εκφράζεται (οι σκέψεις του, οι πεποιθήσεις του) μέσα από τα πρόσωπα του Μάρεϊ, του Νέιθαν αλλά και του Άιρα – αυτή όμως η τριχοτόμηση της μορφής και της προσωπικότητάς του μέσα στο βιβλίο αδυνατίζει κάπως την ευθυβολία των μηνυμάτων που θέλει ο ίδιος να εκπέμψει. Για την ακρίβεια, περισσότερο προσποιείται, μεταμορφώνεται, αλλάζει συγγραφικά προσωπεία και χτίζει χαρακτήρες, παρά υποδύεται τον εαυτό του, αν και ο πυρήνας και η αφορμή αυτού του βιβλίου (διαζύγιο, «όλα στη φόρα» με το βιβλίο της πρώην συζύγου, κατάθλιψη και ψυχανάλυση του Ροθ κ.τ.λ.) είναι καθαρά βιωματικά.

Η άρπα της Σίλφιντ

Αν στο Αμερικανικό ειδύλλιο το συγγραφικό φετίχ της τραγικότητας –αν μπορώ να το ορίσω έτσι– ήταν ένα ζευγάρι καλοφτιαγμένα γάντια στο εργοστάσιο γαντιών του πατρός Λιβόβ (τα γάντια για τα οποία υποδύθηκε την ενδιαφερόμενη η φίλη της Μέρι, οδηγώντας τον τραγικό πατέρα Σίμουρ στα ίχνη της εξαθλιωμένης κόρης του), στο Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή το αντικείμενο που δεσπόζει τεντώνοντας την ειρωνεία του Ροθ στα άκρα και επιτείνοντας την τραγικότητα του βασικού του ήρωα είναι μια άρπα. Η άρπα της Σίλφιντ. Γράφει ο Ροθ για το πώς φάνταζε ο προσωπικός χώρος του Άιρα στα μάτια του Νέιθαν (σελ. 163):

«Στα δικά μου μάτια (το δωμάτιο του Άιρα, όταν ζούσε με την Εύα και τη Σίλφιντ) φάνταζε σαν πολυτελές ατμόπλοιο των λιμανιών, το τελευταίο μέρος όπου θα ανησυχούσες μήπως διαταραχθεί η ισορροπία σου. Στο κέντρο του, όρθιο, ογκώδες μα κομψό πάνω στο ανατολίτικο χαλί της βιβλιοθήκης, συμπαγές αλλά τρισχαριτωμένο και ορατό ευθύς ως έστριβες από την είσοδο στο σαλόνι, σύμβολο που παρέπεμπε σε φωτισμένες απαρχές πολιτισμού, σύμβολο της πνευματικώς εξευγενισμένης σφαίρας της ύπαρξης, το υπέροχο όργανο που με το σχήμα του ενσαρκώνει τον εξορκισμό κάθε ελαττώματος χοντροκοπιάς και κακογουστιάς στη γήινη φύση του ανθρώπου… εκείνο το επιβλητικό όργανο υπέρβασης, η επίχρυση Λάιον εντ Χίλι άρπα της Σίλφιντ».

Ο Άιρα κάθε Παρασκευή βράδυ κουβαλούσε την άρπα της Σίλφιντ για να τη βοηθήσει στο πρόγραμμα που την καλούσαν να παίξει σε ένα ρεστοράν πολυτελείας. Γράφει ο Ροθ:

«Κάθε Παρασκευή. Τη σιχαινόταν όλη αυτή τη σωματική αγγαρεία –αυτά τα πράγματα ζυγίζουν καμιά τριανταπενταριά κιλά– αλλά την έκανε. Θυμάμαι στο νοσοκομείο, όταν είχε καταρρεύσει, μου είπε: “Με παντρεύτηκε για να κουβαλάω την άρπα της κόρης της! Γι’ αυτό με παντρεύτηκε η γυναίκα! Για να κουβαλάω τη μαλακισμένη την άρπα!”». (σελ. 156-157) Μερικές σελίδες πιο μετά (σελ. 186), ο Άιρα έχει αντιληφθεί τι συμβαίνει με μάνα και κόρη. Γράφει ο Ροθ:

«Μόνο δεκαετίες αργότερα, μετά την επίσκεψη του Μάρεϊ Ρίνγκολντ, κατάλαβα ότι ο μόνος τρόπος για να αισθάνεται η Σίλφιντ άνετα στο πετσί της ήταν να μισεί τη μάνα της και να παίζει άρπα. Να μισεί την εξοργιστική αδυναμία της μάνας της και να βγάζει αιθέριους, μαγευτικούς ήχους, να έχει με τον Φορέ και τον Ντεμπισί όλη την ερωτική επαφή που επέτρεπε ο κόσμος».

Αν στο Αμερικανικό ειδύλλιο το συγγραφικό φετίχ της τραγικότητας –αν μπορώ να το ορίσω έτσι– ήταν ένα ζευγάρι καλοφτιαγμένα γάντια στο εργοστάσιο γαντιών του πατρός Λιβόβ, στο Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή το αντικείμενο που δεσπόζει τεντώνοντας την ειρωνεία του Ροθ στα άκρα και επιτείνοντας την τραγικότητα του βασικού του ήρωα είναι μια άρπα.

Για να κλείσει αυτό το οδοιπορικό της άρπας στο βιβλίο του Ροθ με την εξομολόγηση του Μάρεϊ στον Νέιθαν αναφορικά με τις προθέσεις του Άιρα για μάνα και κόρη, όταν είχε ήδη διαπομπευθεί λόγω του βιβλίου της συζύγου του σε όλη την Αμερική:

«Θα τη στραγγάλιζε. Κι αυτή και την κόρη. Θα τις στραγγάλιζε και τις δύο με τις χορδές της άρπας. Είχε το συρματοκόφτη. Το εννοούσε. Θα ’κοβε τις χορδές, θα τις έδενε στον λαιμό τους και θα τις έπνιγε». (σελ. 395) 

Οι απόψεις του Ροθ περί πολιτικής και λογοτεχνίας

Ο Ροθ, δηλωμένος δημοκρατικός και πολέμιος των ρεπουμπλικάνων, τηρεί έντιμη στάση απέναντι στα διλήμματα «κομμουνισμός ή αντικομμουνισμός;» ή «πολιτική ή λογοτεχνία;» Τάσσεται ξεκάθαρα υπέρ της λογοτεχνίας που εξειδικεύει την ανθρώπινη περιπέτεια, και είναι κατά των ιδεολογιών και της πολιτικής εν γένει, στον βαθμό που αυτά απλουστεύουν και γενικεύουν τα πράγματα (αν δεν τα συσκοτίζουν κιόλας). Γράφει στη σελ. 292:

«Για την πολιτική η λογοτεχνία είναι παρακμασμένη, συναισθηματική, άσχετη, πληκτική, ξεροκέφαλη, ανιαρή, κάτι που δεν βγάζει νόημα και ουσιαστικά δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Γιατί; Επειδή η τάση να εξειδικεύεις είναι λογοτεχνία».

Ο Ροθ στέκεται τρυφερά και συμπονετικά απέναντι στον ριζοσπάστη αριστερό ήρωά του, ωστόσο με πολλές φωνές και ποικίλους τρόπους επισημαίνει το πόσο πλανημένος υπήρξε τόσο από τους φίλους του που τον λησμόνησαν στα δύσκολα, από τον πολιτικό του καθοδηγητή που εν μία νυκτί τον απαρνήθηκε, αλλά και απ’ όλο το σύστημα (πολιτικό, τηλεοπτικό, καλλιτεχνικό, οικογενειακό) που τον ξεζούμισε και τον αχρήστεψε. Η καταγραφή της σκοτεινής και μισαλλόδοξης εποχής του μακαρθισμού στην Αμερική εξαιρετική. Η αντικομμουνιστική υστερία, η δαιμονοποίηση των αριστερών, τα τηλεοπτικά σόου εξέγερσης των αντιφρονούντων, η ψυχογράφηση των κυνικών καθοδηγητών, τα αλληλογλειψίματα δημοκρατικών και ρεπουμπλικάνων πολιτικών στην κηδεία του Νίξον, όλο το σκοτεινό, πολιτικό παρασκήνιο των καιρών αποδίδονται με ενάργεια, τόλμη και χιούμορ από τον συγγραφέα.

Αν κάπου χωλαίνει το όλο εγχείρημα είναι η κάπως «εξωτικού τύπου» αντιμετώπιση της αριστερής ιδεολογίας στα μάτια του μέσου Αμερικανού (μήπως και του Ροθ;) αλλά και η κάποια εμπάθεια του συγγραφέα απέναντι στις γυναίκες που –δεδομένου και του βιωματικού στοιχείου του διαζυγίου του (παρά τις συγγραφικές προσποιήσεις, τις μεταμορφώσεις και τις πλαστοπροσωπείες, που λέγαμε προηγουμένως)–, φαντάζει σε κάποια σημεία ως ξεκαθάρισμα λογαριασμών. Ωστόσο η νοηματική και συναισθηματική πύκνωση και σύνοψη που κάνει ο Ροθ στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου σε συνδυασμό με το μαγικό κλείσιμο, όπου ο Νέιθαν εντοπίζει στον έναστρο ουρανό της αγροικίας όπου αναπαύεται, ένα ένα, όλα τα πρόσωπα του στόρι, που ρήμαξαν και ρημάχτηκαν κι έγιναν, πλέον, αστεροειδή στον σκοτεινό γαλαξία, αποζημιώνει τον αναγνώστη στο έπακρο. 

Και κάτι τελευταίο…

Παρότι όλα μαζί τα βιβλία του Ροθ μπορούν να διαβαστούν ως ενιαία αφήγηση ή ως ένα μεγάλο μυθιστόρημα εν συνεχεία και εν εξελίξει (αυτός άλλωστε ήταν και ένας από τους λόγους που τα Άπαντά του εκδόθηκαν σε πλήρη και οριστική έκδοση από τη Library of America, όσο ο Ροθ ήταν ζωντανός), το Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή δείχνει να προκύπτει από την ίδια συγγραφική μήτρα που προέκυψε και το Αμερικανικό ειδύλλιο, που κυκλοφόρησε στην Αμερική ένα μόλις χρόνο νωρίτερα (1997). Οι αντιστοιχίες και οι συσχετισμοί πολλοί και πασιφανείς:

➺ Τα λογοτεχνικά ψηφιδωτά της Αμερικής του ’50 και του ’60 αντίστοιχα.
➺ Ο Νέιθαν Ζούκερμαν σκεπτόμενος ακροατής και στα δύο μυθιστορήματα.
➺ Ένας αδελφός (Τζέρι Λίβοβ – Μάρεϊ Ρίνγκολντ) του βασικού ήρωα αφηγείται πάντα την ιστορία.
➺ Μία –πάντα– κόρη (Μέρι – Σίλφιντ) σπέρνει έχθρες και διχόνοιες με τον αλλοπρόσαλλο χαρακτήρα της.
➺ Ένας Εβραίος πατέρας διαπραγματεύεται, ανακρίνει και ψυχομετρά πρόσωπα που υπεισέρχονται στην οικογένειά του.
➺ Και, το κυριότερο, ένα τραγικό πρόσωπο –άνδρας πάντα– καταρρέει σαν χάρτινος πύργος από την αυτοκρατορία του απρόοπτου και λυγίζει από το βάρος των περιστάσεων.

Μια σχολαστική συνεξέταση των δύο μυθιστορημάτων θα έφερνε στην επιφάνεια πολλές ακόμη ομοιότητες και αντιστοιχίες. Σημασία έχει πως από την πολιτική τριλογία του Ροθ –που για μερικούς είναι ό,τι μεστότερο και ουσιωδέστερο έχει καταθέσει ο Ροθ στη συγγραφική του πορεία– το Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή φαντάζει κάπως υποδεέστερο σε σχέση με τα δύο άλλα μυθιστορήματα της τριλογίας. Που –ας μην το ξεχνάμε, έχει κι αυτό τη σημασία του– μεταφέρθηκαν και τα δύο στη μεγάλη οθόνη, με πολύ ικανοποιητικά αποτελέσματα.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή διηγημάτων «Η εγγύτητα των πραγμάτων», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νησίδες.