Χαίρε Κεχαριτωμένη Πολωνία

Νέες μορφές παρέμβασης, μεταξύ περφόρμανς, χορού και θεάτρου ντοκουμέντου, καθιστούν το θέατρο πολιτικό περισσότερο από ποτέ.

Η Μάρτα Γκόρνιτσκα έχει δημιουργήσει, μετά από πολύχρονη έρευνα, μια νέα, γυναικεία εκδοχή του Χορού της αρχαίας τραγωδίας επιστρατεύοντας τη φωνή και το σώμα, καθώς και αποσπάσματα από κλασικά θρησκευτικά και κοσμικά κείμενα, ούτως ώστε να ασκήσει κριτική στην υπάρχουσα θρησκευτική και κοσμική εξουσία.

Στην έρευνα της θηλυκής εκδοχής της ύπαρξης κινείται η παράσταση «Magnificat: Ένας σύγχρονος Χορός γυναικών» της μεγάλης δημιουργού Marta Górnicka από την Πολωνία. Η Μάρτα Γκόρνιτσκα έχει δημιουργήσει, μετά από πολύχρονη έρευνα, μια νέα, γυναικεία εκδοχή του Χορού της αρχαίας τραγωδίας επιστρατεύοντας τη φωνή και το σώμα, καθώς και αποσπάσματα από κλασικά θρησκευτικά και κοσμικά κείμενα, ούτως ώστε να ασκήσει κριτική στην υπάρχουσα θρησκευτική και κοσμική εξουσία.

Η μητέρα δεν έχει ταυτότητα

Η εικονοκλαστική δύναμη του γυναικείου χορού της Γκόρνιτσκα συνίσταται κυρίως στην αμφισβήτηση των παραδεδεγμένων στερεοτύπων της «γυναικείας» παρουσίας στην τέχνη, στη λογοτεχνία, στη λατρεία και στους κοινωνικούς ρόλους που επωμίζεται το φύλο της. Η Παναγία επιστρατεύεται ως αρχετυπική θεά Γονιμότητας και ο καθαγιασμός της εικόνας της ως μια εσκεμμένη διεργασία υποταγής της γυναίκας στους ρόλους του προσώπου που αγαπά με δύναμη, αφοσιώνεται και γνωρίζει σε βάθος το άχθος του ανειλημμένου αυτού ρόλου. Με ρυθμική εκφορά του λόγου και πολυφωνικούς ψαλμούς η σκηνοθέτις παρουσιάζει αποσπασματικά μοτίβα από τις ευριπίδειες «Βάκχες» και από την Αγία Γραφή, καθώς και κείμενα της βραβευμένης με Νόμπελ συγγραφέα Ελφρίντε Γιέλινεκ και του Πολωνού ποιητή Άνταμ Μίκιεβιτς. Συχνά η φωνή των γυναικών «παγιδεύεται» στο λαρύγγι, στην προσπάθεια αναφώνησης ενός “Ave Maria” που βγαίνει παρά τη θέλησή τους. Η κριτική που εμφωλεύει στην άρρητη αυτή δήλωση διαμαρτυρίας είναι τόσο πιο συγκλονιστική όσο πιο καλά εκπαιδευμένες είναι οι ερμηνεύτριες της Γκόρνιτσκα.

Συχνά η φωνή των γυναικών «παγιδεύεται» στο λαρύγγι, στην προσπάθεια αναφώνησης ενός “Ave Maria” που βγαίνει παρά τη θέλησή τους. Η κριτική που εμφωλεύει στην άρρητη αυτή δήλωση διαμαρτυρίας είναι συγκλονιστική.

Η ιδιαίτερη θεατρική φόρμα του Σύγχρονου Χορού της Γκόρνιτσκα επιχειρεί να αναδημιουργήσει τον Χορό της αρχαίας τραγωδίας υπάγοντας τη γυναικεία φωνή στον προπαγανδισμό μιας συλλογικής επαγρύπνησης έναντι των καθιερωμένων εξουσιαστικών ρόλων τους οποίους έχει υποστεί η γυναίκα στον κόσμο και ειδικότερα στην Πολωνία. Έτσι, είκοσι πέντε γυναίκες της εποχής μας που καλύπτουν όλη τη γκάμα ηλικιών και τύπων συνθέτουν ένα ιδιότυπο χορικό που ελέγχει απόλυτα τα εκφραστικά του μέσα και πειθαρχεί στη διεύθυνση ως ορχήστρα, μπαλέτο και θίασος ταυτόχρονα. Σε μετωπική τοποθέτηση, το «Magnificat» (:Η ψυχή μου εξυμνεί) δεν είναι παρά μια μετωνυμία του ειρωνικού και προκλητικού σχολίου που η παράσταση κάνει στο κλασικό υμνολόγιο (ανδρικής κατασκευής) του καθολικού κλήρου που καταδυναστεύει την πολωνική κοινωνία. Με πικρό σχόλιο πάνω στη συμπεριφορά του καθολικού ποιμνίου των συμπατριωτών της ως προς την τέλεση των θρησκευτικών του καθηκόντων, η Γκόρνιτσκα στηλιτεύει την αήθεια και την έλλειψη συνείδησης παραθέτοντας στατιστικές της επιτήδευσης, της υποκρισίας και του κομφορμισμού που αφορούν στην παρθενία, στην αγνότητα, στην πίστη: στις αρετές, δηλαδή, που υποτίθεται ότι υπηρετούνται μέσω της χριστιανικής ζωής.

Ave Maria και «Άσμα Ασμάτων»: εκρηκτικά σχόλια της πραγματικότητας

Η κάθε γυναίκα είναι δέσμια ενός άντρα και πάντα ανήκει σε κάποιον άντρα, και αυτή η υπαγωγή υπηρετείται από την «εθνικοποίηση» της Αγιότητας στις σχηματοποιήσεις μιας Πατρίδας την οποία υπηρετεί μέσα από μια δεσμίδα ρόλων. Το φλέγον ζήτημα της άμβλωσης και της σχετικής σιωπής (σιωπηρής απαγόρευσής της) από την καθολική ηθική υπάγεται στον ευρύτερο προβληματισμό της παράστασης. Εννοείται πως ακολουθούν, απαρεγκλίτως, οι ρόλοι της Μητέρας, της Συζύγου, της Εργαζόμενης, της Ψηφοφόρου, μαζί με τους αποσυνάγωγους ρόλους της Ερωμένης και της «κουτσομπόλας» γυναίκας των συναναστροφών και των γυναικωνιτών. Η γυναίκα «δεν μπορεί να έχει ταυτότητα» όταν διαδραματίζει τους κυρίαρχους εξουσιαστικούς ρόλους της Μητέρας και της Συζύγου, απλούστατα γιατί αυτοί είναι ρόλοι καθιερωμένοι από τους άντρες.

Η Γκόρνιτσκα στηλιτεύει την αήθεια και την έλλειψη συνείδησης παραθέτοντας στατιστικές της επιτήδευσης, της υποκρισίας και του κομφορμισμού που αφορούν στην παρθενία, στην αγνότητα, στην πίστη: στις αρετές, δηλαδή, που υποτίθεται ότι υπηρετούνται μέσω της χριστιανικής ζωής.

Η σωτήρια αυτή παρωδία είναι η μεταμοντέρνα επανεπίσκεψη των κλασικών κειμένων που αποδεικνύει, αν μη τι άλλο, την παντοδυναμία τους. Η Γκόρνιτσκα χειρίζεται τις λέξεις σαν μουσική αποβλέποντας σε ένα είδος «εσωτερικής έκρηξης» της γλώσσας. Το μήνυμά της - που ταξιδεύει όλον τον κόσμο την τελευταία χρονιά, θα ολοκληρωθεί με το τρίτο μέρος, υπό τον τίτλο «Μηχανή Ρέκβιεμ». Ο ιερόσυλος τόνος κάποιων σλόγκαν της ποπ κουλτούρας αναμειγνύεται αποτελεσματικά με το φορτισμένο με ιερότητα (πολιτισμικά επικαθορισμένο) περιεχόμενο του «Άσματος Ασμάτων» του Σολομώντα, έναν από τους οκτώ αρχαιότερους χριστιανικούς ύμνους. «ωραιώθησαν σιαγόνες σου ὡς τρυγόνος, τράχηλός σου ὡς ὁρμίσκοι. ἰδοὺ εἶ καλή, ἡ πλησίον μου, ἰδοὺ εἶ καλή, ὀφθαλμοί σου περιστεραί. δοκοὶ οἴκων ἡμῶν κέδροι, φατνώματα ἡμῶν κυπάρισσοι»: μια σιωπηρή κραυγή κυριαρχεί στην παράσταση, ενώ οι γυναίκες εκφωνούν αυτόν τον ύμνο στην ομορφιά του γυναικείου κορμιού, των μελών του, των χειλιών και των μαλλιών της αγαπημένης, όπως η ανδρική ματιά τα αναπλάθει: «Φιλησάτω με ἀπὸ φιλημάτων στόματος αὐτοῦ, ὅτι ἀγαθοὶ μαστοί σου ὑπὲρ οἶνον». Με στακκάτο ή με κραυγές, ψιθύρους, ψιθυριστές κραυγές και κραυγαλέο μουρμούρισμα, σφυρίγματα και αναστεναγμούς που συνιστούν καθένας και διαφορετικό σχόλιο, οι γυναίκες της ομάδας κυριολεκτικά «φτύνουν» τις φορτισμένες λέξεις ενός πλήρους σημασίας κειμένου.

Σε μια Πολωνία όπου ο Καθολικισμός κυριαρχεί, η μορφή της Παρθένου Μαρίας ως φιγούρας πάθους, υποταγής και μητρικής αφοσίωσης, «κατεβαίνει» από το τέμπλο στη σκηνή και υπονομεύεται, ως μετωνυμία μιας παλαιότατης μεθόδευσης σύνθλιψης της γυναικείας ελευθερίας και αυτοδιάθεσης.

Η οξύμωρη ιδιότητα του να είσαι Θεοτόκος

Δεύτερο μέρος μιας τριλογίας ανάλογης θεματικής, το «Magnificat» καθιερώνει επί σκηνής τον χορωδιακό και ρυθμικό τρόπο εκφοράς κλασικών κειμένων σε διαφορετικό context, όπως και φράσεων της καθημερινότητας στην Πολωνία, διαφημιστικών σλόγκαν, συνταγών μαγειρικής, τηλεοπτικών κλισέ, αποσπασματικών φράσεων από κινηματογραφικές ταινίες και παραμυθιών, συντεθειμένων σε μια συλλογική κραυγή που αντλεί την ιδεολογική της φόρτιση και την αισθητική της αξία από την αυτόματη ερμηνεία τους ως οξυμώρων. Σε μια Πολωνία όπου ο Καθολικισμός κυριαρχεί, η μορφή της Παρθένου Μαρίας ως φιγούρας πάθους, υποταγής και μητρικής αφοσίωσης, «κατεβαίνει» από το τέμπλο στη σκηνή και υπονομεύεται, ως μετωνυμία μιας παλαιότατης μεθόδευσης σύνθλιψης της γυναικείας ελευθερίας και αυτοδιάθεσης: «καὶ τὸ ἔλεος Αὐτοῦ εἰς γενεὰς καὶ γενεὰς τοῖς φοβουμένοις Αὐτόν».

Η ηχολαλιά και το νανάρισμα, στη φόρμα υιοθετεί γνώριμες μελωδικές γραμμές διατηρώντας την αυτονομία κάθε φωνής στο πλαίσιο της πολυφωνίας. Οι κοσμικές έννοιες νοηματοδοτούνται στην παράσταση της Γκόρνιτσκα παράγοντας αντίστιξη προς το καθεαυτό ιερό κείμενο και δυναμιτίζοντάς το: «Magnificat anima mea Dominum et exsultavit spiritus meus in Deo salvatore meo»: μαζί με το Benedictus, το Magnificat περιλαμβάνεται στο σώμα των Ωδών που αναφέρονται στον κατεξοχήν αρσενικό Κύριο. Οι γυναίκες της παράστασης υμνούν ειρωνικά «τὴν ἀδιαφθόρως Θεὸν Λόγον τεκοῦσαν, τὴν ὄντως Θεοτόκον». Ο Αβραάμ και το σπέρμα του επιβάλλουν την πρωτοκαθεδρία τους στους αιώνες των αιώνων («Abraham et semini eius in saecula»), ενώ ο αντίλογος δεν μπορεί παρά να είναι η παραφθορά της Δόξης του τριαδικού Θεού («Gloria Patri, et Filio, et Spiritui Sancto»), της δόξας του Πατρός που παραφθείρεται, στην προσέγγιση της Γκόρνιτσκα, σε «δόξα της Πατρίδος» (“Gloria Patriae”): καυστικότατος υπαινιγμός για μια Πολωνία που τρώει τα παιδιά της, αναπαράγοντας τις εξουσιαστικές δομές του κλήρου και την ηθική σήψη, λατρεύοντας την «ανδροτόκο» Θεοτόκο με τον τρόπο των ανδρών.

Η γένεση και η πορεία μιας παράστασης διαμαρτυρίας

Με σπουδές στις θεατρικές ακαδημίες της Βαρσοβίας και της Κρακοβίας, η Γκόρνιτσκα είδε τη σύλληψή της να εξελίσσεται εδώ και τρία χρόνια, με το πρώτο μέρος αυτού του project, που έφερε τον χαρακτηριστικό τίτλο «This is the Chorus Speaking» και παρουσιάστηκε στο θεατρικό ινστιτούτο Zbigniew Raszewski της Βαρσοβίας: επρόκειτο για ένα κολάζ αποσπασμάτων της «Αντιγόνης» του Σοφοκλή, κειμένων της Γιελφρίντε Γιέλινεκ και των Barthes, Foucault και Simone de Beauvoir, που μαζί με εκφράσεις της καθημερινότητας, της τηλεοπτικής διαφήμισης και του τρέχοντος, χύδην πολιτικού λόγου της επικαιρότητας, συνέθεταν ένα libretto αυτόνομο δραματουργικά.

«Πολύ εποικοδομητική διαμαρτυρία», έγραψε για την παράσταση η κριτικός Aneta Kyzioł στην εφημερίδα Polityka της Πολωνίας. Το έργο Magnificat – Ένας σύγχρονος Χορός γυναικών ψηφίστηκε από το περιοδικό Teatr ως η καλύτερη εναλλακτική θεατρική παραγωγή στην Πολωνία για τη σαιζόν 2010-11. Έχει τιμηθεί, επίσης, με το Βραβείο της Κριτικής Επιτροπής του Small Form Theatre KONTRAPUNKT 2012, καθώς και με τα βραβεία Καλύτερης Σκηνοθεσίας και Κοινού του M-Festival 2012 στο Κοσάλιν της Πολωνίας. Η παράσταση απέσπασε βραβείο στο Mess Festival του Σαράγιεβο και δύο ειδικά βραβεία από τους δημοσιογράφους τoυ σταθμού Radio Sarajevo και του περιοδικού Hrabri Novi Svijet. Τέλος, η Γκόρνιτσκα τιμήθηκε με το Βραβείο Σκηνοθεσίας στο Ευρωπαϊκό Φεστιβάλ Νέων Σκηνοθετών Fast Forward στο Μπράουνσβαϊγκ. Συνεργάστηκε με τον Robert Wilson στην παραγωγή Symptoms/Akropolis, που πραγματοποιήθηκε στη Βαρσοβία. Τον Δεκέμβριο του 2014 δημιούργησε μια παράσταση στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Τελ Αβίβ με 60 άτομα και συγκρότησε ένα Χορό σε δύο γλώσσες –αραβικά και εβραϊκά– στον οποίο συμμετείχαν γυναίκες, χορευτές-στρατιώτες και παιδιά.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.