Σάτιρες για την απώλεια της ταυτότητας – Τέσσερις ενδιαφέρουσες παραστάσεις (κριτική)

«On Ego» του Mick Gordon
Σκην.: – Μτφρ.: Γιάννης Νταλιάνης
Με την ομάδα Zero Gravity
«Από Μηχανής Θέατρο – Κάτω Σκηνή»

Βασισμένο στο βραβευμένο βιβλίο Η Σιωπηλή Χώρα του νευρολόγου Πολ Μπροκς, το θεατρικό έργο «On ego» του Μικ Γκόρντον αποπειράται την επίλυση του γρίφου που λέγεται ταυτότητα: με άλλα λόγια, του περίφημου «Εγώ» της ψυχολογίας. Την ελληνική μετάφραση και σκηνοθεσία υπογράφει ο Γιάννης Νταλιάνης και την υλοποιεί η θεατρική ομάδα Zero Gravity, ενώ την παράσταση στο «Από Μηχανής» θέατρο επενδύει μουσικά ο Νίκος Κυπουργός με τη φωνή της Ελεονώρας Ζουγανέλη.

Εκατό δισεκατομμύρια νευρωνικές συνδέσεις και μια αλυσίδα χημικών αντιδράσεων συνθέτουν την προσωπικότητα κατά τον Πολ Μπροκς (στο έργο κατονομάζεται ο ερευνητής του DNA Φράνσις Κρικ). Την υλιστική αυτή άποψη συμμερίζεται ο κεντρικός ήρωας του έργου, ο επίσης νευρολόγος Άλεξ, που ξεκινά με ένα masterclass: «Οι εμπειρίες μας, οι μνήμες μας, οι προθέσεις και τα συναισθήματά μας, η ίδια η φύση της συνείδησης και της ύπαρξής μας» είναι, γι’ αυτόν, σύμφυτη με τη λειτουργία του εγκεφάλου, που δεν είναι παρά μια «μηχανή αφήγησης». «Το Εγώ δεν είναι το αποτέλεσμα της λειτουργίας των νευρώνων, είναι η λειτουργία των νευρώνων!». Φυσικά, υπό αυτό το πρίσμα, η προαιώνια πεποίθηση των ανθρώπων στην «ψυχή», στον «Εαυτό» (και στα συναισθήματα αγάπης, πίστης και αφοσίωσης) παρίστανται ως συμμόρφωση προς ένα συγκεκριμένο «αφήγημα». Η μοναδικότητα κάθε ανθρώπου καταργείται αυτομάτως από την υπαρξιακή βεβαιότητα της θνητότητάς του: ο θάνατος παρίσταται ως απώλεια ταυτότητας.

Όμως ο τεχνοκράτης επιστήμων δεν πτοείται: με το πάτημα ενός κουμπιού μπορούν κάλλιστα να καταγραφούν σε σκάνερ, να αντιγραφούν, ν’ αναπαραχθούν και να τηλεμεταφερθούν όλα τα συστατικά στοιχεία της ατομικής ύπαρξης, εκτός... εάν προκύψει κάποιο λάθος στη διαδικασία. Ο Μικ Γκόρντον γράφει μια πικρή σάτιρα πάνω στην απομυθοποίηση του επιστημονικού ματεριαλισμού, αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια επιλογής στον θεατή: κάθε θεατής μπορεί να επιλέξει εάν θα πατούσε ή όχι το κουμπί της τηλεμεταφοράς, επιλέγοντας την κόκκινη (την εγωϊστική) ή την πράσινη (την επιστημονικά ενήμερη) πλευρά μιας κάρτας δύο όψεων. Και, βέβαια, σε αυτό το ειρωνικό δίλημμα μετατίθεται και η όλη πλοκή αυτού του ευφυούς θεατρικού κειμένου, εφόσον στις αιτίες για την πιθανή απώλεια συνειδητότητας προστίθεται και ένας θανατηφόρος όγκος του εγκεφάλου. Εδώ γεννιέται το ευφάνταστο θεατρικό αφήγημα του Μικ Γκόρντον, που με χιούμορ επινοεί τον αστάθμητο παράγοντα του ενστίκτου επιβίωσης για να τροποποιήσει το «περί Εγώ» από σκηνής δοκίμιό του.

Το προκλητικό αυτό θέμα δίνει το ερέθισμα στην πρωτότυπη, ευρηματική σκηνοθεσία του Γιάννη Νταλιάνη, που επιστρατεύει τη video art του Παντελή Μάκκα και τους φωτισμούς του Γιώργου Αγιαννίτη για να απογειώσει την παράστασή του. Τόσο ο Γιάννης Καπελέρης στον ρόλο του «ακαδημαϊκού» Άλεξ, που ως άλλος Φάουστ θα έρθει αντιμέτωπος με τη μεταφυσική διάσταση της ηθικής, όσο και η Αλεξάνδρα Αϊδίνη στο ρόλο της Άλις, της συζύγου του που βρίσκεται μπροστά στην προοπτική ενός κλιμακούμενου εγκεφαλικού θανάτου, δίνουν τον καλύτερό τους εαυτό. Εξίσου καλός ο Θανάσης Βλαβιανός στον ρόλο του Ντέρεκ, του πατέρα της Άλις και υπεύθυνου της «τηλεμεταφοράς». Ο Γιώργος Κορομπίλης και η Χρύσα Νταή απαρτιώνουν τον εξαιρετικό θίασο.

«The Lyons» του Nicky Silver
Σκην.: Ρέινα Σ. Εσκενάζυ
Μτφρ: Αντώνης Γαλέος
Παίζουν: Παύλος Ευαγγελόπουλος, Νικολέτα Βλαβιανού, 
Γιώργος Παπαπαύλου, Ισιδώρα Δωροπούλου, Άρτεμις Νικολάκη
Θέατρο Μικρός Κεραμεικός

Ο Νίκι Σίλβερ –που η καριέρα του απογειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του '90– εξορκίζει τον φόβο του θανάτου σατιρίζοντας τον καρκίνο, τον αλκοολισμό, την ανάλωση σε μιαν ανεπιθύμητη ζωή και τη μοναξιά ενός gay στη ζοφερή εικονογραφία της οικογένειας Lyons. Η σκηνοθεσία, καίρια και απαλλαγμένη από ρητορείες, είναι της Ρέινα Εσκενάζυ, ενώ τη μετάφραση/διασκευή/προσθήκη των «Lyons» έκανε ο Αντώνης Γαλέος. Ο Σίλβερ είναι το αμερικανικό αντίστοιχο του βρετανού Τζο Όρτον, τόσο λόγω γκέι θεματολογίου, όσο και λόγω της κωμικής κι εξωφρενικής συμπεριφοράς των χαρακτήρων που πλάθει. Η συγκεκριμένη κωμωδία, λόγω των συνεχών ανατροπών της, γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην Off Broadway σκηνή της Νέας Υόρκης. Η οικογένεια Lyons βρίσκεται συγκεντρωμένη γύρω από την επιθανάτια κλίνη του πατριαρχικού πατέρα Μπεν, που επιδίδεται σε βωμολοχίες και μοχθηρή λεκτική επίθεση στη σύζυγό του Ρίτα: στις ελαφρόμυαλες παρατηρήσεις της για τη ζωή, τον γάμο, την τεκνοποιία και τον θάνατο η απάντησή του είναι: «Άντε να γαμηθείς!». Τον Μπεν υποδύεται με μεγάλη ευαισθησία ο Παύλος Ευαγγελόπουλος. 

Η Νικολέττα Βλαβιανού στέκεται επάξια στον ρόλο της, χωρίς όμως να του προσδίδει το απαιτούμενο δραματικό βάθος. Κύριο μέλημα της μητέρας που υποδύεται παραμένει, μέσα στη γενική ελαφρότητα που τη διακρίνει, η διακόσμηση του σπιτιού της, κόντρα στην επιθυμία του άρρωστου συζύγου. Η κόρη τους (εξαιρετική η Ισιδώρα Δωροπούλου στον ρόλο της κόρης) έχει κλονισμένη αυτοπεποίθηση σε ό,τι αφορά την ερωτική της ζωή και ξανακυλά στο αλκοόλ και στον κακοποιητικό εραστή της (σπόνσορά της από τους Ανώνυμους Αλκοολικούς), ενώ ο ομοφυλόφιλος γιος τους Κέρτις είναι ένας νεαρός συγγραφέας που ψεύδεται ασυστόλως σχετικά με την προσωπική του ζωή και αυταπατάται, δημιουργώντας φαντασιωσικές σχέσεις. Τα δύο παιδιά έχουν αποξενωθεί ουσιαστικά από τους γονείς τους και μεταξύ τους.

Ο πατέρας-Μπεν είναι ο τύπος εγωϊστή, πραγματιστή πατέρα μιας άλλης εποχής που δεν πρόκειται ποτέ να συμβιβαστεί με το «όνειδος» της ερωτικής επιλογής του γιου του και με τον τρωτό και ευμετάβολο χαρακτήρα της κόρης του. Η Ρίτα παραμένει μια αντιπροσωπευτική Εβραία νοικοκυρά που για σαράντα ολόκληρα χρόνια συζυγικού βίου πάσχει από έλλειψη αυτογνωσίας και πνευματικής βασάνου. Ο τύπος της γυναίκας αυτής φέρει το matronly chic ντύσιμο, το μαλλί κομμωτηρίου και το μακιγιάζ της «εύθυμης χήρας» που περιμένει την αναχώρηση του συζύγου για τον άλλο κόσμο ώστε να βρει την ελευθερία να γευθεί όση ζωή της απέμεινε. Βουτηγμένη στα στερεότυπα που την παγιδεύουν, και ως γιαγιά η Ρίτα δεν αποδέχεται τον εγγονό της: «Του κάνατε εξετάσεις; Στο λέω γιατί μου φαίνεται λίγο καθυστερημένος!». Αναπαράγει, έτσι, το ετεροκανονικό πρότυπο του συζύγου της, παρόλο που κατά βάθος της προκαλεί απέχθεια και την έχει οδηγήσει έως και σε απόπειρα δολοφονίας του (το ομολογεί, ετεροχρονισμένα και με συγκινητική αφέλεια, στη διάρκεια του έργου). Το ζευγάρι έχει υποστεί τις διαβρωτικές συνέπειες του χρόνου στην ατομική ταυτότητα καθενός από τους δύο και τους έχει δια βίου καταδικάσει στη μοναξιά.

Αλλά και τα παιδιά φέρουν ατόφια τις πληγές και τα απωθημένα της παιδικής τους ηλικίας: χρόνιες προστριβές, έντονη μνησικακία, άλυτα οιδιπόδεια και μαύρο (κατάμαυρο!) χιούμορ συνθέτουν τους διαλόγους αυτής της πετυχημένης σάτιρας, που με την παρέμβαση του κύριου Γαλέου δίνει το πορτρέτο ενός gay τεθηλυσμένου γιου τύπου ‘70s που αδυνατεί να συνάψει μια βαθειά ανθρώπινη σχέση. Ο Γιώργος Παπαπαύλου για μιαν ακόμη φορά θα αναβαθμίσει ένα έργο με τη σκηνική του λάμψη, το χιούμορ και τη βαθειά μελέτη του του ρόλου. Με ξεκαρδιστικό τρόπο θα περάσει από το προφίλ του ματαιωμένου γκέι στην ενδοσκόπηση και τη συγχωρητική γλυκύτητα του μοναχικού ανθρώπου που δεν αντέχει τη μοναξιά του. Η ανατροπή αυτή συμβαίνει σε μιαν ενδιάμεση σκηνή, όπου ο Κέρτις επισκέπτεται ένα διαμέρισμα υποψήφιο για αγορά με τη βοήθεια ενός εμφανίσιμου μεσίτη (σε βίντεο τον μεσίτη υποδύεται υπέροχα ο Αλέξανδρος Βάρθης). Η σκηνή αυτή (που ξεφεύγει από το ύφος της μαύρης κωμωδίας και οδηγεί σε μια δεύτερη πράξη διαφορετικών αποχρώσεων) αποκαλύπτει την πραγματική διάσταση της ερωτικής ζωής του Κέρτις και θα τον οδηγήσει στο ίδιο κρεββάτι νοσοκομείου όπου έχει πεθάνει ο πατέρας του.

Η οικογενειακή συγκέντρωση γύρω από τη νοσοκομειακή κλίνη είναι αναγκαστική και δίνει έδαφος μόνο για περαιτέρω αιτιάσεις κι αντεκδικήσεις, πυκνό λεκτικό δηλητήριο και αναμόχλευση τραυμάτων που φαντάζουν αθεράπευτα. Ο συγγραφέας ρίχνει μια συμπονετική ματιά στη δομική δυσλειτουργία αυτής της οικογένειας, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια αισιόδοξης έκβασης. Ωστόσο, η παρέμβαση της νοσοκόμας που ήταν υπεύθυνη και για τον Μπεν μέχρι τον θάνατό του (πολύ καλή ερμηνεία της Άρτεμης Νικολάκη) προσδίδει μιαν αισιόδοξη νότα ανθρωπιάς στην παντελή απουσία ταυτότητας των προσώπων του έργου.

«Trio Lumpen – Η Φράουλα» του Γιώργου Τσαγκαράκη
Σκην.: Γιώργος Τσαγκαράκης
Παίζουν: Δημήτρης Κουφαλάκος, Φώτης Λαζάρου, Γιώργος Τσαγκαράκης
«Θέατρο Βαφείο – Λάκης Καραλής»

Ο όρος «λούμπεν προλεταριάτο» αποδίδει, στη μαρξιστική σκέψη, εκείνο το τμήμα του προλεταριάτου που λόγω της πλήρους εξαθλίωσής του βρίσκεται στο κοινωνικό περιθώριο και δεν έχει αναπτύξει ταξική συνείδηση. Το λούμπεν προλεταριάτο είναι, ας πούμε, ο πρωταγωνιστής των κινηματογραφικών ταινιών του ιταλικού νεορρεαλισμού. Στην παράσταση του Γιώργου Τσαγκαράκη ο όρος επικαιροποιείται, για να περιγράψει τρεις τύπους ανθρώπων που, καθ’ υπερβολήν, συνοψίζουν την την απώλεια της πολιτικής ταυτότητας του σύγχρονου πολίτη του όψιμου Καπιταλισμού.

Στον απόηχο του «Εκείνος κι Εκείνος» του Κώστα Μουρσελά (με τους Βασίλη Διαμαντόπουλο και Γιώργο Μιχαλακόπουλο), επικαιροποιείται ένας υπαρξιακός διάλογος μεταξύ δύο κοινωνικών απόβλητων, του Χάρη και του Γιάννη. Ο Χάρης δείχνει απόλυτα υποταγμένος στην εξουσία ενός είδους «νονού» – ενός «αφεντικού» με το οποίο επικοινωνεί τηλεφωνικά και προς τις υποδείξεις του οποίου συμμορφώνεται απόλυτα. («Εκείνος κι Εκείνος» θα έλεγαν πως «δεν μπαίνουν μέσα στο αυγό»!) Ο Γιάννης, υιοθετώντας στάση ενατένισης και σαρκασμού, θίγει με ρητορικά ερωτήματα κάποια φλέγοντα ηθικοπολιτικά ζητήματα: ποιο είναι το αξιακό σύστημα που θα ξεπουληθεί ώστε να ανταμειφθεί ο κόπος και ο συμβιβασμός; Πώς θα «καβαντζωθούν» αυτοί οι κακομοίρηδες, οι φτωχομπινέδες, που είναι ο τελευταίος τροχός της αμάξης; Πώς θα εξασφαλίσουν τον άρτον τον επιούσιον; Η εξαθλίωσή τους είναι συνώνυμη με τη διαρκή τους ένδεια: τα στομάχια είναι άδεια και τα εικονιζόμενα φαγητά (που αναρτώνται από τιμοκαταλόγους φαστφουντάδικων σε μια σειρά μανταλάκια, στο φόντο της δράσης) είναι όνειρο θερινής νυκτός. Ωστόσο, το ιδεολογικό πλαίσιο της λειτουργίας αυτών των «παρακρατικών» είναι η πειθήνια υπακοή στις επιταγές ενός ασαφούς σχεδίου δράσης προς αποφυγήν της ανταρσίας· και αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο είναι προϊόν εξαθλίωσης.

Η επαπειλούμενη ανταρσία δεν κατονομάζεται ή, μάλλον, φέρει την κωδική ονομασία «Φράουλα» και είναι συνώνυμη με κάθε είδους ξεσηκωμό, ένσταση, αντίρρηση, λαϊκή εξέγερση ανά την Ιστορία. Σαν να λειτουργούν, τρόπον τινά, στον προθάλαμο στης Ιστορίας, δηλαδή στην «προϊστορία» μιας επερχόμενης εξέγερσης, προορισμένης εν τη γενέσει της να κατασταλεί. Το τρίτο πρόσωπο του «Trio Lumpen» είναι κατ’ επιλογήν βωβό πρόσωπο, που στη συμβιβασμένη του συνείδηση έχει σιγάσει κάθε λεκτική διατύπωση ή παρέμβαση, ενώ περιορίζεται στη ρυθμική, μουσική και μιμική υπογράμμιση των επιλογών των δύο άλλων. Αυτή η σάτιρα έχει έντονο «clownesque» χαρακτήρα που παραπέμπει στον Μπέκετ και ένα μπουφόνικο είδος χιούμορ με έντονη μανιέρα που αντλείται από λαϊκότερες μορφές θεάτρου του δρόμου.

Ο Δημήτρης Κουφαλάκος, ο Φώτης Λαζάρου και ο Γιώργος Τσαγκαράκης υλοποιούν επί σκηνής μια σάτιρα πολιτικού χαρακτήρα που, με αρκετά εκλαϊκευτικό, έως και διδακτικό, ύφος και με μεγάλο βαθμό αγνότητας, διεξέρχεται όλη τη γκάμα των «ξεπουλημένων» ιδεωδών της αριστεράς, τα επιχειρήματα του λαϊκισμού, τις αυταπάτες των εργατικών μαζών και τους μηχανισμούς της προπαγάνδας. Από την πρώτη ανάγνωση των (κάπως αφελών) χαρακτήρων που συνδιαλέγονται στο έργο αναδύεται μια υποσυνείδητη ανάγκη επιστροφής στα σοσιαλιστικά ιδανικά, και αυτό είναι το καλύτερο στοιχείο του έργου: ο Χάρης είναι ένας αεικίνητος, νευρωτικός εκτελεστής εντολών αλλά υποκρύπτει (σε μια χαριτωμένη διπολικότητα) και έναν δραστήριο επαναστάτη, εφόσον γνωρίζει σε βάθος τους μηχανισμούς της εξουσίας και παράλληλα εμφορείται από τη διαμετρικά αντίθετη ανάγκη για αντίσταση, που προκύπτει σε κύματα, ακούσια, σαν «σπασμός», σαν «νευρική κρίση» ή σαν «αρρώστια». Ευφάνταστα τα σκηνικά και τα κοστούμια της Σοφίας Καρακάση, συμπαθητική η κινησιολογία της Βαγγελιώς Κυριαζίδου, πολύ λειτουργικοί οι φωτισμοί του Γιώργου Ζιώγαλα και ταιριαχτή η μουσική του Δημήτρη Κουφαλάκου, παρά τις εκκωφαντικές παραφωνίες στην εκτέλεση.

«Αιώνια ανοσία», δημιουργία της ομάδας Patari Project
Σκην.: Θεοδόσης Κώνστας
Παίζουν: Γιάννης Γιαννούλης, Θεοδόσης Κώνστας, Ειρήνη Μακρή
«SKROW Theater»

Επιστρατεύοντας τη γνωστή τους «τεχνική της πλατφόρμας» και μια σειρά από θεατρικές μάσκες υψηλής τέχνης, οι Patari Project υπογράφουν τη νέα γκροτέσκ παράστασή τους με τον ευφημιστικό τίτλο «Αιώνια ανοσία», που διαδραματίζεται στο σήμερα και αξιοποιεί τη μαζική ψευδαίσθηση της ανοσίας. Το ερέθισμα δίνει «Η μάσκα του κόκκινου θανάτου» του Έντγκαρ Άλαν Πόε. Ένας κόμης απομονώνεται σε ένα φανταστικό πύργο μαζί με τους εκλεκτούς προσκεκλημένους του, φροντίζοντας για μιαν élite, απολαυστική διαβίωση εγκλεισμού: για το επίλεκτο αυτό «κλαμπ» έχει εξασφαλιστεί κάθε μορφής απόλαυση, διανοητική και σαρκική, ώστε το lockdown να μην υπολείπεται σε τίποτε ενός επίγειου παραδείσου. Όμως, διαλαθών της προσοχής των μεγαλοκαρχαριών αυτής της αριθμητικά περιορισμένης ομάδας ανθρώπων, κάποιος μεταμφιεσμένος απροσδιόριστης ταυτότητας παρεισφρέει στη φαινομενικά ανέμελη, εορταστική ατμόσφαιρα του εορτασμού, κυκλοφορεί ανάμεσα στους καλεσμένους και, τελικά, ανατρέπει την ευταξία και τον οιονεί έλεγχο: με άλλα λόγια, με πλαστοπροσωπία απειλεί με κατάρρευση την αυτάρκεια «υγείας» και «καθαρότητας» που ο νοικοκύρης έχει υποσχεθεί στους προσκεκλημένους του. Η «αιώνια ανοσία» δεν θα είναι, πλέον, ούτε «αιώνια», ούτε «ανοσία»: σαφής υπαινιγμός για την υποτιθέμενη υποκατάσταση της μόρφωσης, της ψυχαγωγίας και των ανθρωπίνων σχέσεων από τον υπολογιστή στη διάρκεια του lockdown!

Η υιοθέτηση πλαστής ταυτότητας σε αυτήν την παράσταση συμπίπτει με τη χρήση προσωπείου: με την επίφαση του ρόλου, οι ηθοποιοί επανεξετάζουν τις δυνατότητες θέσπισης μιας νέας ταυτότητας, κατάλληλης για την επιβίωση, συμμορφούνται προς τους μηχανισμούς ομοκοινωνικότητας κάποιων οιονεί εκλεκτών, που με τον εγκλεισμό τους θεωρούν πως διασφαλίζουν τη συνέχιση της εκλεκτής τους κάστας και πως αποκλείουν εκτός νυμφώνος τις άμοιρες μάζες που «δεν γνωρίζουν». Συμμετέχουν σε τελετές που είναι πρωτόγνωρες και έχουν καθαρά ηδονιστικό χαρακτήρα, είναι πλεονέκτες και εθίζονται σε όλο και μεγαλύτερες δόσεις τρυφηλότητας, υπερβολής, καταχρήσεων, ουσιών, εκκωφαντικού clubbing, πανάκριβων εδεσμάτων, ριψοκίνδυνου σεξ και μεγαλοαστικής έπαρσης. Ευρύτατη και αξιοθαύμαστη είναι η γκάμα των θεατρικών επινοήσεων των τριών πολύ καλών ερμηνευτών: της Ειρήνης Μακρή, του Γιάννη Γιαννούλη και του Θεοδόση Κώνστα. Το αφαιρετικό αλλά ιδιαίτερα υποβλητικό σκηνικό της Ευαγγελίας Θεριανού, οι έξοχες μάσκες της Βίκυς Ρουμπέκα (ιδιαίτερα η εφιαλτική μάσκα του «Dottore», αντλημένη από την Commedia dell’ Arte και προσαρμοσμένη στις ανάγκες του κειμένου του Πόε), καθώς και οι φωτισμοί της Στέφης Κουτσοθανάση είναι τα σκηνικά προπς που έρχονται να υπογραμμίσουν τη θαυμάσια αυτοσχεδιαστική δουλειά των ηθοποιών.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Τελευταίο βιβλίο του, το μυθιστόρημα «Τα σπλάχνα» (εκδ. Κριτική).