
Για την παράσταση «Ithaca – Our Odyssey 1», της οποίας τη δραματουργία, τη σκηνογραφία & τη σκηνοθεσία υπογράφει η Christiane Jatahy. Η παράσταση παρουσιάζεται μέχρι και τις 2 Δεκεμβρίου στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση.
Του Νίκου Ξένιου
Στην Κεντρική σκηνή της Στέγης παρακολουθήσαμε το πρώτο μέρος του δίπτυχου «Our Odyssey» της πενηντάχρονης Κριστιάν Ζαταΐ από τη Βραζιλία. Το πολλαπλό ταξίδι του Οδυσσέα, ολόκληρο εγκιβωτισμένο στο νησί Ωγυγία της Καλυψούς. Η πολύθρηνη αναμονή της Πηνελόπης στην Ιθάκη, ολόκληρη σφραγισμένη σ’ ένα αστικό διαμέρισμα. Ανάμεσά τους, ο υγρός χώρος της μνήμης, που σιγά σιγά υπερεκχειλίζει και φτάνει ως τα πόδια μας. Κινηματογράφος, πολυμέσα, ψηφιακή τεχνολογία και ολογραφία για το Ithaca – Our Odyssey 1, μια τεράστια παραγωγή που μιλά για την εξορία, τη νοσταλγία, τον έρωτα και τον πόλεμο.
Παράλληλη ροή των σκηνών
Στη μια πλευρά της σκηνής οι θεατές παρακολουθούν τον Οδυσσέα και την Καλυψώ λίγο πριν την αναχώρηση του πρώτου για την Ιθάκη. Ταυτόχρονα, στην άλλη πλευρά το κοινό παρακολουθεί την Πηνελόπη και τους μνηστήρες.
Στη μια πλευρά της σκηνής οι θεατές παρακολουθούν τον Οδυσσέα και την Καλυψώ λίγο πριν την αναχώρηση του πρώτου για την Ιθάκη. Ταυτόχρονα, στην άλλη πλευρά το κοινό παρακολουθεί την Πηνελόπη και τους μνηστήρες. Στο δεύτερο από τα τρία μέρη της παράστασης, το κοινό της μιας πλευράς μετακινείται στις θέσεις του κοινού της άλλης πλευράς, και το αντίστροφο. Οι Οδυσσής εις τριπλούν, και σε όλες τις ηλικιακές φάσεις, πλανώνται διαρκώς, αδιαλείπτως, ενώ ο χρόνος είναι ακινητοποιημένος και απλωμένος σε όλες τις αφηγηματικές διαστάσεις που μπορεί να προσλάβει. Η Πηνελόπη, εις τριπλούν και αυτή, είναι ταυτόχρονα Καλυψώ, Εκάβη, Κασσάνδρα, Ανδρομάχη. Είναι η γυναίκα στους κοινωνικούς ρόλους που καλείται να υποδυθεί.
Η αλλαγή οπτικής γωνίας θέασης είναι σκόπιμη, επισύρει και την αλλαγή στάσης απέναντι στο δρώμενο. Πάνω σ’ ένα τεντωμένο σκοινί, η σκηνοθέτις ερευνά τα όρια, τα αμφιλεγόμενα σημεία και την αντίθεση πραγματικότητας και σκηνικής ψευδαίσθησης. Γνώρισμα της τεχνοτροπίας της Ζαταΐ είναι πως δύο αντικείμενα θέασης συγχρονίζονται σε δύο διακριτούς (προσωρινά στεγανούς) χώρους, ως δύο όψεις ενός και του αυτού θεάματος, μιας και της αυτής αφήγησης, ενός ενιαίου χρόνου. Το αστικό διαμέρισμα, κάτι σαν λοφτ που μετατρέπεται σε λίμνη και όπου αρμενίζουν χάρτινα καραβάκια, δεν είναι παρά η αλωμένη Τροία καθενός μας, τα έπιπλα και τα φωτιστικά του είναι οι Ιθάκες που σημαίνουν πολλά, ενώ το κενό διάστημα με τα μουσκεμένα ριντώ είναι το καράβι της αέναης επιστροφής, με ξεκάθαρη σημειολογία: η Πηνελόπη δεν χάνει ευκαιρία να δηλώσει πως συγχέει το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον.
Ο κινηματογράφος ανασυνθέτει ένα γεγονός που έχει ήδη ολοκληρωθεί και το οποίο ο θεατής το παρακολουθεί ως «παρόν». Το θέατρο αντλεί από τη συνεχή του παροντικότητα μιαν αφήγηση που εκτινάσσει τον θεατή προς ένα υποτιθέμενο «μέλλον».
Η αποσύνθεση κι επανασύνθεση του σκηνικού χώρου υπηρετεί τον ίδιον ακριβώς στόχο. Ο κινηματογράφος ανασυνθέτει ένα γεγονός που έχει ήδη ολοκληρωθεί και το οποίο ο θεατής το παρακολουθεί ως «παρόν». Το θέατρο αντλεί από τη συνεχή του παροντικότητα μιαν αφήγηση που εκτινάσσει τον θεατή προς ένα υποτιθέμενο «μέλλον». Ο συνδυασμός των δύο καλύπτει τις δύο αυτές χρονικές διαστάσεις, επιτρέποντας ένα παιχνίδι αλληλοεπικάλυψης, αλλά και την εκδίπλωση μιας τρίτης διάστασης, ασαφούς και «φλουταρισμένης», που λειτουργεί ως «διάλειμμα» ή εκτόνωση της συνείδησης του θεατή. Οι κάμερες που κυκλοφορούν στην πλημμυρισμένη με νερά σκηνή συλλαμβάνουν επιλεκτικά και προδιαγεγραμμένα πλάνα, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση τοπίων και λήψεων μιας άλλης πραγματικότητας.
Πραγματικότητα των πολυμέσων και ανθρωπισμός
Τα γνωρίσματα αυτής της νέας πραγματικότητας είναι υγρά, τραυματισμένα, ερειπωμένα, είναι τα γυμνά πόδια μιας κρεμασμένης γυναίκας που συσπώνται σε ένα ρόγχο θανάτου, είναι μια γυναίκα που βασανίζεται με νερό, είναι το στήθος ενός πληγωμένου πολεμιστή, είναι τα βρεγμένα παπούτσια ενός πρόσφυγα που πλανάται στη Μεσόγειο. Η πολυσημία των λήψεων ενισχύεται από την πολυσημία των αφηγηματικών μερών, αντλημένων από τα ημερολόγια σύγχρονων Οδυσσέων. Πρόκειται για αμιγώς πολιτικό θέατρο, που όμως ιχνηλατεί την ανθρωπιά στα αντικείμενα που νοσταλγεί ο ξεσπιτωμένος ήρωας και επιτυγχάνει την αναγνώριση και την οικειότητα μέσα από την αγκαλιά, το άγγιγμα, την ερωτική περίπτυξη, τον αισθησιασμό, μια γλυκειά νοσταλγική μουσική, το δάκρυ που φέρνει η ανάμνηση της ερείπωσης σπιτιών και συναισθημάτων.
[...] επιτυγχάνει την αναγνώριση και την οικειότητα μέσα από την αγκαλιά, το άγγιγμα, την ερωτική περίπτυξη, τον αισθησιασμό.
Το ενδιαφέρον της Ζαταΐ για το κοινό σχετίζεται με την πανταχού παρούσα εικόνα, το πανταχού παρόν διαδίκτυο, τα στοιχεία που αποσπούν το άτομο από την πραγματικότητα. Μια προσπάθεια να καθιερωθεί σχέση με το κοινό δεν είναι παρά μια πολιτική ενέργεια, μια απόπειρα να απεγκλωβιστεί ο θεατής από τον σκοτεινό θάλαμο της αίθουσας του θεάτρου και να θέσει νέα ερωτήματα, να βιώσει πρωτόγνωρα ή ξεχασμένα συναισθήματα. Θεωρώ πως η συγκεκριμένη παράσταση ανασύρει το ξεχασμένο συναίσθημα της νοσταλγίας έτσι ώστε να συναντηθεί με την απολεσθείσα αίγλη του «ανήκειν» – και εδώ θεσπίζεται μια κοινότητα ενδιαφέροντος και αμοιβαιότητας ανάμεσα στα άτομα και στο σύνολο, ένας νέος ανθρωπισμός. Οι πολύ καλοί ηθοποιοί συμβάλλουν με όλους τους δυνατούς τρόπους στην κατάργηση των ορίων σκηνής και πλατείας.
Ιθάκες και Τροίες ολόγυρά μας
Είναι χαρακτηριστικό της υπέροχης αυτής παράστασης το ότι οι κάμερες καθιστούν ρεαλιστική τη σύνθεση κάποιων σκηνογραφικών λεπτομερειών αλλάζοντας την οπτική γωνία λήψης ώστε να εκκενώσουν τη σκηνή από την ηθελημένη σκηνογραφία και να της προσδώσουν τον αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα ενός ερειπίου.
Είναι χαρακτηριστικό της υπέροχης αυτής παράστασης το ότι οι κάμερες καθιστούν ρεαλιστική τη σύνθεση κάποιων σκηνογραφικών λεπτομερειών αλλάζοντας την οπτική γωνία λήψης ώστε να εκκενώσουν τη σκηνή από την ηθελημένη σκηνογραφία και να της προσδώσουν τον αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα ενός ερειπίου. Πρόκειται για ρεαλισμό του στιγμιότυπου που πόρρω απέχει του νατουραλισμού, γιατί δεν αγνοεί τον θεατή, αντίθετα τον ενεργοποιεί και τον αναγκάζει να συμμετάσχει και να αγγίξει τους τύπους των ήλων του δράματος. Το ημερολόγιο τριών σύγχρονων προσφύγων μετατρέπεται σε πραγματικό έπος και η Κριστιάν Ζαταΐ, με τον πολλαπλασιασμό των προσώπων, εισηγείται μια νέα δραματουργική προσέγγιση. Κυρίαρχη στην παράσταση είναι η μνήμη της καταστροφής της Τροίας. Δεν είναι τυχαίο ότι το δεύτερο μέρος (που το αναμένουμε με αγωνία) θα έχει τον τίτλο: «The present that never arrives». Για την ολοκλήρωση του δεύτερου μέρους πρόκειται να γίνουν κινηματογραφικές λήψεις στην Ελλάδα, την Παλαιστίνη, τον Λίβανο, τη Νότια Αφρική, την Τουρκία, τη Συρία και τη Βραζιλία.
Γεννημένη στο Ρίο ντε Τζανέιρο, η συγγραφέας και σκηνοθέτις Κριστιάν Ζαταΐ σπούδασε φιλοσοφία και Μ.Μ.Ε. Από πολύ μικρή γράφει πρόζα, θεατρικά έργα και σενάρια. Από την αρχή, ήδη, της καριέρας της προτείνει ένα νέο θέατρο, βιωματικό, όπου παντρεύονται διαφορετικές τέχνες. Δημιούργησε τη θεατρική τριλογία «Umacadeirapara solidão, duas parao dialogo etrêspara a sociedade», που καταργεί τα όρια πραγματικότητας και θεάτρου, ηθοποιού και ρόλου, θεάτρου και κινηματογράφου: τα έργα φέρουν τους τίτλους: Conjugado, A Faltaquenos Move και Corte Seco. Το 2009 γύρισε την κινηματογραφική ταινία δεκατριών ωρών συνεχούς γυρίσματος «A Faltaquenos Move», που προβαλλόταν σε τρεις οθόνες ταυτόχρονα στον φυσικό της χρόνο. Το 2011 ανεβάζει τη Julia, βασισμένη στο «Δεσποινίς Τζούλια» του Στρίντμπεργκ. Το 2014, με την ομάδα της Vértice de Teatro παρουσιάζει Σαίξπηρ και τις «Τρεις αδελφές» του Τσέχωφ στη Μόσχα σε ένα έργο με τίτλο «Etsi elle sétaient allées à Moscou». Το έργο της Ζαταΐ κατακτά πρώτα τη Βραζιλία και σύντομα και τις διεθνείς σκηνές. Τώρα, στην ωριμότητά της, βρίσκεται σε σταθερή συνεργασία με το Odéon-Théâtre de l’Europe και από πρόπερσι και με την Comédie-Française. Το 2012 είχε την καλλιτεχνική διεύθυνση του πρότζεκτ «Rio Occupation London», ενώ παράλληλα ετοίμαζε το «In the Comfort of your home», μια παραγωγή κατά τη διάρκεια της οποίας βρετανοί υπήκοοι και μετανάστες επέστρεφαν ταυτόχρονα στα σπίτια τους.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο του, η νουβέλα «Το κυνήγι του βασιλιά Ματθία» (εκδ. Κριτική).