Για την παράσταση «The Song of Roland: The Arabic Version» σε σύλληψη, σκηνοθεσία & σκηνογραφία του Wael Shawky, η οποία παρουσιάστηκε στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση από τις 28 μέχρι τις 30 Δεκεμβρίου.
Του Νίκου Ξένιου
Για μιαν ακόμη φορά η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση αναδεικνύεται σε μαικήνα των πολιτιστικών διασταυρώσεων, φιλοξενώντας τη μουσική παράσταση του Ουάελ Σόκι «Το Άσμα του Ρολάνδου: η αραβική εκδοχή», βασισμένη σε μια νέα μετάφραση του κειμένου και συνδεδεμένη θεματικά με την κινηματογραφική τριλογία «The Cabaret Crusades» που παρουσιάζεται παράλληλα στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Μια έξοχη μουσική περφόρμανς, όπου καλλιτέχνες-αοιδοί από τη Σάρζα και το Μπαχρέιν εντάσσονται, καθισμένοι σταυροπόδι, σε μιαν ενιαία εικαστική σύνθεση εμπνευσμένη από μικρογραφίες χαρτών του 16ου αιώνα. Πίσω φωτίζεται ένα έγχρωμο ζωγραφικό παζλ από τη Βαγδάτη, το Χαλέπι και η Κωνσταντινούπολη, τους τρεις πρωταγωνιστικούς τόπους των Σταυροφοριών, ενώ οι «ναχάμ» (οι κεντρικοί τραγουδιστές) αφηγούνται το γαλλικό μεσαιωνικό έπος της καρολίγγειας περιόδου σε ρυθμούς χαντάντι, αντ-σάνι και μπάχρι.
Ευρωπαϊκά στερεότυπα και αραβικός σχολιασμός
Η αφήγηση ενός ευρωπαϊκού εθνικιστικού έπους από άραβες καλλιτέχνες καυτηριάζει την ισλαμοφοβία, ιδιαίτερα στα εκφραστικά σόλο των τεσσάρων κύριων τραγουδιστών, στην εναλλαγή των ρυθμών με τα κρουστά και στην ομαδική, απόλυτα συντονισμένη χρήση των palmas που παραπέμπει έντονα στο φλαμένκο.
Ο αιγύπτιος εικαστικός Ουάελ Σόκι είναι ένας οικουμενικός καλλιτέχνης, που ταξιδεύει διαρκώς για να παρουσιάσει την έρευνά του μέσω workshops και διεθνών εκθέσεων. Ως τελειόφοιτος της σχολής Καλών Τεχνών της Αλεξανδρείας, εντυπωσίασε και κέρδισε κρατική υποτροφία της Αιγύπτου με την πτυχιακή του εργασία «Frozen Nubia», που αναφερόταν στην εξαφάνιση του πολιτισμού των Νουβίων μετά την ολοκλήρωση του φράγματος του Ασουάν, το 1970. Έφυγε για τις Η.Π.Α. και το 2003 συμμετείχε στη Biennale της Βενετίας με την εγκατάσταση «Asphalt Quarter», που σχολίαζε την καταστροφή των παραδοσιακών πολιτισμών με την εξόρυξη κοιτασμάτων πετρελαίου στην περιοχή της Σαουδικής Αραβίας.
Στην παράσταση του Σόκι (που έκανε και το «άνοιγμα» του φεστιβάλ Theater der Welt για το 2017) είκοσι πέντε άραβες μουσικοί αφηγούνται το έπος στον ρυθμό Fidjeri της μουσικής των αλιέων μαργαριταριών. Ενσωματώνοντας και μουσικά στοιχεία των πολιτισμών sherwal και jalabiya, ο δημιουργός αναδεικνύει εθνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές ταυτότητες που κινδυνεύουν να αφανιστούν από τον χρόνο. Η αφήγηση ενός ευρωπαϊκού εθνικιστικού έπους από άραβες καλλιτέχνες καυτηριάζει την ισλαμοφοβία, ιδιαίτερα στα εκφραστικά σόλο των τεσσάρων κύριων τραγουδιστών, στην εναλλαγή των ρυθμών με τα κρουστά και στην ομαδική, απόλυτα συντονισμένη χρήση των palmas που παραπέμπει έντονα στο φλαμένκο. Η πολυεπίπεδη επαναφήγηση του «Άσματος του Ρολάνδου» επιτρέπει στον δημιουργό να μεταφέρει σε αραβική φόρμα την πεποίθησή του για τα ευρωπαϊκά στερεότυπα σχετικά με τον αραβικό κόσμο μέσα από τους αιώνες.
Στη στροφή όπου ο εμίρης της Βαβυλώνας Μπάλιγκαντ φτάνει στην Ισπανία για να βοηθήσει τον Μαρσιλιόν και συναντά τον στρατό του Καρλομάγνου στη Ρονσιβάλ, η έκφραση «d'oltre mer» περιγράφει τους Μουσουλμάνους που προήλθαν από την «πέρα θάλασσα» για να πολεμήσουν στην Ισπανία και τη Γαλλία (αυτοί οι «oltremarins» ήταν και οι κάτοικοι της Παλαιστίνης κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών): η χρήση αυτού του όρου σημαίνει πως ο συνθέτης του έπους δεν γνώρισε τις Σταυροφορίες, απλώς επιστράτευσε ένα προϋπάρχον γαλλικό γλωσσικό στερεότυπο που αναφερόταν στην Εγγύς Ανατολή και τους κατοίκους της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Οι μελετητές συμφωνούν πως το ποίημα διασώθηκε μέσα στον χρόνο είτε προφορικά, είτε μέσω αντιγραφέων χειρογράφων. Απομονώνοντας το αρχικό κείμενο από το κωδικολογικό του συγκείμενο, κάποιοι αντιγραφείς κατά πάσαν πιθανότητα τού προσέδωσαν εντονότερο εθνικιστικό χαρακτήρα.
Καλοί Χριστιανοί – Κακοί Άραβες
Από τη φύση τους τα ιπποτικά μυθιστορήματα συγκροτούν ένα ηθικό σύμπαν βάσει συγκεκριμένων κλισέ, που η επαναφήγησή τους υπό το αραβικό πρίσμα έρχεται να τα σχολιάσει, να τα σαρκάσει και να τα επιστρατεύσει στην προοπτική μιας επανεκτίμησης συγκεκριμένων ιδεολογικών επιλογών της Δύσης. Στο «Άσμα του Ρολάνδου» ο στρατός του Καρλομάγνου πολεμά τους Μουσουλμάνους στην Ισπανία. Η τελευταία πόλη που αντιστέκεται σε πολυετή πολιορκία είναι η Σαραγόσα, όπου κυβερνά ο μουσουλμάνος βασιλιάς Μαρσιλιόν, που μεταστρέφεται βιαίως στον Χριστιανισμό. Ο Καρλομάγνος και οι άνδρες του, εξουθενωμένοι από την πολιορκία, δέχονται την προσφορά και ανταποστέλλουν κήρυκα στην αυλή του Μαρσιλιόν. Ο Ρολάνδος, ανηψιός του Καρλομάγνου, ορίζει ως κήρυκα τον πατριό του, τον Γκανελόν («Γανελόνο» των υπερτίτλων), που φοβάται μήπως δολοφονηθεί από τον εχθρό, κατηγορεί τον Ρολάνδο ότι θέλει να τον ξεκάνει και ενημερώνει τους Σαρακηνούς για μια ορεινή ενέδρα στην πίσω πτέρυγα του στρατού του Καρλομάγνου, των Βρετόνων, των οποίων ηγείται ο ιππότης Ρολάνδος (φραγκ. Hruotland).
Ο Καρλομάγνος έφτασε στο πεδίο της μάχης, όπου βρήκε όλη την οπισθοφυλακή του νεκρή και τους Σαρακηνούς να έχουν υποχωρήσει. Άγγελοι παίρνουν την ψυχή του Ρολάνδου στον Παράδεισο.
Οι Σαρακηνοί έφτασαν τους Φράγκους στο πέρασμα του Ρονσιβάλ και επιτέθηκαν στην οπισθοφυλακή, αλλά ο Ρολάνδος, υπακούοντας στον προσωπικό κώδικα τιμής του, δεν δέχθηκε να ακούσει την παραίνεση του συνετού φίλου του Ολιβιέ και να καλέσει με το κέρας του τον υπόλοιπο στρατό. Ο ίδιος και οι ιππότες του πολέμησαν ηρωικά, αλλά υπέκυψαν ο ένας μετά τον άλλον στην αριθμητική υπεροχή των Σαρακηνών. Στο τέλος, ο Ρολάνδος κάλεσε με το κέρας του τον Καρλομάγνο και πραγματοποίησε μόνος του μια τελευταία επίθεση, προτού υποκύψει στα τραύματά του. Ο Καρλομάγνος έφτασε στο πεδίο της μάχης, όπου βρήκε όλη την οπισθοφυλακή του νεκρή και τους Σαρακηνούς να έχουν υποχωρήσει. Άγγελοι παίρνουν την ψυχή του Ρολάνδου στον Παράδεισο.
Ο Καρλομάγνος καταδιώκει τους μουσουλμάνους και τους πνίγει στον ποταμό Έβρο. Μετά επιστρέφει στην Aix la Chapelle (σημερινό Αάχεν: το γνωστό λατινικό Ακυΐσγρανο) μαζί με τη χήρα του Μαρσιλιόν, τη βασίλισσα Μπραμιμόντ. Οι Φράγκοι ανακαλύπτουν την προδοσία του Γανελόνου και τον φυλακίζουν μέχρι να δικαστεί. Στο δικαστήριο ο Γανελόνος ισχυρίζεται ότι η ενέργειά του ήταν πράξη εκδίκησης, και όχι προδοσίας. Κάποιος απο τους μάρτυρες ονόματι Tιερί επιμένει πως ήταν προδοσία, γιατί ο Γανελόνος τον εκδικήθηκε, ενώ ο Ρολάνδος υπηρετούσε τον Καρλομάγνο. Σε μονομαχία με τον φίλο του Πιναμπέλ ο Τιερί τον σκοτώνει, πράγμα που επιβεβαιώνει την ενοχή του Γανελόνου. Θα τον δέσουν ζωντανό σε τέσσερα άλογα που θα διαμελίσουν τα μέλη του στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, χαρίζοντάς του έναν «υπέροχο θάνατο με τεράστιο πόνο» (:η φρίκη της συγκεκριμένης περιγραφής χρήζει ειδικού σχολιασμού από κάποια μελλοντική μελέτη που θα αναφέρεται στην αγριότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού επί συνόλω).
Εκδοχές του μεσαιωνικού έπους
Το γαλλικό έπος «Άσμα του Ρολάνδου» (La Chanson de Roland), πιθανόν έργο κάποιου Turold, γράφτηκε ανάμεσα στο 1040 και το 1115 μ.Χ. σε 4.002 στίχους. Το παλαιότερο από τα εννέα σωζόμενα χειρόγραφα του διαφοροποιημένου έργου φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη Bodleian της Οξφόρδης.
Το γαλλικό έπος «Άσμα του Ρολάνδου» (La Chanson de Roland), πιθανόν έργο κάποιου Turold, γράφτηκε ανάμεσα στο 1040 και το 1115 μ.Χ. σε 4.002 στίχους. Το παλαιότερο από τα εννέα σωζόμενα χειρόγραφα του διαφοροποιημένου έργου φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη Bodleian της Οξφόρδης, χρονολογείται ανάμεσα στο 1129 και το 1165 και είναι γραμμένο σε αγγλονορμανδική langue d'oïl. Οι ασυνήθιστου μήκους στροφές του έχουν στίχους, καθένας εκ των οποίων περιλαμβάνει δέκα συλλαβές και έχει «τομή» μετά την τέταρτη συλλαβή. Όλες οι τελευταίες τονισμένες συλλαβές κάθε στίχου (laisse) έχουν το ίδιο φωνήεν, καταργώντας έτσι την ομοιοκαταληξία.
Κατά την προφορική του επανάληψη το έπος διατηρεί τις επαναλήψεις, τους παραλληλισμούς και τα αντιθετικά του ζεύγη και εστιάζει στην πολεμική δράση. Ο Ρολάνδος παρουσιάζεται στερεοτυπικά αφοσιωμένος και φερέγγυος, ενώ ο Γανελόνος, παρά την ανδρεία του, παρουσιάζεται ως προδοτικός και εκδικητικός. Σαφώς προκατειλημμένος υπέρ των Φράγκων, ο ποιητής εκφράζει την απέχθειά του προς τους «παγανιστές» Άραβες. Εμπνευσμένο από την κατάκτηση της Καστίλλης, το μεταγενέστερο ποίημα που χρησιμοποιεί ο Σόκι στην παράστασή του περιγράφει τη μάχη του Ρονσιβάλ (778) εισάγοντας έναν αναχρονισμό. Στην πραγματικότητα ο Καρλομάγνος πολιόρκησε τον Σουλεϊμάν Ιμπν Αλ Αραμπί, χαλίφη της Σαραγόσα, ενώ στις 15 Αυγούστου του 778 οι Βάσκοι κατέβαλαν την οπισθοφυλακή του στο πέρασμα του Roncevaux, όπου, σύμφωνα με το χρονικό «Vita Karoli Magni» του μοναχού Εγινάρδου, αποδεκάτισαν τον ανηψιό του Καρλομάγνου Ρολάνδο και όλον του τον στρατό. Ο θάνατος του Ρολάνδου έδωσε στο πρόσωπό του θρυλικές διαστάσεις που εξυπηρέτησαν πολιτικές σκοπιμότητες του δυτικού αφηγήματος.
* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.
Με τους: Juma Yousif Jumaja Almukaini Aljneibi, Abdulla Lashkarieid Mohammad, Fahed Omar Abdulla Heba Marzouq, Aman Khamis Juma Aashir Almarashda, Matar Jasim Malalla Binnabhan AlMarzooqi, Mohamed Ali Khamis Alashar Almarshada, Anwar Ali Jasim Ahmed, Khaled Ali Mohamed Aljaffal, Yusuf Khamis Sbait Mubarak Alfarsi, Ali Husain Ahmed Husain Altamimi, Shawqi Abdulla Sabt Saud, Saad Ahmed Mohamed Aljaffal, Khaled Saad Salem Rashed, Ahmed Saleh Mohamed Alshabaan, Ahmed Abdulla Juma Farhan, Idrees Rabeea Idreses Bakheet, Ismaeel Mohamed Mesfer Saad, Faraj Mohamed Mesfer Saad, Yaqoob Ali Mohamed Bujaffal, Isa Ali Mohamed Aljaffal, Mohamed Anwar Ali Jasim Ahmed
Μετάφραση στα ελληνικά: Βασίλης Δουβίτσας
Μια παραγωγή του Kampnagel (Αμβούργο)
Χρηματοδοτήθηκε από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία για την Εκπαίδευση των Πολιτών, με υποστήριξη για τις πρόβες στο Μπαχρέιν των Αρχών του Μπαχρέιν για τον Πολιτισμό και τις Αρχαιότητες.
