Ο ξανακερδισμένος χρόνος της ανάγνωσης (V)

Κατά τις πρώτες δεκαετίες μετά τη δημοσίευση του Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο, η κριτική επικεντρώνεται στο «σύστημα οργάνωσης» της προυστικής αφήγησης, στην σκιαγράφηση του προσώπου που για τον συγγραφέα συνιστά το αντικείμενο του πόθου. Το κείμενο των «Σοδόμων» προσφέρει τα «κλειδιά» για την ανίχνευση αυτοβιογραφικών στοιχείων πίσω από τη μυθοπλασία. Γίνονται κριτικοί παραλληλισμοί με το σημείο του Κομπραί όπου ο αφηγητής αποκαλούσε την απρόσιτη Ρουσαινβίλ «γη της επαγγελίας ή της κατάρας». Ο αφηγητής, όλως περιέργως, συνειδητοποιεί ότι είναι δέσμιος της «φυλακισμένης» του: στον πέμπτο τόμο η αφήγηση θα τραπεί σε προσωπικό σημειωματάριο σκέψεων, πράγμα που εναρμονίζεται με το στυλ και με τον ισχνό ρυθμό εξέλιξης των γεγονότων. Ο Προυστ θα γίνει λιγότερο περιγραφικός και θα επιστρέψει, προς στιγμήν, στο ύφος του «Από την πλευρά του Σουάν», όταν, κεκλεισμένων των θυρών, θα αναδυθεί μια νέα εκδοχή της Αλμπερτίν.

Για μιαν ακόμη φορά ο «εγκλείων» κύκλος της αφήγησης αναπαριστά τα γεγονότα της ζωής ενός αφηγητή που δεν παρεμβαίνει σε αυτά, ενώ ο «εγκλειόμενος» κύκλος σκοπίμως θραύει τους φραγμούς της μνήμης και παρερμηνεύει αυτά τα γεγονότα, ουσιαστικά μεταβάλλοντάς τα σε λογοτεχνία.

Αν και το έργο κληρονομεί στοιχεία του παραδοσιακού μυθιστορήματος, η πρόσληψη της πραγματικότητας είναι μοντέρνα: το κοινωνικό προσωπείο του κεντρικού ήρωα εξαφανίζεται όταν το κείμενο αρχίζει να περιλαμβάνει αυτοβιογραφικά στοιχεία του Προυστ. Για μιαν ακόμη φορά ο «εγκλείων» κύκλος της αφήγησης αναπαριστά τα γεγονότα της ζωής ενός αφηγητή που δεν παρεμβαίνει σε αυτά, ενώ ο «εγκλειόμενος» κύκλος σκοπίμως θραύει τους φραγμούς της μνήμης και παρερμηνεύει αυτά τα γεγονότα, ουσιαστικά μεταβάλλοντάς τα σε λογοτεχνία.

Ο Σαρλί, ο Μορέλ, οι Βερντιρέν, ο Βαντέιγ και ο Μπεργκότ

Ο Σαρλί οργανώνει μια μουσική εσπερίδα με σκοπό να καθιερώσει τον εραστή του βιολονίστα Μορέλ, ξεχνώντας τις προθέσεις της κυρίας Βερντιρέν. Εδώ γίνονται συνεχείς αναφορές στον Μπωντλαίρ, στη Μαντάμ ντε Σεβινιέ, στον Τόμας Χάρντυ, αλλά και στον Βάγκνερ, τον Στραβίνσκι, τον Βερμέερ, τον Μπελίνι και τον Μαντένια. Ο αφηγητής μάλιστα συζητά δια μακρών με την Αλμπερτίν για τον Ντοστογιέβσκη: η ζωή διαρκώς αναμειγνύεται με την προσέγγιση της Τέχνης στις σελίδες του βιβλίου, πράγμα που επιμηκύνει τις φράσεις του και τις καθιστά πλούσιες, πολύτιμες και εύθραυστες. Είναι χαρακτηριστικό το σημείο όπου ο αφηγητής ονειρεύεται την αναχώρησή του στη φαντασμαγορική Βενετία.

Κυρίαρχη φιγούρα της «κλίκας» που έχουν δημιουργήσει είναι η Μαντάμ Βερντιρέν. Από τα ήθη της Μαντάμ Βερντιρέν απουσιάζουν η αθωότητα και η άγνοια.

Οι Βερντιρέν είναι τυπικοί εκπρόσωποι της υψηλής μπουρζουαζίας της εποχής του Προυστ. Συναναστρέφονται μόνον τον «καλό κόσμο» που έχει σαλόνια και δέχεται. Λανσάρουν διαρκώς νέους καλλιτέχνες, μουσικούς σαν τον Μορέλ ή ζωγράφους σαν τον Μπις, ενώ κατά βάθος είναι υποκριτές, κοινοί και ολοσχερώς ακαλλιέργητοι. Κυρίαρχη φιγούρα της «κλίκας» που έχουν δημιουργήσει είναι η Μαντάμ Βερντιρέν, που ο αφηγητής έχει παρουσιάσει με σκληρές πινελιές στο «Ένας έρωτας του Σουάν». Από τα ήθη της Μαντάμ Βερντιρέν απουσιάζουν η αθωότητα και η άγνοια: η κυρία επιτίθεται στην Οντέτ. Άλλωστε, μετά τον θάνατο του κυρίου Βερντιρέν και του δεύτερου συζύγου της, έχει αρραβωνιαστεί τον πρίγκιπα Γκερμάντ και έχει, έτσι, μετατραπεί σε μια από τις «βασίλισσες» της παρισινής ζωής κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς το σαλόνι της φιλοξενεί όλους τους φερέλπιδες στρατιωτικούς της εποχής. Η αναρρίχησή της στο αξίωμα της πριγκίπισσας είναι το σύμπτωμα της παρακμής που έχει συντελεσθεί κατά την προπολεμική περίοδο.

Όσο για τον Μπεργκότ, αυτός πεθαίνει στις αρχές του 1901. Βλέποντας το σύντομο άρθρο που του αφιερώνει το “Le Gaulois”, ο αφηγητής εύχεται μια μέρα να μπορέσει να απαθανατίσει τη φιγούρα του Μπεργκότ σε ένα του βιβλίο. Διάσημος συγγραφέας της εποχής, ο Μπεργκότ είναι φίλος των Σουάν, εραστής της καλής αρχιτεκτονικής και δημιουργός ενός περίτεχνου στυλ. Η περσόνα του δεν είναι αντιπροσωπευτική του έργου του Προυστ, όμως μοιάζει με ένα είδος αντανάκλασης του Προυστ σε ένα καθρέφτη: εμπνευσμένος από τον εαυτό του, ο Προυστ φιλοτεχνεί τον Μπεργκότ προσδίδοντάς του γνωρίσματα του δικού του συγγραφικού ύφους: αντίθετα από τον Σουάν, που αποστρέφεται τη δημιουργία, ο Μπεργκότ κατακτά την αθανασία μέσω του έργου του. Ακόμη και αν δεν κατακτά την αθανασία, τουλάχιστον ακινητοποιεί μια στιγμή αιωνιότητας μέσα στη δημιουργία.

Το «πάγωμα» του χρόνου

Στη διάρκεια πέντε ημερών που έχουν «παγώσει» στη ροή του χρόνου, ο αφηγητής μεταμορφώνεται σε ένα είδος ντετέκτιβ, ενώ ο αναγνώστης βρίσκεται σε γνωστά ύδατα και πολλά επεισόδια του «Αναζητώντας» επαναλαμβάνονται υπό νέα οπτική γωνία (η ιστορία του Σουάν και της Οντέτ, πχ, υπό την οπτική γωνία του Σαρλί). Οι αποκαλύψεις των «Σοδόμων» έχουν ήδη οδηγήσει τον αφηγητή στο μαρτύριο της αβεβαιότητας και, παραδόξως, στην απάθεια που μεσολαβεί ανάμεσα στη σιγουριά και την ιδιοκτησιακή αντιμετώπιση του έρωτά του: ως εξ τούτου, η αφήγηση γίνεται ενδοστρεφής και εγωκεντρική. Οι μοναδικοί «κοσμικοί» απόηχοι σε αυτήν την ερμητική φάση της αφήγησης είναι η βραδιά στην οικία Βερντιρέν, εκεί όπου παρακολουθεί τα τεχνάσματα της κυρίας του σπιτιού για να τερματίσει τη σχέση Μορέλ-Σαρλί. 

Ο κύριος Σαρλί επισκέπτεται συχνά τον Μορέλ και οι Βερντιρέν δείχνουν μεγάλη ανοχή σε αυτό. Σταδιακά ο αφηγητής αποκαλύπτει πως ο κύριος Σαρλί έχει θεαθεί στην αποβάθρα Donciéres-Ouest να φλερτάρει εργάτες και νεαρούς που φορούν κοστούμι του τένις.

Οι περίπατοι που κάνει ο αφηγητής μαζί με την Αλμπερτίν και οι επισκέψεις του στο σπίτι των Βερντιρέν γίνονται γι’ αυτόν μια καθημερινότητα. Οι κύκλοι που υποστηρίζουν τον Ντρέιφους συγκεντρώνονται κυρίως στο σπίτι της κυρίας Βερντιρέν. Ο κύριος Σαρλί επισκέπτεται συχνά τον Μορέλ και οι Βερντιρέν δείχνουν μεγάλη ανοχή σε αυτό. Σταδιακά ο αφηγητής αποκαλύπτει πως ο κύριος Σαρλί έχει θεαθεί στην αποβάθρα Donciéres-Ouest να φλερτάρει εργάτες και νεαρούς που φορούν κοστούμι του τένις. Η παρομοίωση του Σαρλί με μυθικό κένταυρο δηλώνει τον αμφισεξουαλικό του χαρακτήρα. Το χιούμορ του Προυστ παραπέμπει στις «βιβλικής εμπνεύσεως» τραγωδίες του Ρακίνα για να μεταφέρει στο έργο του την ομοφυλόφιλη επιθυμία συγκεκαλυμμένη.

Η «Φυλακισμένη» σημειώνει μιαν επιβράδυνση, σχεδόν μια «παύση» της αφήγησης, που οδηγεί τον αναγνώστη μέχρι τον πέμπτο τόμο του μυθιστορήματος. Στο πλαίσιό της αναπτύσσεται το συναίσθημα που τρέφει ο αφηγητής για την Αλμπερτίν. Στην πραγματικότητα, η Αλμπερτίν έχει πάρει κυρίαρχη θέση στο κέντρο του βιβλίου ήδη από τον δεύτερο τόμο. Την είχαμε πρωτοσυναντήσει στο «Κάτω από τον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών» και την είχαμε φανταστεί ως μια μελαχροινή πρασινομάτα κοπέλα με σαρκώδη χείλη και γατίσια μυτούλα, απείθαρχη και ασαφώς ελκυστική. Η πρώτη της συνάντηση με τον αφηγητή έχει γίνει στο εργαστήριο του Ελστίρ. Η Αλμπερτίν επιστρέφει στο Παρίσι και λίγο μετά τον επισκέπτεται στο διαμέρισμά του. Μια σειρά ερωτικών συναντήσεων και μια ελεγκτική σχέση με σκπαμπανεβάσματα ξεκινά. Ο αφηγητής γεμίζει την Αλμπερτίν με δώρα, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της Φρανσουάζ, που την περιφρονεί λόγω ταξικής διαφοράς.

Ο αφηγητής γνωρίζει σε όλο της το μέγεθος την οδυνηρή εμπειρία της ζήλειας. Έτσι, αναβάλλει διαρκώς τις λογοτεχνικές του επιδόσεις, εφόσον το πνεύμα του έχει δηλητηριαστεί από τις συνεχείς αμφιβολίες και υποψίες προς την Αλμπερτίν, που με τη σειρά της βαθμηδόν αποσύρει την τρυφερότητά της και τον έρωτά της.

Το Πάσχα του 1900 επιστρέφει στο Grand Hôtel του Μπαλμπέκ, όπου με μεγάλη ταχύτητα παρελαύνουν στο μυαλό του οι εικόνες του θανάτου της γιαγιάς του και το αμφισβητήσιμο, γεμάτο ομοφυλοφιλικές υπόνοιες ερωτικό ήθος της Αλμπερτίν. Έρχεται και πάλι αντιμέτωπος με τις συνήθειες που ήδη τον είχαν ενοχλήσει στο Παρίσι. Επιθυμεί, αρχικά, να χωρίσει με την Αλμπερτίν, όμως εκείνη του αποκαλύπτει πως γνωρίζει τη δεσποινίδα Βαντέιγ και την ερωμένη της: η υποψία λεσβιασμού δίνει εκκίνηση στη μεταστροφή των αισθημάτων του. Ωστόσο, δηλώνει στη μητέρα του πως σκοπεύει να επιστρέψει στο Παρίσι και να παντρευτεί την Αλμπερτίν. Στο μικρό καζίνο της Ινκαρβίλ παρατηρεί την Αλμπερτίν να χορεύει δημόσια με τη φίλη της Αντρέ, πράγμα που του παγιώνει μιαν έμμονη ιδέα ομοφυλόφιλων τάσεων του κοριτσιού. Η εμμονή του ψέμματος εγκαθίσταται στη συνείδησή του, με αποτέλεσμα να αισθάνεται παγιδευμένος από την ερωτική προσέγγιση της Αλμπερτίν. Στο μεταξύ κάνει υποσυνείδητες συγκρίσεις με τα όσα τράβηξε ο Σουάν από την Οντέτ. Η έμμονη ιδέα του πως θα γίνει θύμα εξαπάτησης μεγαλώνει σταδιακά και τον κάνει να αναβάλλει διαρκώς τον αρραβώνα του με την Αλμπερτίν. Όμως, δέχεται τη συγκατοίκηση μαζί της στο Παρίσι όπου, φυλακισμένη από τον εραστή της και πλημμυρισμένη από τα δώρα του, η Αλμπερτίν παραμένει μυστηριώδης. Ο αφηγητής γνωρίζει σε όλο της το μέγεθος την οδυνηρή εμπειρία της ζήλειας. Την ανακρίνει ασταμάτητα, αλλά και μάταια, γιατί η ψυχή του δεν ελαφραίνει. Έτσι, αναβάλλει διαρκώς τις λογοτεχνικές του επιδόσεις, εφόσον το πνεύμα του έχει δηλητηριαστεί από τις συνεχείς αμφιβολίες και υποψίες προς την Αλμπερτίν, που με τη σειρά της βαθμηδόν αποσύρει την τρυφερότητά της και τον έρωτά της. Από την πλευρά της, πλησιάζοντας τον Αφηγητή, η Αλμπερτίν ανακαλύπτει ένα σύνολο από περίεργες συνήθειες: συχνά την κατηγορεί πως του κρύβει πράγματα και η διάθεσή της είναι πραγματικά η διάθεση μιας «φυλακισμένης». Η νέα κοπέλα τώρα έχει βγει από τον ανθισμένο της ίσκιο και προσλαμβάνει, στα μάτια του, το ήθος μιας μαιτρέσας.

Γυρνώντας στο σπίτι του, κι ενώ σχεδιάζει σύγκρουση και χωρισμό με μια Αλμπερτίν που στην ουσία δεν «κατέχει» ολοκληρωτικά την ψυχή του, ανακαλύπτει εμβρόντητος πως η Αλμπερτίν το έχει σκάσει, κι αυτό το απρόσμενο γεγονός σηματοδοτεί το πέρασμα από τη «Φυλακισμένη» στη «Φυγάδα-ή-Εξαφανισμένη Αλμπερτίν». Η Φρανσουάζ τού ανακοινώνει πως η Αλμπερτίν έχει βγει από νωρίς, ενόσω εκείνος διάβαζε το πρωϊνό φύλλο του της «Figaro».

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ MARCEL PROUST