Για την παράσταση Ιστορία της αυτοθυσίας από την ομάδα Skrow Theater, στο Φεστιβάλ Αθηνών.
Του Γιώργου Π. Πεφάνη
Η ομάδα του Skrow Theater (Βασίλης Μαυρογεωργίου, Μαρία Φιλίνη, Κατερίνα Μαυρογεώργη) κατέθεσε με την Ιστορία της αυτοθυσίας μια πολύ ώριμη πρόταση, που φέρνει τους συντελεστές της πολύ κοντά στο θέατρο ντοκουμέντο. Προηγήθηκε έρευνα σε μεγάλο γεωγραφικό πλάτος από τη βικτωριανή Αγγλία έως την Ιαπωνία του Χιροχίτο και από την Αμερική του Λούθερ Κινγκ έως τη Χιλή του Πινοσέτ. Η έρευνα εκτείνεται και σε εντυπωσιακό βάθος: οι μυθολογικές μορφές της Άλκηστης και του Προμηθέα και η εμβληματική προσωπικότητα του Σωκράτη και του Ιησού δίνουν τις αφετηρίες για τις ακατάβλητες σουφραζέτες ή τις ηρωικές φιγούρες των ναζιστικών στρατοπέδων, των ιαπώνων καμικάζι, της χιλιανής και της ελληνικής χούντας, των εργατών του Τσερνομπίλ κ.ά. Είναι σαφές ότι το παλμαρέ της παράστασης ήταν πολύ πλούσιο και έγινε αναγκαστικά κάποια επιλογή, καθώς το θέαμα θα μεταβαλλόταν σε ένα καλειδοσκόπιο θανάτων, σε ένα πάνθεον ηρώων, κατά το μάλλον ή ήττον γνωστών, που σημάδευσαν με την οριστικότητα και την ακρότητα της πράξης τους, την κοινωνία και την εποχή τους.
Η μέθοδος που ακολουθεί η ομάδα είναι γνωστή από την προετοιμασία ενός documentaire: εστίαση σε ένα κεντρικό θέμα (σε μία ιδέα, σε μία πράξη, σε ένα γεγονός ή σε μία στάση ζωής)· επεξεργασία του θέματος και άντληση πραγματολογικού υλικού· προβολή του υλικού αυτού με ρεαλιστικό και απέριττο τρόπο, ώστε να δημιουργηθεί μια έκκληση στον θεατή να το προσλάβει κριτικά και νηφάλια. Η διαδικασία αυτή επαναλαμβάνεται καθώς πολλαπλασιάζονται τα ιστορικά παραδείγματα. Σχηματίζονται έτσι κάποιες μικροαφηγήσεις με υποκειμενικό κέντρο, αλλά με παγκόσμια διάμετρο, οι οποίες διαπλέκονται κατά τη διάρκεια της παράστασης, δημιουργώντας συνεχή περάσματα, αλλά και τομές, στροφές και αντιστροφές, σε ένα χωροχρονικό montage πολιτικής έντασης, ηθικής περιδίνησης και υπαρξιακής αγωνίας.
Η παράσταση δίνει πολύ περισσότερα απ' ό,τι αρχικά μπορεί να συλλάβει ο «μέσος» θεατής. Αλλά αυτό που «δίνει» δεν είναι επιπλέον πληροφορίες ή εικόνες, αλλά εφαλτήρια για πολύ σημαντικά ερωτήματα που, βεβαίως, παραμένουν ανοικτά. Θα αρκεστώ σε μερικά μόνο σημεία.
Όσο πλησιάζουμε προς το παρόν ο ηρωισμός μοιάζει να εξαντλείται ή να αραιώνουν τα παραδείγματά του. Τελευταίος σταθμός το Τσερνομπίλ. Εδώ σταματούμε. Τι γίνεται μετά; Πόσους ήρωες μπορούμε να μνημονεύσουμε από τη δική μας εποχή;
Όσο πλησιάζουμε προς το παρόν ο ηρωισμός μοιάζει να εξαντλείται ή να αραιώνουν τα παραδείγματά του.
Αυτό είναι ένα ερώτημα που δεν μπορεί να απαντηθεί εύκολα, καθώς προϋποθέτει ένα συγκεκριμένο περιεχόμενο του ηρωισμού και συνεπώς τη σκιαγράφηση μιας συναφούς προς αυτόν ηθικής. Προϋποθέτει επίσης, για αρκετές ιστορικές μορφές της παράστασης, την ανάλυση του πολιτικού προτάγματος το οποίο υποστυλώνει και εν τέλει δικαιολογεί μια απόφαση τόσο ακραία και αμφίσημη, όσο αυτή της αυτοθυσίας. Ακραία, διότι είναι οριστική και αμετάκλητη· αμφίσημη, διότι τα αποτελέσματά της δεν έχουν πάντα θετικό πρόσημο. Ας θυμηθούμε μόνο την περίπτωση των ιαπώνων καμικάζι που δραπετεύουν από την προσωπική τους ζωή και ξοδεύουν την τελευταία πνοή τους για την τιμή ενός αυτοκράτορα και την ανάδειξη μιας φαύλης πολιτικής.
Πολιτική και ηθική βρίσκονται στο υπόβαθρο παρόμοιων αμετάκλητων αποφάσεων. Αλλά είναι μόνο αυτές; Μήπως ευνοούνται και άλλες ερμηνείες ψυχαναλυτικής υφής, που θα έστρεφαν την προσοχή μας σε ασυνείδητους μηχανισμούς, όπως της απώθησης και της εξιδανίκευσης, οι οποίοι «καθοδηγούν» εν τέλει το υποκείμενο στην αυτοθυσιαστική πράξη; Και αν δεχθούμε ότι αυτή η ερμηνευτική δυνατότητα είναι υπαρκτή, πώς θα μπορούσαμε να περιγράψουμε τους αρμούς που συνέχουν εν προκειμένω την πολιτική ανάλυση, την ηθική θεωρία και το ψυχαναλυτικό εγχείρημα; Πώς οι τρεις αυτοί διαφορετικοί (αλλά ενδεχομένως και συμπληρωματικοί) λογοθετικοί παράγοντες μπορούν να ερμηνεύσουν μια τόσο παράδοξη ή και παράλογη πράξη, στην οποία εγγράφεται το απονενοημένο, η τρομώδης δύναμη της αυτοχειρίας, η γοητεία της απόλυτης αυταπάρνησης, ο απόηχος ενός χαμένου σήμερα αλτρουισμού, αλλά και η ανεπίστρεπτη κίνηση μιας έσχατης ψευδαίσθησης ή μιας φρικιαστικής στρέβλωσης;
«Πεθαίνω για εσάς»
Ο ηθικός λόγος των ατομικιστικών δημοκρατιών και των ηδονιστικών κοινωνιών μας δεν μπορεί να κατανοήσει το ακατανόητο και το ακατανόμαστο.
Η ομάδα του Skrow Theater πολύ έξυπνα αφήνει όλα τα ερωτήματα ανοικτά. «Ανοικτά» όμως δεν σημαίνει μόνο αναπάντητα, αλλά και ενεργά, σε μια υφέρπουσα μορφή (καθώς δεν διατυπώνονται ποτέ ρητά) και σε μια ειρωνική τονικότητα που προκύπτει από τους φιλόδοξους ενικούς του τίτλου: «Η ιστορία της αυτοθυσίας»: σαν να ήταν εφικτή μια ενιαία ιστορία (και μάλιστα με οριστικό άρθρο), μια συνεκτική αφήγηση όχι της τάδε ή της δείνα αυτοθυσιαστικής πράξης, αλλά της αυτοθυσίας ως τέτοιας. Επομένως, μια υπερβατική ιστορία που μπορεί να αγκαλιάσει και να εξηγήσει την ουσία της αυτοθυσίας μέσα από τις επιμέρους εκφάνσεις της.
Όμως όχι. Η παράσταση μας δείχνει ότι αυτός ο ουσιακρατικός λόγος της ιστορίας δεν είναι εφικτός· ότι ο ιδεολογικός λόγος της πολιτικής, μολονότι είναι ικανός να κατασκευάσει πρόθυμα υποκείμενα, δεν είναι επαρκής για να εξηγήσει το αναπάντεχο και το αιφνιδιαστικό συμβάν μιας απόφασης· ότι ο ηθικός λόγος των ατομικιστικών δημοκρατιών και των ηδονιστικών κοινωνιών μας, έχοντας χάσει προ πολλού το βάρος του καθήκοντος δεν μπορεί να κατανοήσει το ακατανόητο και το ακατανόμαστο, πολλώ δε μάλλον να το παραγάγει.
Τι μας μένει λοιπόν; Αυτό είναι το τελικό ερώτημα της παράστασης, καθώς το έργο τελειώνει με την ενοχλητική «μύγα» του Σωκράτη, την αρετή, που μας ενοχλεί με τα ανούσια πετάγματά της. Κυνική απομάγευση του παρελθόντος και των εκφυλισμένων εννοιών του; Νοσταλγία του αδικαίωτου ηρωισμού; Κρυφή ελπίδα μέσα από τα ερείπια της ιστορίας; Ο λόγος στους θεατές.
O ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΠΕΦΑΝΗΣ είναι επίκουρος καθηγητής θεατρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.